The Quality of Mercy

 The Quality of Mercy

An Appeal to America for Sufferers in the Great War

Marie Corelli

(1919)

—

There is no greater virtue in the human character than mercy; it is the nearest attribute and approach to the Divine Perfection towards Whom all creation instinctively moves. We, the offspring of that infinite Thought and Will, are still far away from such sweet and strong attainment of power as can find infinitude of joy in the infinitude of Giving—but we can in some measure bless and purify our brief poor lives with somewhat of that everlasting plenitude and beauty by an effort, no matter how feeble, towards a God-like perpetuity of grace and pity. The golden opportunity for that effort is Now and Here; we may never have so great a chance again. For Now and Here, in the fair days of spring and summer, when singing, blossoming Nature breaks out in its Te Deum of thankfulness for yet another space of time wherein to express the gladness and glory of life, we are confronted with the hideous, ravaging spectacle of War; War, in its most cruel, pitiless, and appalling shape—War, to the grimmest death! The groans and shrieks of wounded, tortured, and dying men are forced upon our ears; a monstrous Devil of Self, black with the crimes of treachery, lust, and murder, stalks abroad seeking what it may devour of faith, freedom, and civilisation—a demon possibly born of mankind’s own neglect of the highest ideals, and indifference to countless blessings long bestowed.

And the most evil part of this evil visitation is that the terrific whirlwind of disaster sweeps over the innocent as well as the guilty, and men of valour and worth in all the nations now at war with one another are driven by the force of a barbarous necessity into the agony of wounds and death for no fault of their own, but for the mistakes and aggressions of their governmental rulers. They are as falling leaves blown before a storm—as smoke before fire—drifting into darkness! Yet every one of them is moved by the inspiration and love of liberty—by the sense of right and justice—and by the desire to help in doing what is good and true for the larger benefit of the whole world. And in this sense every one of them is noble; each life is worth our grateful care. We, who appeal for them, take no part in the contest. To us they are all our brothers in humanity; their mothers, wives, sisters, children, and lovers are ours also! We wish to lift them in our helping arms out of the blood and mire of battle, and by our impartial love and tenderness, to comfort them as much as we may, and relieve their bitter need.

We want every American citizen to help us in this great, this divine, work; for so best shall we prove the largeness of our thought, and the wideness and scope of the civilisation of the Republic and it ideals; so shall we best display the spirit of the young New World, uprising on the waters of this deluge like another ark of the covenant, sending forth the dove of hope and promise to those who are struggling for life in the overwhelming waves. We would like to write the noble words of Man’s universal Poet, Shakespeare, across the doors of all our fellow-countrymen upon whom we now call for aid, convinced of their generous response:—

        The quality of mercy is not strained;

        It droppeth as the gentle rain from heaven

        Upon the place beneath: it is twice blessed;

        It blesseth him that gives and him that takes;

        ’Tis mightiest in the mightiest; it becomes

        The thronèd monarch better than his crown—

                    ... We do pray for mercy;

        And that same prayer doth teach us all to render

        The deeds of mercy.

In this mind and mood we appeal for help: for ungrudging, tenderest, quickest help!—the help that brave persons would instantly give if they saw children drowning. For every man disabled, sick, or deprived of his strength is as a struggling child in the flood of adversity, and indeed more pitiful than a child, for the child’s day may be yet to come, while his is past. Moreover, he has been snatched from all that made life pleasant and useful to himself, to fight his country’s battle, for which he, personally, is not responsible, but which he enters upon for the sake of a duty which is purely heroic self-sacrifice. Let us therefore accept this free gift of his manhood in the cause of Right and Justice and Freedom, with no less cheerful and willing gifts and self-sacrifices of our own; let us give and still give, in the all-beneficent spirit of the daily sunlight which pours itself out unasked over the fields and pastures to bless and fructify them! And let us never weary of giving! From every man and woman of the teeming population of the United States we ask a donation for our Holy Cause—our new Crusade of the Lord’s Sepulchre—for such it is, inasmuch as we seek to raise from the grave of silence and despair those who have been giving the best of their lives in suffering the horrors of this terrific War. Be the gift small or great it will add to the sum of what we hope to make the most wonderful and munificent gift and act of homage to martyred heroes that has ever been known in the world! We are a Committee of Mercy, and we make this Appeal to all the merciful, in God’s Name, and for the sweet uplifting of a Star of Hope in the darkness!

Juansher's Georgian Chronicle: Chapter I

Juansher's

Concise History of the Georgians

I

 

Let us recall the fact that the Armenians, Georgians, Aghuans, Movkans, Herans, Leks, Kovkases and Egers had one father named T'orgom, son of T'iras, son of Gamer, son of Japheth (Yabet'), son of Noah. He was a brave, gigantic man. At the time of the destruction of the Tower [of Babel] and the division of tongues and the dispersion of mankind throughout the world, [T'orgom] came and settled between the Masis and Aragats mountains. He had many women; sons and daughters of his sons and daughters were born, and he lived for six hundred years. But the country did not suffice for the multitude of his folk. Therefore, they spread out and enlarged their boundaries: from the Pontic Sea to the sea of Heret' and Kasp and by the mountains of the Caucasus. 

They selected eight of the bravest and most renowned of his sons. First was Hayk, second K'art'los, third Bardos, fourth Movkan, fifth Lekan, sixth Heros, seventh Kovkas, and eighth Egres. But Hayk was the strongest and bravest. There was no one like him on earth, not before the deluge nor after it, to the present. T'orgom divided his land among them: half he gave to Hayk and half to the sevens sons, according to their merit. To K'art'los he gave the Tsmak land of the north, [with borders] in the east by the Berdahoj river, in the west the Pontic Sea and from the Tsmak area by the Caucasus mountains, by Klarj and Tayk' as far as Lexk' (Lixk'). To Bardos he gave [territory] from the same Berdahoj river to the region of the Kur River to the sea where the conjoined Erasx and Kur rivers enter it. First [Bardos] built the city Partaw in his own name. [T'orgom] gave to Movkan [territory] from the Kur River northward to the head of the Alazani [river] as far as the great sea. And [Movkan] built Movkanet' city. He gave to Heros [land] from the head of the Alazani as far as Lake Mayroy which presently is called Gaghgagha. He built a city at the confluence of the two rivers calling it after his own name, Heret'. The place today is called Xorant'a. [T'orgom] gave to Egros [territory extending] from the shore of the sea by Lixk' as far as the western sea, by the Xazaret' river to where the sea unites with the Caucasus. In his name he built the city Egris, presently called Bedia. Now [lands extending] from Mount Caucasus to the great Ghumek river which were uninhabited, he gave to his two sons Kovkas and Lekan, by whose names [these lands] have been called to the present. 

Hayk inherited half of the patrimony, with the stated borders. He was prince of the seven brothers and stood in service to the giant Nimrod who first ruled the entire world as king. Now after a few years had passed, Hayk assembled his brothers and said to them: "Hear me, my brothers. Behold, God has given us might and many people. Now, for the mercy upon us, let us not serve a foreigner but rather the true God." All consented. Rebelling, they did not provide the tax and brought over to their side the surrounding peoples. When Nimrod heard about this he was angered, assembled a multitude of many giants and rabble, set out against them and came to the Atrpatakan land. Hayk was with his people by the foot of [Mount] Masis. Nimrod dispatched sixty giants with a great multitude. [The two sides] clashed with each other with a fearsome intense crash like the sound of thunder clouds. There were countless, incalculable numbers slain on both sides. Hayk stood at the rear of his people encouraging steadfastness. Like lightning, he himself raided around and felled the last of those sixty giants and their troops. He and the seven brothers remained safe by the grace of God, and they glorified their omnipotent savior. When Nimrod learned about what had happened, he became extremely agitated and he himself went against Hayk. But Hayk, not having as many soldiers as [Nimrod], fortified himself into the rough places of the Masis valleys. Nimrod was heavily armored with iron, from head to foot. He ascended the crest of a hill and summoned Hayk to [return to] his former obedience. But Hayk did not respond to him; rather, he said to his brothers: "Cover me from the rear and I shall descend to Nimrod." He approached him and shot an arrow at [Nimrod's] breast-plates, which went straight through to the other side. Turning about he expired forthwith and his entire army fell; and the House of T'orgom reposed without a care. Then Hayk ruled his brothers and all the neighboring peoples as king. Now K'art'los went to the mountain called Amraz and built there his home and fortress; and his entire land from Xunan to the sea of Sper was called K'art'li after him. He constructed Orbet', now called Shamshoylte and the brick-built fortress Ghunan. After living many years, he died leaving five brave sons: Mts'xet'os, Gardbos, Kaxos, Koghk'is and Gajis. Mts'xet'os was their senior. He buried his father at the head of K'art'l(i), the mountain Armaz. The wife of K'art'los built Mayraberd [Mother-Fortress, Dedats'ixe] and the city called Risha which is Partizak'aghak' [Garden City, Postan-kalalki: Rust'aw] and divided the entire land among her five sons. Gajeos built Gajen city, Kaxos built Ch'elt' and Kaxet', and Mts'xet'os built the city of Mts'xet'a and ruled [his] four brothers. [Mts'xet'os] had three renowned sons: Op'los, Odzrxos and Jawaxos to whom he gave the country of his inheritance. Odzrxos built two fortress-cities, Odzrxe and T'uxrsi. Jawaxos built two towns with fortresses, Tsanda and Artahan, which was formerly known as K'ajats' k'aghak' (City of Braves). Up'los built Up'lists'ixe, Urbnis and Kasb. As far as the gate of Tayk' this lot was called Lower K'art'li. The T'orgomeans built fortresses out of fear of the Nimrodians, who harassed them to exact blood vengeance for their ancestor Nimrod. But until Mts'xet'os' death they were unable to conquer them because of their unity. 

However, when Mts'xet'os died, all the Houses of K'art'li came into discord with each other, for they did not want Up'los (whom his father K'art'los had set up over the entire land) to rule them. And the battle continued for a long time. For as soon as wise men made some little peace among them, once again agitation would break out. During this period the city of Mts'xet'a expanded and was styled the capital of K'art'li. The prince who resided there was called the tanuter [Georg.mamasaxlisi] of the entire country. They placed upon him neither [the title of] king nor naxarar (lord) nor any other title of honor. After this they forgot God their creator, worshipped the sun, moon and the seven other stars, and they swore by the grave of their father K'art'los. 

—

 

Ջուանշէրի

Համառօտ Պատմութիւն Վրաց

Ա

Յիշատակ արասցուք այսմ՝ զի Հայոց եւ Վրաց եւ Ռանաց   եւ Մովկանաց եւ Հերանաց եւ Լեկաց եւԿովկասեաց եւ Եգերաց հայր՝ մի էր սոցա, Թորգոմ կոչեցեալ, որդի Թիրասայ, որդւոյ Գամերայ, որդւոյ Յաբեթի, որդւոյ Նոյի. եւ էր նա այր քաջ եւ հսկայ: Ի յայսմ կործանման աշտարակին եւբաժանման լեզուացն, եւ ի սփռիլն մարդկան ի վերայ երկրի, եկն բնակեցաւ ի մէջ լերանց Մասեացեւ Արագածու. որոյ էին բազում կանայք. եւ ծնան նմա ուստերք եւ դստերք որդւոյ եւ դստերաց նորա. եւ եկաց ամս վեցհարիւր: Եւ չբաւէր երկիրն բազմութեան ախի նորա. վասն որոյ տարածեցան եւընդարձակեցին զսահմանս իւրեանց ի ծովէն Պոնտոսու մինչեւ ի ծովն Հերեթայ եւ Կասպից, եւ առլերամբքն Կովկասու: 

Եւ ընտրեցան յորդւոց նորա արք ութ արիագոյնք եւ անուանիք. առաջինն Հայկն, երկրորդնՔարթլոս, երրորդն Բարդոս, չորրորդն Մովկան, հինգերորդն Լեկան, վեցերորդն Հերոս, եօթերորդնԿովկաս, ութերորդն Եգրէս: Եւ Հայկն առաւել էր ուժով եւ քաջութեամբ, որ չեղեւ նման նմա ի վերայերկրի, ոչ յառաջ քան զջրհեղեղն եւ ոչ յետոյ՝ մինչ ցայսօր ժամանակի: Սոցա բաժանեաց Թորգոմզաշխարհն իւր. ետ զկէսն Հայկին. եւ զկէսն եւթանց որդւոցն՝ ըստ արժելոյ նոցա: Զծմակայինաշխարհ հիւսիսոյ՝ ետ Քարթլոսոյ, յարեւելից Բերդահոջոյ գետովն, եւ յարեւմտից Պոնտոսի ծովն, եւի ծմակային կուսէ առ լերամբն Կովկասու, առ Կլարջովք եւ Տայովք մինչեւ ցԼեխս: Եւ Բարտոսոյ ետի նոյն գետոյն Բերդահոջոյ առ կողմաամբն Կուր գետոյ՝ մինչեւ ցծովն, որ մտանեն ի նա Երասխ եւԿուր գետ միաւորեալք. սա նախ շինեաց զքաղաքն Պարտաւ՝ անուամբն իւրով: Իսկ Մովկանայ ետ'ի Կուր գետոյ առ կողմամբն հիւսիսոյ առ գլխովն Ալազանոյ՝ մինչեւ ցծովն մեծ. եւ նա շինեացզՄովկանէթ քաղաք: Եւ ետ Հերոսոյ ի գլխոյն Ալազնոյ մինչեւ ցլիճն Մայրոյ, որ այժմ կոչի Գաղգաղա.եւ նա շինեաց քաղաք ի խառնուրդս երկուց գետոց, եւ յանուն իւր անուանեաց Հերեթ, եւ անունտեղւոյն այժմ ասի Խօրանթայ: Իսկ Եգրոսոյ ետ յականջէ ծովուն առ Լիխաւք, մինչեւ ցծովնարեւմտից՝ առ գետովն Խազարեթոյ՝ ցուրանօր կցի ծովն Կովկասու. սա շինեաց անուամբն իւրովքաղաք զԵգրիս, որ եւ այժմ ասի Բեդիա: Իսկ լեառն Կովկասայ մինչեւ ցգետն մեծ Ղումէկ՝ էրանմարդաձայն, ետ զայն, երկուց որրդւոց իւրոց Կովկասայ եւ Լեկենայ, որք եւ անուամբ նոցակոչեցան մինչեւ ցայսօր: 

Իսկ Հայկն զհասարակն ժառանգեաց հայրենիս՝ ասացեալ սահմանօքն. եւ էր իշխան եւթանցնեղբարց, եւ կային ի ծառայութեան Նեբրովթայ հսկայի, որ նախ թագաւորեաց ամենայն երկրի: Իսկզկնի սուղ ամաց անցելոյ՝ ի մի հաւաքեաց Հայկն զեղբայրս իւր, եւ ասաց նոցա. Լուարուք ինձ, հարազատք իմ. ահաւասիկ ետ մեզ Աստուած զօրութիւն եւ ժողովուրդ բազում. եւ արդ՝ վասն ողորմութեանն որ ի վերայ մեր՝ մի՛ ծառայեսցուք օտարի, այլ Աստուծոյ ճշմարտի: Եւ հաւանեցան ամենեքեան, ապստամբեալ՝ չետուն զհարկն, արկեալ յինքեանս զշրջակայ ազգսն: Եւ լուեալ Նեբրովթայ՝ բարկացաւ, եւ արար ամբոխ բազում հսկայից եւ խառնաղանջից, եւ դիմեաց ի վերայ նոցա, եւ եկն յԱտրպատական յաշխարհն: Եւ Հայկն կայր իւրայովքն առ ոտն Մասեաց. եւ առաքեաց Նեբրովթ վաթսուն հսկայ՝ յոլովից բազմութեամբ. եւ խառնեալք ի միմեանս՝ ահագին եւ սաստիկ բախմամբ իբրեւ զձայն որոտմամբ ամբոց. եւ եղեն կոտորուած յերկոցունց կողմանցն անթիւ եւ անհամար: Եւ Հայկն կայր յետուստ կողմանէ իւրոցն, եւ սրտապնդեալ քաջալերէր. եւ ինքն իբրեւ զկայծակն ասպատակէր շուրջանակի, եւ ընկենոյր զհսկայսն վաթսուն՝ զօրօքն իւրեանց մինչեւ իսպառ, եւթանեքին հարազատովքն ողջ մնացեալ շնորհօքն Աստուծոյ, եւ փառք տային փրկողին իւրեանց ամենակալի: Եւ լուեալ Նեբրովթ՝ խռովեցաւ յոյժ, եւ դիմեաց ինքնին ի վերայ Հայկին: Իսկ նա ոչ ունելով զօրս իբրեւ զնորայն, ամրանայր ի դերբուկս ձորոցն Մասեաց: Իսկ Նեբրովթայ սպառազինեալ կուռ վառեալ յերկաթոյ յոտիցն մինչեւ ցգագաթն՝ ելանէր յոստ մի բլրոյ, կոչէր զՀայկն յառաջին հնազանդութիւնն: Իսկ Հայկն ոչ ետ պատասխանի նմա, այլ ասէ ցեղբարսն իւր. Ամրացուցէք զիս յետուստ կողմանէ, եւ իջանեմ ես առ Նեբրովթ: Եւ ինքն երթայր մերձանայր առ նա, եւ նետիւ հարկանէր ի վերայ տախտակաց սրտին, եւ շեշտակի անցուցանէր թափ ի լոյսանցոյցս սրտին, եւ շեշտակի անցուցանէր թափ ի լոյսանցոյցս արեգակնացայտս, եւ շրջեալ առժամայն փռէր զշունչն. եւ անկեալ բոլոր բանակն իւր, եւ տունն Թորգոմայ յանհոգս եղեալ հանգչէին. եւ թագաւորէր Հայկն եղբարց իւրոց, եւ ամենայն եզրականացն ազգաց: 

Իսկ Քարթլոսայ գնացեալ ի լեառն որ կոչի Ամրազ, եւ անդ շինեաց իւր տուն եւ ամրոց, եւ ամենայն աշխարհ նորա կոչեցաւ անուամբ նորա Քարթլա, ի Խունանայ մինչեւ ի ծովն Սպերոյ. նա շինեաց զՈրբէթ, որ արդ կոչի Շամշոյտէ, եւ զաղիւսաշէն բերդն Ղունան: Եւ կեցեալ ամս բազում՝ վախճանեցաւ, թողեալ հինգ որդիս քաջս. զՄցխեթա, զԳարգբոս, զԿախոս, զԿողքիս, զԳաջիս: Եւ Մցխեթոս էր աւագ նոցա. սա թաղեաց զհայրն իւր ի գլուխ Քարթլայ ի լեառն Արմազ: Եւ կինն Քարթլոսայ շինեաց զՄայրաբերդն եւ զքաղաքն որ կոչի Ռիշա, որ է Պարտիզաքաղաք: Եւ բաժանեաց հնգից որդւոցն զաշխարհն ամենայն: Եւ բաժանեաց հնգից որդւոցն զաշխարհն ամենայն։ Գաջէոսն շինեաց զԳաջէն քաղաք, եւ Կախոս շինեաց զՉէլթ եւ զԿախէթ, եւ Մցխեթոս շինեաց զՄցխիթա քաղաք, եւ իշխէր չորից եղբարցն: Եւ եղեն սմա երեք որդիք անուանիք, Օփլոս, Օձրխոս, Ջաւախոս, որոց ետ զերկիր ժառանգութեան իւրոյ: Օձրխէ շինեաց երկու բերդաքաղաք, զՕձրխէ եւ զԹուխրսի: Եւ Ջաւախոս շինեաց երկու գիւղաքաղաք բերդով՝ զԾանդայ եւ զԱրտահան, որ նախ ասիւր Քաջաց քաղաք: Եւ Ուփլոս շինեաց զՈւփլիսցիխէ եւ զՈւրբնիս եւ զԿասբ. մինչ ցՏայոց դուռն սմա վիճակ կոչեցաւ Ներքին Քարթլ: Եւ շինէին զամրոցսն Թորգոմեանք սակս երկիւղի Նեբրովականացն, որք նեղէին զնոսա վասն վրիժուց արեան նախնոյն իւրեանց Նեբրովթայ. բայց ոչ կարէին յաղթել նոցա վասն միաբանութեան նոցա մինչեւ ցմահն Մցխիթայի: 

Իսկ ի մեռանելն Մցխիթայի շփոթեցան զամենայն տունն Քարթլայ ընդ միմեանս, զի ոչ կամէին զՈւփալոսն տիրել ի վերայ իւրեանց, զոր կացուցեալ էր Քարթլոսայ հօր իւրոյ ի վերայ ամենայն երկրին: Եւ տեւեաց մարտն ժամանակս բազումս. էր՝ զի առնէին արք իմաստունք սակաւ ինչ խաղաղութիւն ի մէջ նոցա, եւ էր՝ զի դարձեալ անկանէր խռովութիւն ի մէջ նոցա: Յայնժամ ապա մեծացաւ քաղաքն Մցխեթոյ, եւ անուանեցաւ մայր քաղաք տանն Քարթլայ. եւ իշխանն որ նստէր անդ՝ տանուտէր կոչիւր ամենայն երկրին. ոչ թագաւոր եւ ոչ նախարար եւ ոչ ա՛յլ ինչ անուն պատուոյ դնէին ի վերայ նորա: Յետ որոյ եւ մոռացան զԱստուած զարարիչն իւրեանց, եւ պաշտէին զարեգակն եւ զլուսին եւ զեօթն այլ աստեղսն, եւ երդնուին ի գերեզմանն Քարթլոսայ հօր իւրեանց:

—

Next chapter

Index

Juansher's Georgian Chronicle

 

Ջուանշէրի

Համառօտ Պատմութիւն Վրաց

Թարգմանեալ ի Հայերէնէ ի Ռապըրթէ Պետրոսեանէ

Ընդօրինակեալ ի ձեռն Լենայի Արապողլեանի

—

Juansher's

Concise History of the Georgians

Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian

Classical Armenian text transcribed by Lena Araboghlian

—

Chapter I

Stepannos Orbelean's History of the State of Sisakan: Chapter I

Step'annos Orbelean's

History of the State of Sisakan

I

 

Introduction to our book and some particulars about it.

 

God is the source of all beings; love, of all good; wisdom, of all grace. 

God is the source of all beings, for from Him issues the essences of all created beings, those visible and those invisible, which are divided into different genera and species, each stamped with the character, appearance, and shape specific to its given purpose. And love is the source of all goodness, which generates all the varieties of goodness in God, in the angels, and in humankind. In God it motivated Him to create all beings, and it was through love that He did not spare His image, the Son. Through love, the Son did not spare His own self. Through love, the Spirit did not refrain from always giving Itself to humanity. Through love the angels, who are always united to God through indissoluble affection, manifest such continual care for mankind that they are made the companions of our existence and co-worshippers with us. Among humankind it is love that gives birth to all spiritual and physical good; in the spiritual realm [love] is so strong that for love of the Kingdom of Heaven people are willing to sacrifice their lives, to endure torments and extreme austerities for many years; and, in the physical realm, to undertake such remarkable physical work as to defy reason.

 

Wisdom is the source of grace, since all grace, spiritual or material, literary or aesthetic which humanity enjoys derives from it initially. For it is only after much deliberating between the good and the bad, the useful and the useless that science, wise thought and perfected art are born—the fruit of a beautiful mother, namely wisdom.

 

God created man like Him in every way, and implanted these three things in him by which he might fully resemble God. [These gifts are] creativity, love, and wisdom, which is reason. The creative instinct makes him a co-creator with God; love makes him always long for the object of his desire, and to always strive to achieve and enjoy it; wisdom differentiates him from irrational beasts and lets him distinguish between the useful and useless, the dangerous and the beneficial and through study and diligence to reach mature development. Observe how he is a creator: teachers through instruction can turn an ignorant person into an accomplished one; priests can make a [spiritually] sick person into a Godly one; while craftsmen can turn something raw and useless into something useful and graceful. A carpenter can take the trunk of a pine tree and fashion a table and chair from it. A tailor can turn sheepskin into shoes and clothing. A blacksmith can extract iron from rocks and make an iron sword or other things. It is in this way that man, like God, is a creator.

 

Because of this, man cannot conceal these three gifts inside himself and remain idle. Rather, he is always aflame from these sparks, always compelled to act, because [these gifts] always try to come to the fore, and there is ever a strong desire to interact with others. And thus, for good or ill does man behave through his desire to create. An embryo forms within his mind and, through wisdom, [man] is constantly trying to discover a means of giving birth to it and achieving the object of his desire. Thus with an idea conceived in love, developed by wisdom, and then produced or born, man becomes its creator. I too—the most miserable of men, last in the order of the spiritual generations, full of imperfections, lazy when it comes to any useful or durable effort, bereft of illumination and talents—was unable to withstand the God-given tendencies implanted in my own nature. For a long time, having received the seed of love, I was consumed with a burning desire to somehow improve myself if only a tiny bit, to give something to our glorious and holy Church [by writing] about the House of Sisakan. [I longed] to write, according to my abilities, about the patriarchs and the origin of lordship among the great princes of Siwnik', as well as about the origin and occupants of this patriarchal see of Siwnik' so honored by God. And [I longed] to do this not in a vulgar way, but through the inspiration of the Spirit. Indeed, in these latter days, and recently we have seen the memory of this glorious seat of princes almost entirely effaced and destroyed—physically erased and forgotten and spiritually the situation is not much different.

 

Having searched through many works, we found no written record of these topics left as a praiseworthy monument to posterity. I do not know whether [such accounts] were never written, or whether they were lost through so many destructions and robberies. Consequently, we did not want to ignore, leave to the darkness of ignorance, and lose [memory of] the many useful and praiseworthy stories concerning the nature of the princely [Houses], or about the lay and spiritual deeds of princes and patriarchs. [We initiated this work] for two reasons: first, that our predecessors' commendable deeds of valor not be lost; and second, that the memory of our ancestors and the legacy of our Church not be lost to future generations, that the borders of this principality not be confused, blurred until they disappear, rendered doubtful by a thousand tales, as happened numerous times, and so that the high dignity of princes and pontiffs of Siwnik' together with all their rights and responsibilities be recognized, and that greedy men, deceived by the devil, cannot divest them. Now, despite the fact that this is my intention, my mind has been diverted from it due to my appalling ignorance, and I am very frightened because of my incompetence.

Now, invoking the support and assistance of the prayers of the previous blessed patriarchs and of you, my readers, and the grace of the great Apostolic Church and the assembly of the saints of God, and relying on immutable hope and sincere love strengthened by the Word, which brought all beings into existence, I will lead this discourse over a barely discernible trail of an untrodden road. Beginning with a brief review of the old and new sources so rich in information, I hope that my unerring Navigator will help me to reach my destination. My brothers, as I longed to treat of this subject for such a long time, I engaged in research that took me to places near and far, to monasteries and to coffers containing testaments, and among scholars educated in historical facts. But I found [almost] no memory of the [earliest] traditions specific to this land [of Siwnik'].

 

Thus from all the historians of Armenia I gathered everything I discovered that was accurate [about the earliest times]. Similarly there was a small amount of information available in the homilies of Petros, Bishop of Siwnik', about Babak who had been the lord of Siwnik'. There was also [information taken] from ancient letters written by the kings of Armenia, the princes of Siwnik', the Armenian Catholicoi and the bishops of Siwnik', which had remained from ancient times preserved in a grotto in the blessed monastery of the patriarchs of Tat'ev. [Information was also gleaned from] inscriptions on the churches and from the colophons of books. Here and there I found a number, a date or day of the year relating to some or other actions or words of princes and bishops, to building, ruin, rules and regulations and prerogatives of the Holy See, about generous gifts made to the blessed churches. This information I incorporated into the body of this History. Thus do I begin my account with the first [secular and religious leaders]: with the nahapet Sisak up to the elimination of his line, and with Grigor, the first bishop of Siwnik', up to our own calamitous period. Please receive this with love, and be confident [of the accuracy] of what is written. Give thanks to the Holy Spirit; and please, do not blame me.

—

 

Ստեփաննոսի Որբէլեանի

Պատմութիւն Նահանգին Սիսականայ

Ա

 

Նախադրութիւն գրոցս. եւ պատճառաւ առանձինն առանձին: 

 

Սկիզբն ամենայն գոյացութեանց՝ Աստուած: Սկիզբն ամենայն բարեաց՝ սէր: Սկիզբն ամենայն շնորհաց՝ խոհականութիւն:

 

Աստուած է սկիզբն ամենայն գոյացութեանց զի ի նմանէ սկսեալ եւ յառաջ եկեալ ամենայն բնութիւնք արարածոց երեւելեաց եւ աներեւութից՝ բաժանեցան ի զանազան սեռս եւ ի տեսակս եւ տրոհեալ տպաւորեցան ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի ի ձեւս, ի կերպս եւ յորակս: Սէրն է սկիզբն բարեաց զի ի նմանէ ծնանին ամենայն հոյլք զանազան բարութեանց առ Աստուած, առ հրեշտակս եւ առ մարդիկ: Առ Աստուած զի ի սիրոյ շարժեալ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն. եւ ի սիրոյ շարժեալ սակս պատկերին Հայրն ոչ խնայեաց յՈրդին. Որդին ոչ խնայեաց յանձն. Հոգին ոչ խնայեաց ի միշտ բաշխելն մարդկան: Առ հրեշտակս զի անխոնարհ կամօք, անխզելի սիրով միշտ միացեալ են ընդ Աստուած, եւ միշտ հոգան վասն մարդկան՝  գոյակից եւ ծառայակից գոլով մեզ: Առ մարդիկ զի ի սիրոյ յղացեալ ծնանին զամենայն բարիս հոգեւոր եւ մարմնական. Հոգեւոր այնքան զի զանձինս սակս սիրոյ արքայութեանն ի մահ մատնեն եւ ի զանազան տանջանս եւ ի ճգունս անհնարինս ամօք եւ ժամանակօք. եւ մարմնաւոր, այսինքն ըստ աշխարհիս այնքան զի ի խելաց եւս ցնորին եւ յանհնարինսն ձեռնարկեն:

 

Խոհականութիւնն է սկիզբն շնորհաց զի ամենայն շնորհք որ ի մարդիկ հոգեւոր եւ մարմնական եթէ ի բանս եւ եթէ յարհետս նախ խոհականաւն խորհեալ լինի, եւ յետ բազում որոճմանց եւ ընտրութեանց լաւին եւ վատթարին, օգտին եւ անօգտին, ապա յառաջ եկեալ լինի իմաստ եւ բան խորհրդական, եւ կամ արուեստ կատարեալ՝ ծնունդք գեղեցիկք յընտիր ծնողէ խոհականութեանն:

 

Եւ արդ ստեղծ Աստուած զմարդն ամենայնիւ նման ինքնեան, եւ եդ զերիս զայս ի նմա. որով կարող գոյ ամենայնիւ նմանիլ Աստուծոյ, այս է զարարչութիւնն, զսէրն, զխոհականութիւնն որ է բանականութիւն: Զարարչութիւնն, որով արարչակից լինի ստեղծողին. զսէրն, որով միշտ բաղձայ ցանկալւոյն, եւ հանապազ ջանայ հասանել եւ վայելել ի նմին. Զխոհականութիւնն, որով որոշի յանբանից եւ կարող գոյ խորհել եւ ընտրել զպիտանին եւ զանպիտանն, զվնասակարն եւ զօգուտն. եւ ուսմամբ եւ ջանիւ ի կատարեալն հասանել հասակ: Եւ թէ որպէս լինի արարչակից. Վարդապետք ուսմամբ զտհաս ոգիսն առնեն այր կատարեալ. քահանայք՝ զախտի ծնունդս՝ անախտ, զմարդիկ՝ Աստուած: Իսկ արհեստաւորք գոյացուցանեն յանպատշաճ իրաց պատշաճաւոր եւ պիտանի. որպէս հիւսունք ի մայրից սեղան եւ աթոռ. կարուակք յօդեաց՝ կօշիկ եւ զգեստ. Դարբինք ի քարանց՝ զերկաթ, եւ յերկաթոյ՝ սուսեր եւ այլ ինչ գործի. ահա այսոքիւք նմանին մարդիկ Աստուծոյ եւ արարչակից կոչին:

 

Ահա սակս այսր պատճառի ոչ կարէ զօրել մարդն զերիս զայս շնորհս յաման մարմնոյն թաքուցանել եւ անգործ պահել. այլ միշտ եռայ, զեռայ կայտռալով. եւ ջանայ զամենայն ի գործ արկանել զի ի վերկոյս ունի միշտ զձգտումն եւ զտռփումն առ ազգակիցսն:

 

Եւ գործէ այսգունակ յղացեալ մարդն ի սիրոյն եթէ բարի եւ եթէ չար. սաղմն առեալ յարգանդի մտացն՝ միշտ խորհի խոհականաւն եւ յօրինէ զհնարս պիտոյիցն եւ ջանայ ծնանիլ եւ ի կատարումն ածել զբաղձալին. եւ ապա յառաջ բերեալ գործէ զոր յղացաւն սիրով եւ յարմարեաց խոհականաւն. եւ լինի արարիչն այնմ իրի: Յորոց մի ես վատթարագոյնս քան զամենայն մարդ, եւ վերջինս ի ծնունդս եկեղեցւոյ, լի անկարգութեամբ եւ պղերգ յամենայն գործս պիտանիս եւ մնացականս, լքեալ ի լուսոյն եւ եղծեալ ի շնորհացն, ոչ զօրեցի տանել այսմ արարչաւանդ պարգեւացս որ ի բնութեանս մեր. Այլ սերմն առեալ ի սիրոյն՝ վազ աւուրբք եւ յոլով ժամանակօք՝ եռայր յիս տարփումն բաղձանաց, եւ խորհէի, խոկայի, խնդրէի, սակաւ ինչ գրէ՛թէ ընդ լոմային պտղաբերել ի սուրբ եկեղեցիս երկնահանգէտ եւ աստուածաբնակ տանս Սիսական, այսինքն ընձեռել գրով ըստ իմում կարի զպայազատութիւն նախարարութեան  եւ զմեծ նախարարութիւն բարձր իշխանութեանս Սիւնեաց, եւ զնախագահութիւն վսեմական եւ աստուածամեծար աթոռոյ հայրապետութեանս այսմ. եւ այս ո՛չ վայրապար. Այլ Հոգւոյն ազդմամբ. զի ի նուազեալ աւուրս եւ ի վերջին ժամանակս տեսաք ամենայնիւ բարձեալ եւ ջնջեալ զյիշատակ այսմ գեղեցիկ եւ մեծափառ աթոռոյ տէրութեանց. մարմնականն բնաւին սպառեալ եւ մոռացօնս անկեալ. եւ հոգեւորն ոչ ընդհատ քան զնա մերձ ի սպառումն:

Յոլով երկօք որոնեալ՝ ոչ գտաք յառաջնոցն զյիշատակ սոցա ընդ գրով արկեալ, եւ զկնի եկելոցս թողեալ արձան գովելի: Թէ ոչ էին գրեալ. եւ կամ թէ բազում աւերմանց եւ հինահարութեանց կորուսեալ էր՝ ոչ գիտեմ: Յաղագս որոյ եւ մեք ոչ կաժեցաք անփոյթ առնել եւ ընդ անգիտութեան խաւարաւ թողուլ եւ կորուսանել զորպիսութիւն այսց իշխանութեանցս, եւ զանազան զրոյցքս պիտանիս եւ գովելիս հոգեւոր եւ մարմնական գործոց իշխանաց եւ հայրապետաց. եւ այս երկու պատճառաւ. մի՝ զի մի՛ կորիցէ առաջնոցն գովելի գործ քաջութեանցն: Եւ մի՝ զի մի՛ բնաւին ջնջեսցի, եւ յանգիտութիւն անկցի յզկնի եկելոցս յիշատակ առաջնոցն, եւ ժառանգութիւն եկեղեցեացս: Նաեւ շփոթեցի սահման իշխանութեանս եւ խանգարեալ քակտեսցի եւ պառակտեսցի ի զանազան բարբանջմանց, որպէս եւ եղեւ իսկ բազում անգամ: Եւ զի ծանիցեն զպատիւ եւ զբարձ իշխանաց եւ հայրապետաց Սիւնեաց եւ զամենայն կարգ սահմանի նոցա, եւ մի՛ զրկեալ կողոպտեսցի յագահողաց եւ դիւապատիր մարդկանէ: Բայց թէպէտ ցանկալի է իղձ այս. այլ սաստիկ երկիւղիւ անկրթութեան ուղղոյս ընդոստուցեալ միտք իմ վրիպեցուցանէ զիս յառաջարկութեանցս:

 

Սակս որոյ սատար առեալ նեցուկ եւ օգնական զաղօթս նախնի սուրբ հայրապետացն եւ զձեր իսկ ընթերցողացդ, նաեւ զշնորհս մեծի եւ առաքելական եկեղեցւոյս եւ աստուածագումար սրբոցս՝ կառուցից զգարշապար մտացս ի յոյսն անկարծելի եւ ի սէրն անկեղծաւոր, եւ զօրացեալ ի Բանէն որ բանիւ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն՝ ուղղեսցուք զընթացս բանիս ի վերայ անյայտ շաւղաց անկոխ ռահիս՝ սկիզբն առնելով համառօտիւք հին եւ նոր զրուցաց յոգնատեղեակ վիպագրութեանս որում աւարտն եւ նաւահանգիստն յանձն է քաջ եւ անմոլար նաւապետին: Եւ արդ ո՞վ եղբարք՝ ի բազում ամաց տենչացեալ իմ այսմ իրագործութեան, զորոյ զպատճառն կանխագոյն ասացի, ստիպեալ միշտ ի տապոյ բաղձանաց, բազում խոյզ քննութեան ի մէջ առեալ՝ տեղեկացայ յաշխարհս հեռաւորս եւ մօտաւորս, ի վանորայս եւ յարկեղս կտակարանաց, այլ եւ գիտունս եւ ի տեղեակս հնագէտ պատմութեանց, եւ ոչ ինչ գտաք յիշատակ զրուցաբանութեանց ուրոյն այսմ աշխարհի եւ կամ տեղեկութիւն իրաց:

 

Ապա հանդէս արարեալ ամենայն պատմագրաց Հայոց. եւ զոր գտաք՝ հաւաքեցաք ի նոցանէ ամենայն ճշդիւ, նաեւ սակաւ ինչ ի Պետրոսի՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսի ճառիցն, որ վասն Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն, եւ այլ ինչ ի հին նամակաց թագաւորաց Հայոց եւ իշխանաց Սիւնեաց, նաեւ ի կաթողիկոսաց Հայոց եւ յեպիսկոպոսաց Սիւնեաց, որ մնացեալ էին ի վազ ժամանակաց յամուրս քարանձաւին եւ որ ի սուրբ ուխտս հայրապետանոցիս Տաթեւու, եւ յարձանագրութեանց եկեղեցեաց եւ ի յիշատակարանաց գրոց: Աստ եւ անդ գտեալ զթիւ աւուրց եւ զթուական ժամանակաց իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց, եւ իւրաքանչիւր գործոց եւ բանից, շինութեանց եւ աւերմանց, նաեւ կարգի եւ սահմանի եւ պատուոյ սուրբ աթոռոյս եւ առատատուր պարգեւաց ի սուրբ եկեղեցիս զոր ժողովեալ սեւադեղով՝ եդաք ի մի պարութաիկս սակաւ ինչ տեղեկութիւն զոր հնար էր ի մէնջ եւ կար: Եւ սակս ստուգութեանն առաւել տարժանեցաք՝ սկսեալ յառաջին նահապետէն Սիսակայ մինչեւ ի բաց բարձումն նոցին: Եւ յառաջին եպիսկոպոսէն Սիւնեաց ի Գրիգորէ մինչեւ ի մերս ժամանակ թշուարութեան. զոր եւ ընկալ դու սիրով եւ հաւատա՛ գրելեացս ամենայն ողջմտութեամբ. եւ շնորհ կալ զՀոգւոյն. եւ զմեզ անմեղադրելի թող:

—

Next chapter

Index

Stepannos Orbelean's History of the State of Sisakan

Ստեփաննոսի Որբէլեանի

Պատմութիւն Նահանգին Սիսական

Թարգմանեալ ի Հայերէնէ ի Ռապըրթէ Պետրոսեանէ

Ի յիշատակ մեծ մօրս՝ Աղաւնւոյ Փոստոեանի Թորիկեանի

Ընդօրինակեալ ի ձեռն Լենայի Արապողլեանի

—

Step'annos Orbelean's

History of the State of Sisakan

Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian

In memory of my grandmother Aghavni Postoian Torigian

Classical Armenian text transcribed by Lena Araboghlian

—

Chapter I

Մինչեւ Ե՞րբ

Մինչեւ Ե՞րբ 

Րաֆֆի

ի Մշակէ

(1880) 

—

Ժամանակը եւ ժամանակակից պահանջները յարուցանում են ժողովրդի գործիչների մէջ նոր մտածութիւններ, նոր գաղափարներ, որոնք առաջ են գալիս իրերի անհրաժեշտութիւնից, եւ աւելի ճիշտ ասած, ներկայի ծնունդն են։ Նոր մտածութիւնները, նոր գաղափարները կարող են խորթ, օտարոտի եւ մինչեւ անգամ վնասակար երեւնալ այն անձանց, որոնք ժամանակի պահանջներին չեն հետեւում, որոնք անշարժ մնում են հին նախապաշարմունքների վրա։ 

        Ազգայնութեան գաղափարը վաղուց անծանօթ էր մեզ՝ հայերիս. դեռ ներկայ դարուս երկրորդ կիսաբաժնի մէջ նա սկսեց արծարծվիլ մեր մտածողների գլխում, բայց այնքան աղօտ եւ այնքան խառնափնթոր կերպով, որ մի որոշ կերպարանք ստանալ չը կարողացաւ։ Ամենաջերմ եւ ամենաանկեղծ ազգասէրները շփոթում էին ազգը կրօնի հետ եւ կրօնը եկեղեցու հետ։ Եւ եկեղեցուց բաժանված անդամների վրա նայում էին, որպէս հեթանոսների վրա եւ նրանց այլ եւս հայ չէին համարում։ Հայեր համարվում էին նրանք միայն, որ պատկանում էին լուաւորչական եկեղեցուն։ Եւ այսպէս, ազգութիւնը եւ եկեղեցին կազմում էին մի անբաժանելի միութիւն, որի անջատումը, նրանց կարծիքով, կարող էր պատճառել երկուսի էլ մահացութիւնը։ 

        Բայց այդ դրութիւնը երկար չէր կարող պահպանվել. նա ոչ միայն անբնական էր, այլ հակառակում էր ազգերի յառաջադիմութեան օրէնքներին։ Անկարելի էր, որ հայ ազգը պատկանէր միայն մէկ եկեղեցուն։ Երկրագնտի վրա, թէ քաղաքակիրթ եւ թէ վայրենի ազգերի մէջ չը կայ եւ երբէք չի եղել մի ազգութիւն, որ մէկ եկեղեցու պատկանէր։ Օտար բազմաթիւ օրինակների վրա ցոյց տալու հարկ չը կայ, այսքանը միայն կասենք, որ հայ ազգը իր հեթանոսական դարերում ունէր զանազան կրօնական աղանդներ՝—բուն հայկական, զրադաշտական, ասօրական, յունական, հրէական եւ մինչեւ անգամ չինէական,—եւ այդ բոլոր աղանդների խառնափնթորութեան մէջ ազգութիւնը դարձեալ չէր կորցնում իր ամբողջութիւնը, աւելի ուժ եւ զօրութիւն ունէր։ 

        Քրիստոնէութիւնը Հայաստանում մտնելուց յետոյ, պէտք է բնականաբար մի եւ նոյն երեւոյթները կրկնվէինք։ Մեր Սուրբ Լուսաւորիչ Հօր հիմնած եկեղեցին չը կարողացաւ մնալ իր սկզբնական պարզութեան մէջ։ Դեռ երկար ժամանակ հեթանոսական կրօնի հետքերը մնացին Հայաստանում։ Այդ բաւական չէ, նոյն իսկ Լուսաւորչական եկեղեցին, կաթօլիկ եւ յունական եկեղեցիների ազդեցութեան ներքոյ, սկսեց փոքր առ փոքր կերպարանափոխվիլ, եթէ ոչ ներքին դաւանաբանական հիմունքների կողմից, գոնէ արտաքին ծիսապաշտութիւնների կողմից։ 

        Մինչեւ վերջին դարերում յայտնվեցան մեր մէջ կազմակերպված կաթօլիկ, բողոքական եւ յունադաւան եկեղեցիներ։ 

        Ի՞նչ պէտք էր անել այդ վերջինների հետ։—Երկուսից մէկը, կամ պէտք էր պարզ ասել (որպէս շատերը ասում են) թէ մենք հայոց ազգութիւնը հիմնված ենք համարում միմիայն լուսաւորչական եկեղեցու վրա, որովհետեւ դուք բաժանվեցաք այդ եկեղեցուց եւ մտաք կաթօլիկ, բողոքական եւ յունադաւան եկեղեցիների գիրկը,—ուրեմն դուք այլեւս մեզանից չէք (այսինքն՝ հայ չէք) ըստ որում, մենք լուսաւորչական եկեղեցուց դուրս հայութիւն չենք ճանաչում։—Եւ կամ պէտք էր ասել, թէեւ դուք ընդունեցիք այս եւ այն եկեղեցիները, բայց մենք ձեր կրօնական համոզմունքներին չենք դիպչում, դուք դարձեալ մեր անբաժան եղբայրներն էք եւ մեր ազգի սիրելի անդամներ։ 

        «Մշակը» իր հրատարակութեան հէնց առաջին տարիներից, մեր այլադաւան եղբայրների վերբերութեամբ, ընդունեց վերջին եղանակը։ Այդ, ի հարկէ, կը վրդովեցնէր շատերին, որոնք աւելի բարւոք էին համարում, որ հազարաւորները եւ բիւրաւորները մեր ազգից կորչէին, քան թէ լուսաւորչական եկեղեցու մի աղիւսը իր տեղից խախտվեր։ 

        Բայց հարցը շատ պարզ էր, թէեւ ոմանք չը հասկանալով, եւ ոմանք չարամտութեամբ աշխատում էին եւ աշխատում են այլապէս բացատրել։ Քարոզել այն միտքը, թէ մեր կաթօլիկ, բողոքական, յունադաւան եւ մինչեւ անգամ մահմեդական եղբայրները մեզ նման հայեր են, մեր մսից եւ մեր արիւնից են, եւ մեր ազգութեանն են պատկանում,—այդ չէ նշանակում ի վնաս լուսաւորչական եկեղեցու գործել։ Լուսաւորչական եկեղեցին մեզ համար նոյնքան սուրբ է, որքան սուրբ են եւ միւս եկեղեցիները իրանց պատկանող անդամների համար։ Մենք չենք կարող, եւ մինչեւ անգամ իրաւունք չունենք ասելու նրանց, թէ փոխեցէք ձեր կրօնը, կրկին մտէք մեր եկեղեցին, այն ժամանակ միայն մենք եղբայրական ձեռք կը մեկնենք ձեզ եւ կը համբուրվենք ձեզ հետ։ Դրանով մենք իրաւունք կը տանք նրանց նոյնը պահանջել մեզանից։ Եւ այսպէս ագային միութիւնը երբեք չի կայանայ։ Ո՞վ է հերքում այն փաստը, թէ լուսաւորչական եկեղեցին պատմական կապ ունի մեր ազգայնութեան հետ։ 

        Ո՞վ է հերքում, որ այդ եկեղեցին շատ դէպքերում ազատել է մեր ազգութիւնը կորստից եւ շատ դէպքերում եւս վնասել է նրան։ Այսուամենայնիւ, մենք կը պաշտենք այդ եկեղեցին, եւ եթէ նա դարերի ընթացքում ստացել է այս եւ այն խորթ ներմուծութիւնը, կաշխատենք ինքներս ուղղել, առանց թոյլ տալու մի օտարի միջամտութիւնը։ Մենք մեր տունը մեր ձեռքով կը նորոգենք, եթէ հարկաւոր կը համարվի։ Բայց մի եւ նոյն ժամանակ կը պահպանենք կատարեալ ներողամտութիւն դէպի մեր այլադաւան ազգայինները, եւ առանց վիրաւորելու նրանց կրօնական զգացմունքը, կաշխատենք հասկացնել նրանց, որ մենք մի եւ նոյն ազգի զաւակներ ենք, որ մեր ընդհանուր շահերը պահանջում են ազգային սերտ միութիւն, եւ ամեն ինչ, որ հակառակ է այդ միութեանը, պիղծ, վնասակար եւ աններելի է։ 

        «Մշակը» խօսելով կրօնի մասին, միշտ ազգային կէտից է նայել նրա վրա։ «Մշակը» կրօնափոխութիւն չէ քարոզում, ով որ այսպէս է մտածում, նա կամ կոյր է, կամ խարդախութեամբ լի չարամիտ։ Եւ եթէ «Մշակը» իր էջերը բաց է արել Ամիրխանեանցի, Կիրակոսեանցի եւ Մարկոսեանցի առջեւ, այդ չէ նշանակում, թէ նա դառնում է գործիք զանազան «որսորդների» ձեռքում, որպէս պնդում են ոմանք։ Մի լրագիր, որ իրան նպատակ է դրել հաշտարար լինել ազգի անջատված, թշնամացած եւ խորթացած անդամների մէջ, նրա պարտքն է լսել եւ հրատարակել իւրաքանչիւրի խօսքը։ «Մշակի» մէջ կարող են գրել, որպէս լուսաւորչական, այնպէս էլ կաթոլիկ, բողոքական, մահմետական եւ յունադաւան հայերը,—նա ազգային օրգան է եւ ոչ եկեղեցական։ 

        Մենք Ամիրխանեանցներին եւ դրանց նմաններին ազգի թշնամի չենք համրաում. մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն զզուելի հայերին, որ հայերէն չեն խօսում, որ հայերէն չեն կարդում, որ Հայաստանի վրա չեն մտածում, եւ միայն տարի մի քանի անգամ Հայոց եկեղեցին մտնելով, հայ քահանայի ձեռքից հաղորդութիւն են ընդունում եւ դրանով իրանց բոլոր պարտքը կատարած են համարում։ Մենք ազգի թշնամի ենք համարում այն կարճամիտ ազգասէրներին, որ լուսաւորչական եկեղեցուց դուրս հայ չեն ճանաչում։ Ի՞նչ կը լինէր այդ վերջինների կարծիքով, եթէ հայերի մեծ մասը մի ժամանակ բողոքական կը դառնային, կամ մի ուրիշ կրօն կընդունէին, իսկ ազգի փոքրամասնութիւնը միայն կը մնար հաւատարիմ լուսաւորչական եկեղեցուն,—ուրեմն այդ փոքրամասնութիւնը միայն պիտի՞ կազմէր մեր ազգութիւնը։ 

        Մեզ ասում են, թէ հայը լեզու չունի, թէ հայը հայրենիք չունի, թէ նրա լեզուին, հայրենիքը եւ ազգային բոլոր առանձնութիւնները բովանդակվում են միմիայն եկեղեցու մէջ.—խլեցիր նրանից եկեղեցին, փոխեցիր նրա կրօնը,—ազգութիւնը այն ժամանակ կը քայքայվի։ Մի այսպիսի կարծիք կարող են ունենալ հայ ազգի մասին տգէտները միայն, որոնք խիստ նեղ եւ սահմաբանակ հայացքով են նայում ազգային խնդրի վրա։ 

        Եթէ իսկապէս հայը զրկված է իր ազգային լեզուից, զրկված է իր հայրենիքից, կորցրել է իր ցեղական առանձնութիւնները եւ պահպանվում է միմիայն եկեղեցու գրկում, այն ժամանակ նրան ազգ պէտք չէ համարել, այլ պէտք է համարել մի կրօնական աղանդ, որ մեռած է նոյն իսկ եկեղեցու մէջ, որի մէջ ապաստան է գտել։ Մի այսպիսի ազգի համար չարժէ աշխատել, չարժէ մտածել անգամ, որովհետեւ նա կը քայքայվի, կը լուծվի եւ կանհետանայ զանազան ազգութիւնների մէջ, երբ իր պաշտպանութեան համար ուրիշ հիմք չունի, բացի կրօնը։ 

        Բայց մեր հաւատը մեծ է հայ ազգութեան վրա, մենք հաւատում ենք, որ նա ունի հարուստ կլասիկական եւ կենդանի, նոր գրականական լեզու. մենք հաւատում ենք, որ նա ունի իր պատմական հայրենիքը եւ տակաւին բնակվում է իր հայրերի հողի վրա. մենք հաւատում ենք, որ նա ունի իր որոշ ցեղական յատկութիւնները, որ դարերի ընթացքում չեն փոխվել, եւ վերջապէս մենք հաւատում ենք, որ նա ունի իր յատուկ ազգային եկեղեցին։ Լեզու, հայրենիք, եկեղեցի, ցեղական առանձնութիւններ,—ահա այն գլխաւոր հիմունքները, որոնցմով, հաւատացած ենք, կը պահպանվի մեր ազգութիւնը։ Հարկաւոր են եւ ուրիշ մի քանի պայմաններ, այդ, ի հարկէ, մեզանից ամեն մէկը հասկանում է,—դրանից մասին ոչ կարող ենք եւ ոչ պէտք ենք համարում խօսել։ 

        «Մշակը» «Տարրական մտքեր» վերնագրով առաջնորդող յօդուածների մէջ արդէն բացատրեց այն հարցերը, թէ մի ազգի պահպանութեան համար ինչ դեր են խաղում կրօնը, լեզուն եւ հայրենիքը,—եւ թէ դրանցից իւրաքանչիւրը ո՛րքան եւ ի՛նչ չափով են նպաստում ազգի գոյութեան պահպանվելուն, երբ զանազան հանքամանքների պատճառով մինը կամ միւսը փոփոխութեան են ենթարկվում։ Մենք այսքանը բաւական համարելով, հարկաւոր ենք տեսնում կրկին վերադառնալ այն հարցին, թէ ի՛նչ շահ ունենք անդադար կրկնելով մի եւ նոյն հին երգը, թէ լուսաւորչական եկեղեցին մեր ազգի միակ հիմքն է, թէ այդ եկեղեցուց դուրս ոչ փրկութիւն կայ եւ ոչ հայութիւն, թէ բողոքական, կաթօլիկ, յունադաւան եւ մահմետական հայերը, եթէ կամենում են մեզ հետ միանալ, պէտք է կրկին վերադառնան դէպի իրենց մայրենի եկեղեցին, եւ այլ այսպիսի ցնդաբանութիւններ։ 

        Այսպէս կարող են մտածել այն մարդիկը միայն, որոնք չը գիտեն մեր ազգի այժմեան վիճակը եւ տեղեակ չեն նրան ժամանակակից պահանջներին։ Եւ ցաւալին այն է, որ այսպէս երկար ժամանակ մտածում էին մեր ազգի առաջնորդները։ Պէտք էր մի զօրեղ դէպք, մի պատմական շօշափելի անհրաժեշտութիւն, որ դուրս բերէր մեր ժողովրդի առաջնորդներին յիշեալ մոլորութիւններից, ցոյց տար, թէ որքան անհիմն են նրանք։ Բարեբախտաբար այդ դէպքը տեղի ունեցաւ։ Քրիստոնեաների ազատութեան անունով ծագեց ռուս-թուրքական պատերազմը, եւ հայերը կարմիր արեան փոխարէն սեւ մելանը գործածելով, ստացան Սան-Ստեֆանօի 16 եւ Բերլինի աւագաժողովի 61-րորդ յօդուածները։ Վերջին յօդուածի տրամադրութեան համեմատ, Թուրքիան պարտաւորվում էր վերանորոգութիւններ մտցնել իր պետութեան «հայերով» բնակեցրած գաւառների մէջ։ Այստեղից ինքն ըստ ինքեան ծագեց մի հարց.—ո՞վքեր են հայերը։ 

        Մեր հին ազգասէրների կարծիքով հայեր միայն լուսաւորչականներն էին, եւ Թիւրքիան բարւոք համարեց այսպէս ընդունել, հաշուեց լուսաւորչականների թիւը, այն եւս փոքրացնելով, եւ պատասխանեց Եւրոպային, թէ իմ պետութեան մէջ հայերը այնքան չնչին փոքրամասնութիւն են կազմում, որ չարժէ մինչեւ անգամ նրանց համար առանձին վերանորոգութիւններ անել։ Պատասխանը, կրօնական կէտից, մասամբ ճիշտ էր, եւ մեզանից ոչ ոք իրաւունք չունի մեղադրել Թիւրքիային, երբ նա օգուտ է քաղում մեր տգիտութիւնից, երբ նա կրկնում է մի եւ նոյնը, ինչ որ մենք ենք ասում,—թէ բացի լուսաւորչականներից ուրիշ հայ չը կայ։ 

        «Մշակը» նախատեսնում էր այդ բոլորը, նա գիտէր, թէ որպիսի կորստաբեր հետեւանքներ կարող է ունենալ Հայաստանի վերանորոգութեան մասին, երբ մենք կը շարունակենք անդադար կրկնել, թէ լուսաւորչական եկեղեցուց դուրս հայութիւն չը կայ։ Եւ այդ իսկ պատճառով, «Մշակը» բարձրացրեց կրօնի եւ ազգութեան խնդիրը։ 

        Բերլինի աւագաժողովի 61-րդ յօդուածը տուեց հայրերին երկու արտօնութիւն, առաջին, որ Հայաստանում պէտք է վերանորոգութիւններ մտցնվէին, երկրորդ, որ հայերը կրօնական համայնքից Եւրոպայի առջեւ ճանաչվեցան որպէս ազգ։ 

        Ի՞նչ է նշանակում՝ կրօնական համայնքից ճանաչվեցան որպէս ազգ։—Այդ նշանակում է՝ մի ցեղական ամբողջութիւն, որի մէջ կան եւ կարող են լինել զանազան կրօններ եւ եկեղեցիներ։ 

        Այդ կոչմանը արժանի լինելու համար, պէտք էր ցոյց տալ, որ դա իսկապէս այդպէս է, որ մենք ազգ ենք, եւ այդ ազգի մէջ կան զանազան եկեղեցիներ,—լուսաւորչական, բողոքական, կաթօլիկ, յունադաւան եւ մահմետական։—Եւ այդ կազմակերպութիւնից ինքն ըստ ինքեան պէտք է առաջ գար կրօնական ներողամտութիւնը եւ համոզմունքի ազատութիւնը, որպէս զի ազգային միութեան գործը կատարեալ լինէր։ 

        «Մշակը», որ շատ առաջ քարոզում էր այդ ցանկալի միութիւնը, Բերլինի դաշնագրից յետոյ, աւելի եռանդոտ սկսեց արծարծել նրան, որովհետեւ այդ միութեան մէջն էր տեսնում ազգի փրկութիւնը եւ Հայաստանի բախտն ու ապագան։ Բայց գտնվեցան մարդիկ, որ սկսեցին հակառակը քարոզել, կամ մեր բռնած ընթացքը ծուռ ու սխալ կերպով բացատրել։ Մենք այսպիսիների հետ գործ չունենք, մեր գործը մեր ազգի բարեմիտների հետ է։ Մենք անդադար պիտի մտրակենք այն չարագործներին,—թէ կաթօլիկ լինէին, թէ լուսաւորչական, թէ բողոքական, թէ յունադաւան եւ թէ մահմեդական,—որոնք կրօնի պատճառով մեր ազգի միութեան գործի մէջ երկպառակութիւն են ձգում։ Եւ մենք սիրով կը համբուրենք մեր այն եղբայրներին, առանց դիպչելու նրանց կրօնին, որոնք միայն հայութեան եւ Հայաստանի անունով կը գործեն, եւ հայ ազգի շահերը կը պաշտպանեն։ 

        Մենք մէկ ազգի որդիներ ենք, մենք մի եւ նոյն ընտանիքի զաւակներն ենք։ Կրօնը, որ մի ժամանակ բաժանել էր մեզ, այժմ ազգի եւ հայրենիքի սէրը պէտք է միացնէ։ Կաթօլիկութիւնը, բողոքականութիւնը եւ մինչեւ անդամ մահմետականութիւնը չեն զրկում հային հայ լինելուց,—եւ ոչ էլ լուսաւորչականութիւնը մեզ իրաւունք է տալիս հայ կոչվել։ Մենք հայ էինք, երբ հեթանոս էինք, եւ հայ կը մնանք, երբ հազար անգամ փոխենք մեր կրօնը։ Մեր ազգութիւնը չի կորչի,—երբ պահպանված կը լինեն այդ բոլոր պայմանները, ինչ որ պէտք են, ինչ որ անհրաժեշտ են մի ազգի գոյութեան համար։

Թուղթ Ընդհանրական Ներսեսի Կաթողիկոսի Հայոց. Մասն Բ

Թուղթ Ընդհանրական Ներսիսի Կաթուղիկոսի Հայոց

(Գրոց եւ աշխարհիկ բարբառովք)

Մասն Բ

—

Որոց առաջի պաղատիմք յաղաչանս՝ որ առ Աստուած, յաղագս ոգւոց ձերոց փրկութեան, բանալ զականջս մտաց ձերոց յունկնդրութիւն աստուածայնոց բանիցս այսոցիկ, զոր հանդերձեալ եմք ի պատուիրանաց Աստուծոյ դնել առաջի ձեր որպէս զի՝ առաջնորդեալք մեօք ի շաւիղս արդարութեան՝ արժանի եղիցի իւրաքանչիւրոք ի ձէնջ՝ միոյ օթեւանաց տան Հօր երկնաւորի լինել ժառանգաւոր: Հայցեմ եւ ես յամենեցունց՝ աղօթս առնել եւ վասն մեր՝ բարւոք տալ Աստուծոյ զհամար տնտեսութեանն, որ վասն ձեր, յորժամ կոչեցեալ պահանջիցէ ի մէնջ:

Որոնց առջեւը ձեր հոգիներուն փրկութեանը համար Աստուծոյ աղաչելով կը պաղատինք, որ ձեր միտքերուն ականջները բանայ, Աստուծոյ պատուիրանքներէն ձեզի զրուցելու համար պատրաստած այս Աստուածային խօսքերուս ունկնդիր ըլլալու, որպէս զի մեզմով արդարութեան շաւիղը մտնելով, ձեզմէ ամէն մէկը արժանի ըլլայ երկնաւոր Հօր տանը օթեւաններուն մէկուն ժառանգաւոր ըլլալու։ Նաեւ ես ալ կը խնդրեմ ամենքնէդ որ մեզի համար աղօթք ընէք, որ ձեզի համար Աստուծոյ տալու անտեսութեան համարս աղէկ տամ ինծմէ պահանջած ժամանակը։

—

Next chapter

Index

Agathangelos' History: Chapter 7

Agathangelos' History of the Armenians

Prologue

(Translated by Beyon Miloyan)

VII

For we, who are wanting in wisdom, have been urged by kings to compose clear histories about what has transpired up until our times. Yet a monumental task has been set before our successors; namely, to recall in order the compositions written over the course of centuries, for it is not that we determined to do this of our own accord, but rather, it being beyond our power to oppose the royal command, we shall narrate [these histories] to the best of our ability. We have thus committed ourselves to the business of words, out of fear, to present you with this fine History—written canonically, according to custom, chronologically, and according to events that transpired—that it may be examined and investigated section by section.

—

 

Ագաթանգեցայ Պատմութիւն Հայոց

Յառաջաբան

Է

 

Վասն զի ստիպեաց զաղքատիմաստ խանութս մեր հրաման թագաւորաց, եւ ի մէնջ հարկ պահանջեալ զանցեալ իրացն եղելոց զիրս մատեանագրել՝ յայտնական պատմութիւնք, որ առ մեօք գործեցան։ Սակայն մեծ եւ բազում ջան եդեալ թողուլ այնոցիկ որ յետ մեր գայցեն՝ զկարգս զրուցաց դարուց ի դարս յիշատակել. զի ոչ եթէ կամօք ինչ յօժարեցանք հաւանել առնել զայս, այլ իբրեւ ոչ կարի ինչ ընդդէմ մարթացեալ դառնալ արքայատուր հրամանացն, որչափ յուժի կայր՝ մարթացեալ ըստ հրամանացն պատմեսցուք։ Եւ մեր զայս ջան յանձին կալեալ, անկեալ ի վաճառականութիւն բանից, առեալ զահ երկիւղի, եւ տուեալ զգեղեցկադիր յարմարումն պատմութեան։ Վասն զի ի խնդիր եղեալ եւ խուզիւք ի մէջ բերեալ զդարգս դարգս պատմութեան՝ զմարմնաւորացն մատենագրութիւն՝ ըստ կարգի պատմութեան, ըստ օրինին, ըստ ժամանակին, ըստ իրացն եղելոցն, ըստ հրամանացն ի վաճառ մատուսցուք։

—

Next chapter

Index

Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 6 (Book 2)

Movses Khorenatsi's History of the Armenians

(Translated by Robert Bedrosian)

Book II

The Middle Portion of the History of Our Ancestors

VI

How Vagharshak Organized the West and North of Our Land

Having so acted, [Vagharshak] now put in order the areas of Mazhak', Pontus, and Egeria. He turned northward to the foot of the Parkhar [Mountains] in Tayk' to the wet and foggy regions of forests and moss, making [the area] more attractive. He leveled mountains and [emended] the hot climate, turning [the area] into the charming and also suitable delight of his kingdom. Here he created a cool abode for the summer, [for] when he would go north. He designated two flat and densely forested areas with their mountains as hunting areas. The Kogh area, with its warm [climate] he transformed into parks with vineyards and gardens. Here I have refrained from describing this beloved man in all the details and completeness [of the stories], limiting myself only to the precise indications of places, and omitting rhetorical embellishments to preserve the bonds of my admiration for this wonderful man. 

Here [Vagharshak] summoned the savage foreign people which [was dwelling] in the northern plain by the foot of the great Caucasus Mountain as well as in the valleys or long deep gorges stretching from the mountain on the south to the vast mouth of the plain. He ordered them to stand clear of robbery and assassinations and to become subject to royal commands and taxes, so that when he saw them next time he might appoint leaders and princes with proper order. Then he dismissed them, [providing them] with wisemen and overseers of his own. After that, [Vagharshak] dismissed the Western host [of his army] and descended to the grassy places near the border of Sharay—an area which the ancients called "Wood-less" and Upper Basean, but which subsequently was called Vanand because of the colony of the Bulgar Vghe"ndur Vund, which dwelled in the area. And the names of the villages are called after his brothers and descendants to the present. 

When it grew colder in the north and bitter winds blew, [Vagharshak] descended to a large plain and there set up camp on the banks of the Metsamo'r [Great Swamp], in the place where a large river [the Araxes], originating in the northern lake, merges with Metsamo'r. And having arranged the army of the land there and leaving his own overseers there, he himself, accompanied by all the chiefs, went to Nisibis.

—

 

ԳԻՐՔ ԵՐԿՐՈՐԴ

Բան միջակ պատմութեան մերոցն նախնեաց։

Զ

 

Եթէ ո՛րպէս կարգեաց Վաղարշակ զարեւմուտս եւ զհիւսիսի մերոյ աշխարհիս: 

Եւ այսպէս կատարեալ` կարգէ զկողմանս Մաժաքայ եւ զՊոնտացիս եւ զԵգերացիս. դառնայ զհիւսիսեաւ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց, ի գիջին եւ ի մառախլուտ տեղիս մայրեաց եւ ի լաւռաւէտս. գեղեցիկ իմն կարգելով զերկիրն, հաւասարելով զլեռնայինն եւ զջերմահոտն ի բարեխառն եւ ի զուգագեղեցիկ վայելչութիւն իւրոյ թագաւորութեանն. ամառնային ժամանակին հովանոցս պատրաստելով, յորժամ զհիւսիսեաւ երթիցէ: Գոմս զերկուս տափարակսն անտառախիտս հանդերձ լերամբքն կազմելով, եւ որսոց տեղիս, եւ զջերմութիւնն Կողայ` ի մարմանդս այգեաց եւ բուրաստանաց: Այլ խտրեմ աստ վասն սիրելի առնն յայտնի գրել զամենայն եւ մանրապատում. զի անցի միայն զտեղիսն նշանակելով հաւաստի, եւ զոճն ի բաց թողեալ, վասն զկապ սիրոյ զհրաշալւոյն անխզելի պահելոյ: 

Եւ աստ կոչեցեալ զվայրենի եկամուտ ազգն, որ ի դաշտին հիւսիսոյ եւ որ զստորոտով մեծի լերինն Կաւկասոյ, եւ որ ի հովիտս կամ ի ձորս երկայնաձիգս խորացեալս, ի լեռնէն որ զհարաւով` իջեալ մինչ ի դաշտաբերանն մեծ. պատուէր տալով զաւազակութիւն եւ զմարդադաւութիւն ի բաց քեցել յինքեանց, եւ հրամանաց եւ հարկաց արքունի հպատակ լինել. որպէս զի միւսանգամ տեսեալ զնոսա` առաջնորդս եւ իշխանս հանդերձ գեղեցիկ կարգաւք հաստատեսցէ: Եւ արձակէ զնոսա հանդերձ արամբք իմաստնովք եւ վերակացուաւք յիւրմէ: Եւ ինքն արձակեալ զարեւմտեայ բազմութիւնն` իջանէ ի տեղիս խոտաւէտս մերձ ի սահմանն Շարայի. զոր հինքն Անփայտ եւ վերին Բասեան կոչէին. իսկ յետոյ վասն հատուածի Վզընդուր Բուլղարայ Վնդայ, բնակելոյ ի տեղիսն` յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ. եւ անուանք շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ: 

Իսկ ի ցրտանալ հիւսիսոյ եւ ի դառն հողմ փչելոյ, խաղայ իջանէ ի դաշտն մեծ. եւ անդ զափամբ մաւրին մեծի բանակի ի տեղւոջ, ուր գետն մեծ ի ծովակէն հիւսիսոյ սկիզբն առեալ` իջանէ եւ խառնի ի մաւրն մեծ: Եւ անդ կարգեալ զզաւրս աշխարհիս, եւ թողեալ յինքենէ վերակացուս, եւ իւր առեալ զամենայն գլխաւորսն` չուէ ի Մծբին:

—

Index

Թուղթ Ընդհանրական Ներսեսի Կաթողիկոսի Հայոց. Մասն Ա

Թուղթ Ընդհանրական Ներսիսի Կաթուղիկոսի Հայոց

(Գրոց եւ աշխարհիկ բարբառովք)

—

Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս Հայոց: Ընդհանուր հաւատացելոց հայկականացդ սեռից, որք յարեւելս՝ ի սեփհական աշխարհդ Հայաստանեայց բնակեալք, եւ որք յարեւմտեան կողմանսդ սահեալք նժդեհութեամբ, եւ որք ի միջերկրեայս՝ ի մէջ այլալեզու ազանց տարաբերեալք, եւ որք յիւրաքանչիւր յեզերս աշխարհաց ըստ մեղաց մերոց ցրուեալք ի քաղաքս եւ ի դղեակս, ի գիւղս եւ յագարակս, որոց այդոցիկ ամենեցունց՝ քահանայապետաց եւ քահանայից, վանականաց եւ քաղաքայնոց, իշխանաց եւ իշխեցելոց, զինուորաց դասուց՝ ձիավարժից եւ հետեւակաց, գաւառապետաց եւ գործակալաց, տանուտէրաց եւ երկրագործաց, վաճառականաց եւ արուեստագիտաց ողջո՜յն սիրոյ եւ խաղաղութեան հասցէ յԱստուածընկալ եւ փրկական սրբոյ նշանէս եւ ի հրեղէն լեզուաց Հոգւոյն ընդունողաց առաքելական նշխարաց, եւ ի սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Աջէս եւ Աթոռոյս:

Քրիստոսի ծառայ ներսէս եւ նորին ողորմութեամբը Հայոց կաթողիկոս արեւելից կողմը Հայաստանեայց սեպհական աշխարհին մէջ բնակող, եւ արեւմտեան կողմերը պանդխտութեամբ գնացող, եւ միջերկրեայ տեղուանք՝ այլալեզու ազգաց մէջ ցրուած, եւ մեր մեղացը համար աշխարհին ամէն մէկ կողմը քաղաքները, դղեակներու, գիւղերու ու ագարակներու մէջ տարտղնած հայազգի ընդհանուր հաւատացեալներուն, եւ անոնց ամենուն քահանայապետներուն ու քահանաներուն, վանականներուն ու քաղաքայիններուն, իշխողներուն ու իշխեալներուն, զինուորներու դասերուն, թէ ձիավարժներուն թէ հետեւակներուն, գաւառապետներուն եւ գործակալներուն, տանուտէրներուն ու երկրագործներուն, վաճառականներուն ու արուեստաւորներուն եւ իրենց կամացը ու յօժարութեանը համեմատ կենցաղոյս այլ եւ այլ ճանապարհները գացողներուն, արանց եւ կանանց, մանկանց եւ երիտասարդաց, չափահասներուն եւ ծերերուն, անոնց որ աշխարհիս օրինացը համեմատ կը վարուին, եւ անոնց որ վարուք գերաշխարհիկ են, Աստուածընկալ ու փրկական սուրբ Նշանէս եւ Հոգւոյն Սրբոյ հրեղէն լեզուները ընդունող Առաքելական նշխարներէս, եւ մեր սուրբ Լուսաւորչին աջէս ու աթոռէս խաղաղութեան ու սիրոյ ողջոյն հասնի։

—

Next chapter

Index

Թուղթ Ընդհանրական Ներսեսի Կաթողիկոսի Հայոց

Թուղթ Ընդհանրական Ներսիսի Կաթուղիկոսի Հայոց

(Գրոց եւ աշխարհիկ բարբառովք)

—

Մասն Ա

Մասն Բ

Agathangelos' History: Chapter 6

Agathangelos' History of the Armenians

Prologue

(Translated by Beyon Miloyan)

VI

We see the same compelling need to navigate upon the sea of wisdom, for no one can do this by his own sweat and labors but for the command of a ruler obliging him to take it upon himself to do so. Yet who can boast that he has examined the deep abysses of the ocean? People who commit themselves to such voyages do so to profit from the market. In the same way, it is not that we mindlessly set sail upon the scholarly sea of history out of youthful audacity, but unwillingly, according to the imposing demands of our stringent rulers.

—

 

Ագաթանգեցայ Պատմութիւն Հայոց

Յառաջաբան

Զ

 

Սոյն օրինակ տեսանեմք հարկ վտանգի հասեալ ստիպեալ զմեզ, առաւել ի հարկէ նաւեալք ի վերայ իմաստութեան ծովուն. զի ոչ ոք է ամենեւին այն ի մարդկանէ, որ կարող իցէ զայսպիսի ջան վաստակոց քրտնալից աշխատութեամբ անձամբ անձին մատուցանել, եթէ ոչ իշխանութեան հրամանի հասեալ՝ ստիպեալ զայս առնել տալ տագնապիցէ. եւ ո՞վ այն իցէ կարող, որ զխորս անդնդոց ծովուն քննել խրոխտիցի. այլ շահս օգտութեան վաճառացն երկայն ճանապարհօքն անձանց եւ եթ կամին մատուցանել։ Սոյն օրինակ եւ մեք ոչ յանդգնութեամբ տղայաբար բարուք ինչ ի ներքս անկանել անմտաբար հոսեցաք, այլ ակամայ ընթացեալ ըստ հրամանացն ի բռնութենէ հարկապահանջ իշխանացն՝ դիմեալ նաւեցաք ի մատենայած ծովուս պատմութեան։

—

Next chapter

Index

Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 5 (Book 2)

Movses Khorenatsi's History of the Armenians

(Translated by Robert Bedrosian)

Book II

The Middle Portion of the History of Our Ancestors

V

The battle of Morp'iwghik and his death from the blow of a spear.

After many days had passed, with both sides fortifying [their positions], the battle started, initiated by our side. As a result, willingly or unwillingly, Morp'iwghik put his own side's battle line in order and made a fierce attack. For he was a fearless man, with large and proportionate limbs, and having incredible physical strength. Protected by bronze and iron [armor] and surrounded by a small but select detachment of warriors, [Morp'iwghik] threw to the ground the select and valiant of Vagharshak's young men. He attempted to cut through to the king of the Armenians, there in the midst of his large and strongly armed host. He came close and succeeded in hurling his javelin; for he was powerful and a long thrower, and he cast his javelins a great distance like swift-winged birds. But the brave and renowned [combatants] from the line of Hayk and Senek'erim the Assyrian did not long delay to block his way. Striking him with their spears they slew the brave man and, attacking his army, they put them to flight. Streams of blood flowed, irrigating the ground like floods of rain. Thereafter the country was at peace, under the control of Vagharshak, and the Macedonians' provocations ended.

—

 

ԳԻՐՔ ԵՐԿՐՈՐԴ

Բան միջակ պատմութեան մերոցն նախնեաց։

Գլուխ Ե

Պատերազմ Մորփիւղիկեայ եւ մկնդահար մահ: 

Զկնի անցանելոյ բազում աւուրց ամրանալոյ կողմանցն երկոցունց, գրգռի պատերազմն, ի մերմէ կողմանէս դիմեալ. վասն որոյ յարդարէ կամաւ կամ ակամայ Մորփիւղիկեան զիւրոյ կողման ճակատն, հասանէ յանդուգն յարձակմամբ: Քանզի այր սրտեայ էր եւ անդամովք երկար եւ ընդ իրեարս պատշաճ, զոյգ մարմնոյն եւ ոյժ սաստիկ ունելով, ամրացեալ պղնձով եւ երկաթով, եւ այլովք ընտիր վառելովք, ոչ սաստիկ ինչ թուով` տապաստ յերկիր արկանէր արս ընտիրս եւ քաջս ի մանկանցն Վաղարշակայ. եւ ջանայր անցանել հասանել յարքայն Հայոց ի մէջ խմբի մեծի եւ զինու ամրացելոյ: Եւ մաւտ անցեալ` աջողեցաւ ձգել զսուինն. քանզի էր կորովի եւ երկայնաձիգ, հեռի զաշտէսն արձակեալ, որպէս ի թռիչս սրաթեւ հաւուց: Այլ ոչ ինչ կարի յամեցին ընդ մէջ անցանել արք քաջք եւ անուանիք ի զարմիցն Հայկայ եւ ասորեստանւոյն Սենեքերիմայ. եւ հարեալ աշտէիւք զքաջն` սատակէին եւ զզաւրսն առաջի արկեալ` ի փախուստ դարձուցանէին. բազում վտակս արեան հեղեալ զերկիրն ոռոգանէին իբրեւ հեղեղաւք անձրեւաց: Եւ յայնմ հետէ դադարեալ խաղաղէր երկիրն, նուաճեալ ընդ ձեռամբ Վաղարշակայ, եւ Մակեդոնացւոցն դադարէր գոռն:

—

Index