Movses Dasxuranci's History of the Aghuans: Chapter 11

 

 

Մովսիսի Դասխուրանցւոյ Պատմութիւն Աղուանից

Movses Dasxuranci's History of the Aghuans

—

ԺԱ

Թուղթ առ Գիւտայ եպիսկոպոսի առ սուրբն Վաչէ

«Լի երկնաւոր շնորհաւքն Աստուծոյ, ողջոյն։ Ի ճառս Սուրբ սիրոյ քոյ առաքինութեան ի կամս կամաց անձին իմոյ բղխեցան միտք իմ երկնաւոր զաւրութեամբն՝ յաւժարեցայ պատմող լինել բանիւ։
        «Եւ ահ անկաւ ինձ մեծ եւ ահագին եւ բարձրագոյն քան զերկինս երկնից եւ խորագոյնս քան զներքին կիսագունդն։ Եւ յամենայն կողմանց շուրջ պաշարեաց զինեւ ի վեր եւ ի վայր, ի վերջ եւ յառաջ, յաջ եւ յահեակ. փախչել ոչ կարեմ եւ խորամուխ լինել երկնչիմ։ Մի եթէ գուցէ ընկղմիցիմ որպէս Պետրոս առաքեալ ի ծով անդնդային, բայց եթէ տէր Յիսուս ձեռն կարկառուցու յաւգնականութիւն։ Յայս սակս քաջալերեցայց եւ յանմուխդ մխեցայց։ Քանզի բան ունիմ մտաց գործի, եթէ գտից ինչ հիւթ յաննիւթ հոգեկիր յառաքինութենէ արանց քաջաց, որք զհրեշտակս ածին ի զարմացումն եւ անգիր աւրինաւք անձամբ անձանց աւրէնք եղեն, եւ առանց աւրինաց զտէրն ի վեր ծանեան եւ զեղեալսն գիտացին ընդ աւրինաւք, եւ առանց առաջնորդի եւ մարգարէի ուրուք եւ կամ երկնաւոր հրեշտակի աստուածատեսք եղեն։
        «Արդ՝ ահա՛ յորմէ երկուցեալն էի, ի ձեռն սիրոյ մաւտիմ, եւ՛ յուսով մերձենամ, եւ՛ հաւատովք աներկիւղ հաստատիմ, եւ սկսանիմ, ուստի արժանն է սկսանել։ Որպէս յառաջագոյն սէրն Քրիստոսի բնակեաց ի նախնւոյն ձերում Ուռնայրի, նախանձ երկնաւոր եբեր ընդ Տրդատայ Հայոց արքային. իբրեւ լուաւ զմեծամեծ սքանչելիսն Աստուծոյ, որ ի ձեռն Սրբոյն Գրիգորի նշանք եւ արուեստք գործեցան յաշխարհին Հայոց, վաղվաղակի դառնալ սոցա ի բազում շաւղաց մոլար ճանապարհին առ մի ճշմարիտն Աստուած։ Աստուածածանաւթութեամբ եւ բարեկամութեամբ ի բաց ընկեցին զծանրատաղտուկ զլուծն հեթանոսաց, թաւթափեցան. թեթեւացան, թեւակոխեցին, թռան եւ յերկինս ճախրեցին։
        «Զայս լուեալ քաջին Ուռնայրի՝ ո՛չ դլաց, եւ ո՛չ դադարեաց, եւ ո՛չ ի ձեռն ծառայական հրեշտակի, այլ ինքնին մեծ թագաւորն մեծամեծաւք նախարարաւք եւ բազմագունդ զաւրաւք գայր հասանէր յաշխարհն Հայոց յանդիման լինէր հսկայազաւր թագաւորին Տրդատայ։ Իսկ նորա եղբայրաբար, սիրով եւ բարեկամութեամբ ընկալեալ՝ զբոլորայնովքն առաջի առնէր նմա, զներքին եւ զարտաքին խորհուրդս մերկանայր եւ դնէր արաջի նորա՝ հանդերձ Սրբովն Գրիգորիւ եւ ամենայն բազմութեամբ զաւրացն Հայոց։ Խոնարհէր թագաւորն ծեր, անկանէր եւ պատէր զոտիւք եւ զձեռաւք Սրբոյն Գրիգորի, պատմէր զամենայն մոլորութիւն հեթանոսաց եւ ինքն խոստովան լինէր վասն տգիտագործ մեղացն յանցանաց։
        «Քաջալերէր զնա Սուրբն Գրիգորիոս ի գալուստ մարմնաւորութեան որդւոյն Աստուծոյ, որ ի թողութիւն եկն եւ ոչ ի դատապարտութիւն, ի կեցուցանել եւ ոչ ի մեռուցանել. եւ յառաջ անցելոցնի հողոյ կեանս խոստացաւ։ Զայս ամենայն իբրեւ լսէր թագաւորն ծեր, ինքն եւ ամենայն զաւրքն, որ ընդ նմա, զաւուրս քառասունս պահուց աւանդէին զանձինս իւրեանց՝ ի բաց հրաժարելով յառաջին ըստ գտանելի գործոցն։ Եւ յաւուրն յիսներորդի իբրեւ ուրացանն ի սատանայէ եւ յամենայն գործոց նորա եւ խոստովանեցան երկրպագել զՍուրբ երրորդութիւնն, էջ թագաւորն յամենասուրբ ջուրն եւ ամենայն զաւրքն ընդ նմա։ Եւ կատարեաց զնոսա քահանայապետն ի վերստին ծնունդն՝ ի յերկնաւոր որդեգրութինն, ելին ամենեքեան լցեալ Հոգւովն Սրբով։ Ի նմին ժամանակի շնորհեցաւ նոցա այր մի երանելի՝ ձեռնադրեալ յեպիսկոպոսութիւն ի Հռովմ քաղաքէ, որ եկեալ էր ընդ Տրդատայ արքային։
        «Այսու երկնաւոր բարեաւք լցեալ՝ եկն Ուռնայր արքայ, եմուտ յաշխարհդ Աղուանից, ուսոյց եւ կատարեաց զնոսա առաքելական կանոնաւք։ Ընկալան ամենեքեան զդրոշմն երկնաւոր եւ գրեցան ի դպրութեան կենացն։ Հալածեցան դեւք աշխարհիդ, խափանեցան զոհք եւ ճենճերք, ամաչեաց մոլորութիւնն, բարձրացաւ ճշմարտութիւնն, թագաւորեաց լոյսն աներեւոյթ, մերժեցաւ կամակոր խաւարն, կարգեցան երեխայրիք եկեղեցւոյ, տասանորդեցան պտուղք կալոց եւ հնձանաց, անդոց եւ շտեմարանաց, խաշանց եւ ամենայն ընտանի անասնոց։ Նաեւ զհող երկրին եւս ի նոյն վիճակեցոյց եւ հաստատեալ կալաւ կարգ ուղղութեան առ նախնեաւքն ձերովք, եւ հարբն քով երանելեաւ եւ մեծամեծ հաւովքն եւ հանւովքն մինչեւ ի ժամանակս քոյոյ սքանչելի տէրութեանդ։
        «Վիշապն, որ հինն էր յաւուրցն առաջին մարդոյն, ետես զչքնաղ ծնունդ քոյոյ բնութեանդ առաջինն ի հայրենի հաւատոյն, երկրորդ որ ի գոռոզ վիճակէն։
        «Յոյժ կասկած ի միտ անկաւ չարասէր թշնամւոյն, եթէ գուցէ ընդ որս եղեւ մուտ կենաց յաշխարհս Աղուանից՝ ընդ այն ծնունդ եւ մուտ ճշմարտութեանն յաշխարհն արեւելից։ Շտապեցաւ, տագնապեցաւ, տարակուսեցաւ առաւել քան յաւուրսն Յոբայ արդարոյ։ Ժողովեաց գումարեաց զզաւրսն իւր խաւարայինս, յայտնեաց նոցա զախտն չար, որ տանջէրն զնա։ Ամենեքեան զահի հարան եւ դողացին՝ ի միաբանութիւն եկեալ, ելս իրացն խնդրեցին. «Մի այդպէս, ասեն, տագնապեր յանձն քո, ո՛վ քաջդ. կանուխ է մոլորութիւնս մեր, քան զճշմարտութիւնն նորա. տկար գաւազանաւն առաջին մարդոյն յաղթեցեր, մեծ թագաւորաւս տղայոցն չկարե՞ս կալ առաջի»։ Զայս ասացին եւ զհամատարած ծովն շարժեցին ի վերայ քո։ Իջին ի նա աւդք մրրկածինք, շարժեցին եւ յուզեցին ի վերայ նորա զբազմութիւն ալեաց։ Սկսաւ մրմռել, ելանել, տարածանել, ապականել զդաշտս եւ զլերինս։ Եկն եհաս ի վերայ քո միանգամայն բազմութիւն ազգաց հեթանոսաց՝ ահաւոր գազանաւք, խառնադրոշմն նշանաւք, բազմաձայն փողաւք, գալարափող գոչմամբ, անտառախիտ նիզակաւք, ճառագայթաւոր սուսերաւք, ոսկեկմբեայ վահանաւք, թանձր եւ ստուար մկնդաւք։ Հողեղէնքն զհոգեղէնսդ երկեցուցանէին, եւ ապականացուքն զանապականսդ կամէին կորուսանել, եւ անաստուածքն զաստուածային շառաւիղդ կամէին յարմատոցն կտրել. երկիցս եւ երիցս պարտեցան եւ ոչ ամաչեցին։
        «Իսկ այն, որ նստի յերկնից երկինս եւ տեսանէ զաշխարհս ամենայն ականելով եւ կշռելով զբարի աւրէնս, եւ որ ընդդէմ իցեն, ետես զքեզ միայն աւրինաւոր, թոյլ ետ պատել շուրջ զքեւ բոց սաստիկ հնոցին։ Վառեցան, բորբոքեցան եւ այրեցան իբրեւ փուշք ի մէջ հրոյ։ Նմանեցար երից մանկանցն ի հուր հնոցին, զզաւրութիւն հրոյն շիջուցեր, զխոշորութիւն կայծականցն ի կակղութիւն վարդի փոխեցեր, զմղձկութիւն ծխոյն ի սպիտակութիւն շուշանի շրջեցեր, զայրեցող բնութիւն հրոյն յարարող զաւրութիւն սովորեցուցեր, զերրորդութիւնն Աստուծոյ յերկնից յերկիր ածեր քեզ յաւգնականութիւն։ Իմաստունք նոցա յիմարեցան, քաջն նոցա վատեցան, սպառնալիքն նոցա դադարեցին, նահատակք նոցա ղաւղեցան, բազմութիւնք նոցա սակաւացան։
        «Երանի է քեզ եւ երանի է, որ մերձ են առ քեզ։ Սակաւ էիր թուով եւ անթիւ եղեր բազմութեամբք. սակաւ էիր յայտնէաւք եւ անթիւ եղեր անյայտնեաւք. նիզակ քո նիզակ Յեսուայ, եւ սպառազինութիւնք քո սպառազինութիւնք սպարապետին Աստուծոյ. ձայն փողոյ քոյ իբրեւ զձայն հրեշտակապետին Աստուծոյ, որ իջանէ ընդ նմա յաւուրն յարութեան։ Ձայնն նորա, որ զերկիրշարժէ, զվէմս դղորդէ, զգերեզմանս աւերէ, զմեռեալս յարուցանէ, զհնացեալս նորոգէ, զդատաստանս հատուցանէ՝ ոմանց ի ձախակողմն եւ ոմանց ի յաջակողմն։ Այս Աստուծոյ միայն է եւ նմա վայել է. իսկ քեզ իբրեւ հաւատարիմ ծառայի եւ՛ սիրելւոյ եւ՛ ժառանգաւորի արքայութեանն ետ շնորհս երկնաւորս, զի զաւուրն յարութեան բերէ նմանութիւն։ Որ պարծէր ի չարն, տագնապեցաւ. որ խիզախէր ի մոլորութիւնն, յիմարեցաւ։ Ամենայն ինչ քո գնդին կրկին է. Եթէ զրահք էին պահապանք մարմնոյ, ընդ նմին եւ զրահքն հաւատոյ. եթէ սաղաւարտ էր ի զգուշութիւն սուսերի, ընդ նմին էր եւ սաղաւարտ փրկութեան. եթէ վահան ունէիր ընդդիմահար լանջացդ առաքինաց, ընդ նմին ունէիր եւ զվահանն համբերութեան հաւատոց. եթէ նետ ի կորովից քոց թռչէր ուղղակի, ընդ նմին եւ աղաւթք Սուրբք խնդրուածաց քոց վաղվաղակի գեր ի վերոյ գտանէին, քան զերկինս առաջի Աստուծոյ. Եթէ շողայր սուսեր ի բազուկսդ առաքինիսդ, ընդ նմին լուսաւորութիւն հաւատոց քոց ի մէջ հրեշտակաց փայլատակմունս արձակէր։ Դրաւշակք քո դրաւշակք երկնաւորք եւ տէգք նիզակի քո ճառագայթաւորք իբրեւ զլարս արծաթոյ արեգական։
        «Այս է, որ զահի հարեալ էի ի սկզբանպատմութեանս, եթէ զիարդ կարացից բանիւ պատմել զայնմանէ, որ ի վեր քան զբանն գտանի։ Բանս չորեքնիւթեայս աշխարհս կարէ ասել։ Եւ այս վիճակ ոչ ամենեցուն է, այլ որ քաջն դեգերեցան յուսումնասիրութեանն ի թուականին, յերկրաչափականին, յաստեղաբաշխականին, ի բժշկականին եւ ապա ի ծայրս ծագաց հասին ի մարգարէականն, յառաքելականն, յաւետարանականն, որ է սկիզբն եւ ընձիւղումն։ Եւ թէպէտ եւ ունէի զայս ամենայն արուեստս նյութականաց պատմող, եւ էիր դու երբեմն նիւթական, այլ այժմ զաննիւթոցն ունիս զնմանութիւն։ Ընդ արուսեկին կշռեցից զքեզ՝ դու պայծառագոյն քան զարուսեակդ նշոյլս արձակես։ Արուսեակն զվեց ամիս արուսեակ է եւ զվեց ամիս գիշերավար։ Արուսեակն յայգուն պահու եւեթ երեւի, իսկ դու ի քսան եւ ի չորս ժամս՝ ի տուընջեան եւ գիշերի։ Եւ եթէ զլուսին ածից քեզ յաւրինակ, յոյժ ծիծաղելի է իմաստնոց. Երկոտասան անգամ ի տարւոջն վիժած, ժանգահոծ, մանգաղաձեւ, կիսագունդ, խոնաւալից, կիսալոյս, հիւանդոտ, գիշերագնաց, խաւարասէր, լուսատեաց, չղջանման, պակասընթաց, խաւարատանջ, բազում անգամ ի թաքուստ մտեալ։ Իսկ դու լիալայն, բարձր լուսասարաս, աւետաբեր, հրեշտակակերպ, ուրախարար, քաջալերիչ, պայծառ եւ գեղեցիկ քան զամենայն հասակակից ընկերս քո։ Ոչ ինչ բաւական քեզ բաւեմ ասել, որ քան զարեգակն ի վեր գտանիս, ոչ զնա թշնամանեցից եւ զքեզ գովեցից, այլ զբնութիւն նորա պատմեցից քեզ. շեղագնաց, թիւրընթաց, կողմնաւոր, ստուերաշուք, հարաւաբնակ, ձմեռնատանջ, ամառնակէզ, թաւնուտ գարնանի եւ երաշտուտ աշնանի, գիշերակուլ, առաւաւտածին, ծաղկաթարշամ, դալարացամաք, կենդանահալած ի ստուերս ի միջաւրէի, կիսաբաժին յաւուրն ողջունի. յիրաւի սմա Յոյնք Ապողովն կարդացին։ Եւ ապա եթէ զդուզնաքեայ ճառագայթս ածցես զմտաւքդ, ընդ նմին եւ զայն գիտասջիր. գիշերաւ է ծածկեալ, ամպովք է թաքուցեալ, փոշեաւք է մղտացեալ եւ մրրկաւք է ալեկոծեալ։ Դու արեգական նմանեցեր, ի հաւրէ զաւրացար, ի յորդւոյ քաջալերեցար, ի Սուրբ Հոգւոյն լուսաւորեցար, ի գիշերի տեսանիս եւ ի տուընջեան թափ անցանեն ճառագայթք հաւատոց քոց։
        «Ասացից առ քեզ եւ բան ինչ առակաւոր. յամենայն կողմանց աչացար. սրատես ես քան զարծուի եւ երագալուր քան զմի ի հանդարտ անասնոց. ոչ միայն զերկինս տեսեր, այլեւ զերկնից մեծն տեսեր, եւ զփոքրս թողեր, զանցաւորս ետուր եւ զանանցն առեր, ի բաց ընկեցեր զոսկիակուռ թագ թագաւորին եւ ահա կայ պահի քեզ անձեռագործ պսակն, զոր ընդունելոց ես յամենասուրբ ձեռացն Քրիստոսի։ «Որ թողցէ վասն աւետարանին զհայր եւ զմայր եւ զքորս եւ զեղբարս եւ զամենայն ստացուածս իւր, զհարիւրապատիկն աստէն ընկալցի եւ զկեանսն յաւիտենից աշխարհին, որ ոչն անցանէ»։ Զայդ աղքատի ումեք դիւրագոյն է առնել, իսկ առն թագաւորի, իբրեւ զքեզ, անհնար է։ Ապա եթէ արասցէ ոք, որպէս եւ արարերդ, մարդկան անհաւատալի, հրեշտակաց զարմանալի, Աստուծոյ նմանելի, որ եթող զանթիւ բիւր բազում զաւրս հրեշտակաց եւ եկն ի գձուձ կերպարանս մարդկան, գտաւ մարդ։ Քո գործդ Աստուածոյ նմանի։ Նա բոլոր աշխարհի եղեւ կեանք եւ փրկութիւն, եւ դու բոլոր աշխարհի բացեր զդուռն կենաց եւ փրկութեան։ Քոյին իսկ աշխարհիդ հայրենի հաւատքն պահեցան, եկեղեցիք շէն մնացին, վկայարանք ի խաղաղութեան, քահանայք ի քահանայութեան, պատարագք ի սեղանս, մարգարէք յընթերցուածս, առաքեալք ի մխիթարութիւնս, սաղմոսերգուք ի յաւրհնութիւնս, կուսանք ի կուսութեան, կնքաւորք ի սրբութեան եւ ամենայն ոք յիւրաքանչիւր կարգի։ Եհաս լուր առաքինութեան քոյ յարեւելից մինչեւ ցԳադիրովն, ի հարաւոյ մինչեւ ի հիւսիսի։
        «Գրեցաւ անուն մարտիրոսութեան քոյ յոսկիտախտակսն ընդ առաքեալսն եւ ընդ նախավկայսն, ընդ հայրապետսն եւ ընդ եպիսկոպոսապետսն, միանգամայն եւ ի դպրութեան կենացն ի յերկինս։ Զգո՛յշ լեր, սքանչելի՛, որ այսչափ մեծամեծացն արժանի եղեր եւ յայսչափ բարձրութիւնս վերացար հասեր՝ ի հաստատուն կալ զյուսոյն խարիսխ, եւ անհա՛տ լեր ի սիրոյն եւ համբերո՛ղ լեր ի հաւատս ճշմարտութեան, զի մի՛ վիշապն մեռեալ զտուտնն շարժեսցէ ի վերայ կենաց քոց։
        «Զի թէ մինչ տղայն էիր, յաղթեցեր նմա, ի չափ հասեալ, գիտեմ, թէ առ ոտն կոխես զամենայն մենքենայս չարեաց նորա։ Այլ որչափ միտքս իմ այժմ զքեզ սիրեն, եւ մարթ էր զայն բանիւ ընդ պատմութեամբ արկանել, բազում մագաղաթի ծախք լինէին։ Բազում անգամ յառաջ ելեալ վասն քո սիրոյն՝ գալ առ քեզ եւ այժմ ի մերմէ բարեխաւսութենէ եւ յամենայն Սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյ յանձն արարեալ Հոգւոյն Սրբոյ. Տէր ընդ քեզ ամէն։
        «Վկայդ Քրիստոսի, չարչարակից խաչին, ի հրեշտակաց փառամատոյց պատմուճանաւ զարդարեալ, անգարշ որդեակ իմ Վաչէ՝ Աղուանից արքայ, Գիւտ եպիսկոպոս ի Տէր բերկրիլ։
        «Յամաւթալից հեղգութենէ չկարեմ համարձակել ասել բանս մխիթարութեան յաղթողիդ աներեւոյթ պատերազմիդ, որ ոչ ի մարդկանէ առեր քաջալերութիւն, այլ զյոյժ ահեղ զաւրութիւնն Քրիստոսի քեզ յաւգնականութիւն կոչելով՝ վերագոյն գերազանցեալ, քան զբոլոր աշխարհս բարձրագոյն գտար։
        «Բայց արդ՝ զքեզ ի հաւան ածեալ քոյով ժուժկալութեամբդ, աղաչեմ, զի ախորժ եւ անոյշ իմ ողջոյնս քեզ թուեսցի. այլ գոհանալով զքո վերաբերութենէդ, ով զաւրականդ Քրիստոսի, ոչ ունիմ գիտութիւն աղքատութեանս իմոյ կազմութեան պատրաստութեան. զի եւ ոչ նիւթ ինչ ճարտարեալ իմաստութեամբ իմով համբարել կարացից՝ կկել զգեստ ինչ գովութեան քում ազնուականութեանդ։ Նա մանաւանդ եթէ իսկ ամենայն հռետորական փիլիսոփայքն աշխարհին Յունաց ի մի տեղի գումարեսցին, եւ ոչ կարասցեն ասել զարժանն զգովութիւն քում հոգելից յաղթութեանդ։ Վասն զի դու ծանեար սիրելով զԱստուած յամենայն սրտէ, յամենայն անձնէ եւ յամենայն զաւրութենէ. զամենայն ինչս եւ զմեծութիւնս փոխանակեցեր ընդ միոյ տեառն ամենայնի. զի զնա ընդ քեզ հաշտ ունելով՝ ոչ միայն զերկիրս, այլեւ զերկնից զմեծութիւնն առեալ ըմբոշխնեցեր։ Հրաժարեցար ի զոհիցն ճենճերաց դիւամոլ հեթանոսաց եւ ահա եղեր հոտ անոյշ ի Քրիստոս, որ հասեալ մինչեւ յարեւմուտս՝ հռչակեալ ծաւալեցաւ եւ բերկրեալ զուարճացոյց զամենեցուն հոգիս։ Թողեր զմեծութիւն երկրային, որ առիթ է մեղաց, ժառանգեցեր զարդարութիւն հանդերձ երկնային մեծութեամբն. հեռացար բնաւ իսկ ի զբաւսանաց աշխարհիս եւ մերձեցար ի Քրիստոս, որ է նաւահանգիստ խաղաղութեան։ Եւ գումարեալ զբանս իմ ի մի տեղի խաւսեցայց. եթէ էիր մարդ, եւ եղեր հրեշտակ։ Ունէիր ազգականս ի յերկրի, եւ գտար եղբայր Քրիստոսիի յերկինս. էիր մահկանացու, եւ եղեր անմահ։ Ոչ թէ դու միայն ես անմահ, այլ արդ՝ վասն զի համարձակութիւն ունիս առ Քրիստոս, բազում մահկանացուաց կարես տալ զկենդանութիւն։ Ցանկալի ես հրեշտակաց, փափագելի ես մարդկան, առաւել անձկալի ինձ՝ հեռացելոյս, չլինելոյս մարտակից քեզ յաներեւոյթ պատերազմիդ ամենաչար սատանայի։
        «Բայց արդ աղաչեմ, փոխանակ ասեմ՝ չունել վնաս ի մտի, չյիշել զիմ հեղգութիւնս։ Լուսաւորեա՛ զիմ տրտմութիւնս քո ողջունաբեր թղթով։ Դու եղեր չարչարակից Քրիստոսի, նմանեա՛ նմա ամենայնիւ. զի թէ նա ի վերայ խաչահանուացն աղաչէր չյիշել զմեղս, որչափ եւս առաւել քեզ արժան է թողուլ զիմ հեղգութիւնս։ Զի այն, որ արարն զհեզ ողջ հոգւով եւ առողջ մարմնով եւ իւրում որդեգրութեանն արժանաւոր, նոյն եւ շնորհեսցէ մեզ՝ զքեզ առողջ հոգւով եւ մարմնով տեսանել յաշխարհի եւ վայելել ի քո շնորհալից վարսդ առաքինութեան։ Ողջ լինելով ի Քրիստոս՝ լիցիս մեզ բազում ժամանակս պարապեալ եւ լցեալ սիրովն Քրիստոսի. ամէն։»

—

XI

Letter from Bishop Giwt to Saint Vache

"Greetings to you, who are full of God’s heavenly grace. The thought of addressing your holy love of virtue sprung into my mind by the heavenly power and I have disposed myself to put it into words.
        "I was befallen by a tremendous fear that is higher than the heaven of heavens and deeper than the inner hemisphere. It has besieged me from above and below and from all sides: I cannot flee and I am afraid of being immersed in it lest I drown like the apostle Peter in the abysmal sea should Lord Jesus not stretch out his hand to assist me. Yet should He assist me I would find the encouragement to plunge into its fathomless depths, for the voice of reason at work in my mind tells me that I shall find an intangible essence inspired by the Holy Spirit in the virtue of valorous men who surprised angels, and who, by unwritten laws themselves became law, and without laws came to know the Lord on High and to understand His laws, thus coming to witness God without so much as a guide, a prophet or even a heavenly angel.
        "And now, indeed, that which I once feared, I approach with love and hope, and by faith I am fearless and I begin where it is fit to do so: In the love of Christ in which your forefather Urnayr used to live, who brought forth heavenly zeal with King Trdat of Armenia. When he heard of God’s great miracles that took place in Armenia through the signs and wonders of Saint Gregory, he turned at once from his errant ways and toward the one true God. And in knowing God and in their friendship with Him they threw away the onerous yoke of the heathens, shook themselves off, lightened their burden, and soared and flew up to the heavens.
        "Hearing this, the brave Urnayr did not cease, and sent no messenger; rather, the great king went with his grandee nakharars and many regiments of soldiers, arrived in Armenia and approached the giant of a king, Trdat, who received him before all like a brother, with love and friendship, and laid bare his secrets (both internal and external) before him in the company of Saint Gregory and the great multitude of the Armenian army. The old king was humbled. He fell down and clutched onto Saint Gregory’s hands and feet, told of all the erroneous ways of the heathens and confessed his own sins that he wrought out of ignorance.
        "Saint Grigorios encouraged him with the coming of the incarnation of the Son of God, who came in forgiveness and not judgement to grant life and not death and promised life to those who had passed away. When the old king heard all this, he and all the soldiers who were with him started a 40 day fast and renounced their former deeds. On the 50th day, when they had abjured Satan and all his works and swore to worship the Holy Trinity, the king went down into the most holy water together with all his soldiers. The chief priest carried out the rebirth of their heavenly adoption and they all came out filled with the Holy Spirit. At the same time a blessed man from the bishopric of Rome who had come with king Trdat presented himself to them.
        "King Urnayr, who was filled with these heavenly gifts, came to Aghuank and imparted them through the Apostolic canons. Everyone received the heavenly seal and was written in the Book of Life. The devs of the land were driven out, sacrifices and immolations were prohibited, aberration was disregarded, the truth was exalted, the invisible light reigned, the perverse darkness was expelled, the first fruits of the Church were designated, the fruits of the threshing floor and winepress were tithed, as well as of the fields, storehouses, flocks and all domesticated animals. The land of Aghuank was also applied for the same purpose and this order was established under your ancestors, your blessed fathers and eminent grandfathers to the very time of your marvelous rule.
        "The serpent, who was already old in the days of Adam, witnessed the beautiful birth of your nature, being the first of your ancestral faith and the second to break away from the arrogant lot.
        "A great suspicion befell the mind of the wicked enemy that truth might enter the land of the East by the same birth through which life entered the land of Aghuank. So he hurried and took greater alarm and more dread than in the days of Job the Just. He assembled his soldiers of darkness and informed them of the wicked illness that tormented him. They were all afraid, and trembled, then came into agreement and searched for a way out of these troubles: ‘Do not anguish, O valiant one: our aberrance precedes his truth. You conquered the first man with your feeble staff; can you not withstand these children with the great king?’ They said this and roused the sea against you. Stormy winds came down and stirred and roused a great many waves. Then the sea started to rumble, rise and swell, spoiling the plains and mountains. The great multitude of the nations of heathens came upon you together with their fearsome brutes, assorted insignia, blaring horns, the cry of trumpets, forests of spears, shining swords, gilded shields, and large, heavy lances. Earthly mortals wished to frighten your immortal spirit, the corruptible wished to destroy the incorruptible, and the godless ones wished to cut your branch from the roots. They were defeated two and three times, but were unashamed. 
        "The One who sits in the heaven of heavens and sees everyone in the world, those who observe and weight good laws and those who oppose them alike, saw that only you were lawful and allowed the fierce flames of the furnace to surround you. They flared up, blazed and burned like thorns in the fire. Yet you resembled the Three Children [Daniel 3:26-35; 42-45] and extinguished the force of the fire. You made the mass of sparks as tender as a rose, the dense smoke as white as a lily and the consuming fire into creative power. You brought God’s trinity from heaven to your aid on earth. Their sages went mad, their men of courage became men of weakness, their threats ceased, their heroes went into hiding and their multitudes diminished.
        "Blessed are you, and blessed are those who are in your company. You were few in number and became an innumerable multitude; visibly, you were few in number, mysteriously, you were innumerable. Your spear was Joshua’s spear, your armaments, those of God’s general; the sound of your trumpet is like the sound of God’s Archangel, who will come down with Him on the Day of the Resurrection. His voice will cause the earth to quake, the rocks to shake, the graves to break, the dead to wake, the old it will remake, for Last Judgment’s sake, with some to the sinister side and some to the right. This is only befitting of God, who has granted heavenly grace to you as a faithful servant, beloved and heir to His kingdom, in likeness to the Day of Resurrection. He who boasted in evil was alarmed and he who swaggered astray went mad. Everything in your army is magnified: If your breastplates protect your bodies, then they were also breastplates of your faith; if your helmets protect your heads from swords, then they are also the helmets of your salvation; if you held shields before your chests, then you also held shields to protect your long-suffering faith; if your arrows flew straight by your vigor, then by your vigor your Holy prayers quickly soared above the heavens before God. If your swords glistened in your valiant arms, the splendor of your faith flashed like lightning among the angels. Your banners were heavenly banners and your spearheads gleamed like silvery sunbeams.
        "This is what I feared at the start of my narration; namely, how can I explain in words that which is above words? For our words can only describe the world of elements, though even this is not the case for everyone, but for those who persist in the study of arithmetic, geometry, astronomy and medicine, and then approach the summits of the prophets, the apostles and the Gospel, whence they germinate. Though I possess these requisites to explain the elements, and though you yourself were once composed of elements, you have now attained the image of the immaterial. And so I shall compare you to the morning star. You emit brighter beams than the morning star, which for six months of the year is the morning star and for six months is the evening star, for day by day you are the morning star and superior even to the morning star. The morning star appears only at dawn, but you shine for 24 hours, day and night. Were I to compare you to the moon, it would be risible to the wise, for it aborts twelve times a year, becomes rusty, sickle-shaped, hemispheric, full of humidity, half-lit, sickly, nocturnal, attached to darkness, hateful of light, batlike, sluggish, only to then be tormented by the dark and remain frequently in hiding. But you are extensive, tall, made of light, a bearer of good news, angelic, encouraging, and more radiant and beautiful than all your peers. I cannot say enough about your superiority to the sun, not so as to insult it and praise you, but to tell you about its nature: it follows an oblique and crooked course, is tilted, southerly, casts shadows; suffers in the winter and scorches in the summer; is rainy in the spring and barren in the autumn; devoured by the night, born of the morning; withers up the flowers and dries up the grass; chases animals to the shadows at noon and divides the day in two. The Greeks were right to call it Apollo. Now should you contemplate its brightness, do not forget that it is hidden by the night, hidden behind the clouds, covered by the dust, and agitated by foul weather. You are like the sun, strengthened by the Father, encouraged by the Son and enlightened by the Holy Spirit. By night you are seen and by day the beams of your faith peer through.
        "Now I will tell you something of an enigma: You have eyes on all sides, your vision is sharper than an eagle’s, and your hearing keener than that of a tranquil beast’s. Not only have you seen the heavens, but also the Majesty in heaven; you have abandoned the trivial and given up the transitory for that which is eternal. You have thrown away your gilded king’s crown, and behold, the crown that is not a work of hands has been preserved for you to receive from the most holy hands of Christ. ‘He who forsakes father, mother, sisters, brothers, and all his possessions for the Gospel’s sake, shall receive a hundred times as much and eternal life in the imperishable world’ [cf. Matthew 19:29]. It is much easier for a man in poverty to do this than for a king like you, for whom it is impossible. But were anyone to do as you have done, it would be unbelievable to men, astonishing to angels, and in the image of God, who left behind innumerable hosts of angels and assumed the lowly form of man. Your acts are in His image. He became life for man, and redemption, while you opened the door to life and redemption for your country: In your patrimony the faith was preserved, churches continued to flourish, martyr shrines were kept safe, priests remained in the priesthood, with offerings on altars, prophets in lections, apostles in consolation, psalmists in blessings, virgins in virginity, the baptized in holiness, and everyone in his rank. Word of your virtue spread from the East all the way to Gadiron and from the south to the north.
        "The name of your renowned martyrdom was recorded with the names of the apostles, protomartyrs, patriarchs and archbishops on a golden tablet in the Book of Life in heaven. See to it, admirable one, who have become worthy of such great things and have risen to such great heights, that you remain anchored to hope, undetached from love, and forbearing in true faith, lest the dragon draws its tail of death over our lives [cf. Revelations 12:3-4].
        "For you conquered him while you were still but a child, and as you have come of age, I know that you now trample his evil machinations. But if one were to set down in words the love that I hold for you in my thoughts, he would use up much parchment. Often have I come to you out of my love for you, and now, by our intercession and of all the faithful of the church, we commit you to the Holy Spirit. May the Lord be with you. Amen.
        "Martyr of Christ, fellow sufferer on the Cross, adorned in glorious apparel brought by angels, my son Vache, king of Aghuank, a cause of repulsion to no one, from bishop Giwt, with joy in the Lord.
        "I, out of my shameful indolence, cannot dare to offer words consolation to you, who emerged victorious in your unseen war, and who, without so much as the encouragement of man, called on Christ’s awesome power to come to your aid, and surpassed the whole world to loftier heights.
        "But now I assure you of your self-restraint and ask that my greetings appear agreeable and pleasant to you; and in praising your rise, O soldier of Christ, I have no awareness of my own want of preparation, because I am unable to form anything by my own wisdom with which to weave you clothing in praise of your nobility. Now even if all the rhetorical philosophers of Greece were to gather in one place, they would not be able to give you worthy praise for your spirited victory. For you came to know God by loving Him with all your heart, all your soul, and all your power. You exchanged all your possessions and fortune for the One Lord of all, and in reconciling yourself with Him, you savored not only this earth, but also the grandeur of heaven. You renounced the smoke of immolation of demonomaniacal heathens and became fragrant in Christ, which diffused all the way to the west and brought joy to everyone’s souls. You abandoned worldly greatness, which is a cause of sin, and inherited righteousness and heavenly greatness. You swerved from the amusements of this world and approached Christ, the harbor of peace. Now I say, mustering my words: if you were a man, you became an angel. In this world, you had relatives; in heaven, you were found to be a brother of Christ. You were a mortal, and became immortal—and not merely immortal, for you have confidence before Christ and can grant life to many mortals. You are esteemed by angels, desirable to mankind, and more so to me, who am not even a fellow soldier in your imperceptible war against the most wicked Satan."
        Now I do not ask, but beg that you not find fault with me and do not recall my indolence. Shed light on the darkness of my indignation with your salutary response to this letter—you, who suffered with Christ, be like Him in all things. If He prayed for the sins of His crucifiers to not be recalled, how much more worthy is it for you to forgive my indolence? For He who created you with a meek spirit, a healthy body, and as worthy of His adoption, so too shall He grant us the sight of your healthy soul and body in this world and grace us with your virtue. Now farewell in Christ, and may you remain with us for a long time, filled with His love. Amen."