Stepannos Orbelean's History of the State of Sisakan: Chapter I
Step'annos Orbelean's
History of the State of Sisakan
I
Introduction to our book and some particulars about it.
God is the source of all beings; love, of all good; wisdom, of all grace.
God is the source of all beings, for from Him issues the essences of all created beings, those visible and those invisible, which are divided into different genera and species, each stamped with the character, appearance, and shape specific to its given purpose. And love is the source of all goodness, which generates all the varieties of goodness in God, in the angels, and in humankind. In God it motivated Him to create all beings, and it was through love that He did not spare His image, the Son. Through love, the Son did not spare His own self. Through love, the Spirit did not refrain from always giving Itself to humanity. Through love the angels, who are always united to God through indissoluble affection, manifest such continual care for mankind that they are made the companions of our existence and co-worshippers with us. Among humankind it is love that gives birth to all spiritual and physical good; in the spiritual realm [love] is so strong that for love of the Kingdom of Heaven people are willing to sacrifice their lives, to endure torments and extreme austerities for many years; and, in the physical realm, to undertake such remarkable physical work as to defy reason.
Wisdom is the source of grace, since all grace, spiritual or material, literary or aesthetic which humanity enjoys derives from it initially. For it is only after much deliberating between the good and the bad, the useful and the useless that science, wise thought and perfected art are born—the fruit of a beautiful mother, namely wisdom.
God created man like Him in every way, and implanted these three things in him by which he might fully resemble God. [These gifts are] creativity, love, and wisdom, which is reason. The creative instinct makes him a co-creator with God; love makes him always long for the object of his desire, and to always strive to achieve and enjoy it; wisdom differentiates him from irrational beasts and lets him distinguish between the useful and useless, the dangerous and the beneficial and through study and diligence to reach mature development. Observe how he is a creator: teachers through instruction can turn an ignorant person into an accomplished one; priests can make a [spiritually] sick person into a Godly one; while craftsmen can turn something raw and useless into something useful and graceful. A carpenter can take the trunk of a pine tree and fashion a table and chair from it. A tailor can turn sheepskin into shoes and clothing. A blacksmith can extract iron from rocks and make an iron sword or other things. It is in this way that man, like God, is a creator.
Because of this, man cannot conceal these three gifts inside himself and remain idle. Rather, he is always aflame from these sparks, always compelled to act, because [these gifts] always try to come to the fore, and there is ever a strong desire to interact with others. And thus, for good or ill does man behave through his desire to create. An embryo forms within his mind and, through wisdom, [man] is constantly trying to discover a means of giving birth to it and achieving the object of his desire. Thus with an idea conceived in love, developed by wisdom, and then produced or born, man becomes its creator. I too—the most miserable of men, last in the order of the spiritual generations, full of imperfections, lazy when it comes to any useful or durable effort, bereft of illumination and talents—was unable to withstand the God-given tendencies implanted in my own nature. For a long time, having received the seed of love, I was consumed with a burning desire to somehow improve myself if only a tiny bit, to give something to our glorious and holy Church [by writing] about the House of Sisakan. [I longed] to write, according to my abilities, about the patriarchs and the origin of lordship among the great princes of Siwnik', as well as about the origin and occupants of this patriarchal see of Siwnik' so honored by God. And [I longed] to do this not in a vulgar way, but through the inspiration of the Spirit. Indeed, in these latter days, and recently we have seen the memory of this glorious seat of princes almost entirely effaced and destroyed—physically erased and forgotten and spiritually the situation is not much different.
Having searched through many works, we found no written record of these topics left as a praiseworthy monument to posterity. I do not know whether [such accounts] were never written, or whether they were lost through so many destructions and robberies. Consequently, we did not want to ignore, leave to the darkness of ignorance, and lose [memory of] the many useful and praiseworthy stories concerning the nature of the princely [Houses], or about the lay and spiritual deeds of princes and patriarchs. [We initiated this work] for two reasons: first, that our predecessors' commendable deeds of valor not be lost; and second, that the memory of our ancestors and the legacy of our Church not be lost to future generations, that the borders of this principality not be confused, blurred until they disappear, rendered doubtful by a thousand tales, as happened numerous times, and so that the high dignity of princes and pontiffs of Siwnik' together with all their rights and responsibilities be recognized, and that greedy men, deceived by the devil, cannot divest them. Now, despite the fact that this is my intention, my mind has been diverted from it due to my appalling ignorance, and I am very frightened because of my incompetence.
Now, invoking the support and assistance of the prayers of the previous blessed patriarchs and of you, my readers, and the grace of the great Apostolic Church and the assembly of the saints of God, and relying on immutable hope and sincere love strengthened by the Word, which brought all beings into existence, I will lead this discourse over a barely discernible trail of an untrodden road. Beginning with a brief review of the old and new sources so rich in information, I hope that my unerring Navigator will help me to reach my destination. My brothers, as I longed to treat of this subject for such a long time, I engaged in research that took me to places near and far, to monasteries and to coffers containing testaments, and among scholars educated in historical facts. But I found [almost] no memory of the [earliest] traditions specific to this land [of Siwnik'].
Thus from all the historians of Armenia I gathered everything I discovered that was accurate [about the earliest times]. Similarly there was a small amount of information available in the homilies of Petros, Bishop of Siwnik', about Babak who had been the lord of Siwnik'. There was also [information taken] from ancient letters written by the kings of Armenia, the princes of Siwnik', the Armenian Catholicoi and the bishops of Siwnik', which had remained from ancient times preserved in a grotto in the blessed monastery of the patriarchs of Tat'ev. [Information was also gleaned from] inscriptions on the churches and from the colophons of books. Here and there I found a number, a date or day of the year relating to some or other actions or words of princes and bishops, to building, ruin, rules and regulations and prerogatives of the Holy See, about generous gifts made to the blessed churches. This information I incorporated into the body of this History. Thus do I begin my account with the first [secular and religious leaders]: with the nahapet Sisak up to the elimination of his line, and with Grigor, the first bishop of Siwnik', up to our own calamitous period. Please receive this with love, and be confident [of the accuracy] of what is written. Give thanks to the Holy Spirit; and please, do not blame me.
Ստեփաննոսի Որբէլեանի
Պատմութիւն Նահանգին Սիսականայ
Ա
Նախադրութիւն գրոցս. եւ պատճառաւ առանձինն առանձին:
Սկիզբն ամենայն գոյացութեանց՝ Աստուած: Սկիզբն ամենայն բարեաց՝ սէր: Սկիզբն ամենայն շնորհաց՝ խոհականութիւն:
Աստուած է սկիզբն ամենայն գոյացութեանց զի ի նմանէ սկսեալ եւ յառաջ եկեալ ամենայն բնութիւնք արարածոց երեւելեաց եւ աներեւութից՝ բաժանեցան ի զանազան սեռս եւ ի տեսակս եւ տրոհեալ տպաւորեցան ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի ի ձեւս, ի կերպս եւ յորակս: Սէրն է սկիզբն բարեաց զի ի նմանէ ծնանին ամենայն հոյլք զանազան բարութեանց առ Աստուած, առ հրեշտակս եւ առ մարդիկ: Առ Աստուած զի ի սիրոյ շարժեալ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն. եւ ի սիրոյ շարժեալ սակս պատկերին Հայրն ոչ խնայեաց յՈրդին. Որդին ոչ խնայեաց յանձն. Հոգին ոչ խնայեաց ի միշտ բաշխելն մարդկան: Առ հրեշտակս զի անխոնարհ կամօք, անխզելի սիրով միշտ միացեալ են ընդ Աստուած, եւ միշտ հոգան վասն մարդկան՝ գոյակից եւ ծառայակից գոլով մեզ: Առ մարդիկ զի ի սիրոյ յղացեալ ծնանին զամենայն բարիս հոգեւոր եւ մարմնական. Հոգեւոր այնքան զի զանձինս սակս սիրոյ արքայութեանն ի մահ մատնեն եւ ի զանազան տանջանս եւ ի ճգունս անհնարինս ամօք եւ ժամանակօք. եւ մարմնաւոր, այսինքն ըստ աշխարհիս այնքան զի ի խելաց եւս ցնորին եւ յանհնարինսն ձեռնարկեն:
Խոհականութիւնն է սկիզբն շնորհաց զի ամենայն շնորհք որ ի մարդիկ հոգեւոր եւ մարմնական եթէ ի բանս եւ եթէ յարհետս նախ խոհականաւն խորհեալ լինի, եւ յետ բազում որոճմանց եւ ընտրութեանց լաւին եւ վատթարին, օգտին եւ անօգտին, ապա յառաջ եկեալ լինի իմաստ եւ բան խորհրդական, եւ կամ արուեստ կատարեալ՝ ծնունդք գեղեցիկք յընտիր ծնողէ խոհականութեանն:
Եւ արդ ստեղծ Աստուած զմարդն ամենայնիւ նման ինքնեան, եւ եդ զերիս զայս ի նմա. որով կարող գոյ ամենայնիւ նմանիլ Աստուծոյ, այս է զարարչութիւնն, զսէրն, զխոհականութիւնն որ է բանականութիւն: Զարարչութիւնն, որով արարչակից լինի ստեղծողին. զսէրն, որով միշտ բաղձայ ցանկալւոյն, եւ հանապազ ջանայ հասանել եւ վայելել ի նմին. Զխոհականութիւնն, որով որոշի յանբանից եւ կարող գոյ խորհել եւ ընտրել զպիտանին եւ զանպիտանն, զվնասակարն եւ զօգուտն. եւ ուսմամբ եւ ջանիւ ի կատարեալն հասանել հասակ: Եւ թէ որպէս լինի արարչակից. Վարդապետք ուսմամբ զտհաս ոգիսն առնեն այր կատարեալ. քահանայք՝ զախտի ծնունդս՝ անախտ, զմարդիկ՝ Աստուած: Իսկ արհեստաւորք գոյացուցանեն յանպատշաճ իրաց պատշաճաւոր եւ պիտանի. որպէս հիւսունք ի մայրից սեղան եւ աթոռ. կարուակք յօդեաց՝ կօշիկ եւ զգեստ. Դարբինք ի քարանց՝ զերկաթ, եւ յերկաթոյ՝ սուսեր եւ այլ ինչ գործի. ահա այսոքիւք նմանին մարդիկ Աստուծոյ եւ արարչակից կոչին:
Ահա սակս այսր պատճառի ոչ կարէ զօրել մարդն զերիս զայս շնորհս յաման մարմնոյն թաքուցանել եւ անգործ պահել. այլ միշտ եռայ, զեռայ կայտռալով. եւ ջանայ զամենայն ի գործ արկանել զի ի վերկոյս ունի միշտ զձգտումն եւ զտռփումն առ ազգակիցսն:
Եւ գործէ այսգունակ յղացեալ մարդն ի սիրոյն եթէ բարի եւ եթէ չար. սաղմն առեալ յարգանդի մտացն՝ միշտ խորհի խոհականաւն եւ յօրինէ զհնարս պիտոյիցն եւ ջանայ ծնանիլ եւ ի կատարումն ածել զբաղձալին. եւ ապա յառաջ բերեալ գործէ զոր յղացաւն սիրով եւ յարմարեաց խոհականաւն. եւ լինի արարիչն այնմ իրի: Յորոց մի ես վատթարագոյնս քան զամենայն մարդ, եւ վերջինս ի ծնունդս եկեղեցւոյ, լի անկարգութեամբ եւ պղերգ յամենայն գործս պիտանիս եւ մնացականս, լքեալ ի լուսոյն եւ եղծեալ ի շնորհացն, ոչ զօրեցի տանել այսմ արարչաւանդ պարգեւացս որ ի բնութեանս մեր. Այլ սերմն առեալ ի սիրոյն՝ վազ աւուրբք եւ յոլով ժամանակօք՝ եռայր յիս տարփումն բաղձանաց, եւ խորհէի, խոկայի, խնդրէի, սակաւ ինչ գրէ՛թէ ընդ լոմային պտղաբերել ի սուրբ եկեղեցիս երկնահանգէտ եւ աստուածաբնակ տանս Սիսական, այսինքն ընձեռել գրով ըստ իմում կարի զպայազատութիւն նախարարութեան եւ զմեծ նախարարութիւն բարձր իշխանութեանս Սիւնեաց, եւ զնախագահութիւն վսեմական եւ աստուածամեծար աթոռոյ հայրապետութեանս այսմ. եւ այս ո՛չ վայրապար. Այլ Հոգւոյն ազդմամբ. զի ի նուազեալ աւուրս եւ ի վերջին ժամանակս տեսաք ամենայնիւ բարձեալ եւ ջնջեալ զյիշատակ այսմ գեղեցիկ եւ մեծափառ աթոռոյ տէրութեանց. մարմնականն բնաւին սպառեալ եւ մոռացօնս անկեալ. եւ հոգեւորն ոչ ընդհատ քան զնա մերձ ի սպառումն:
Յոլով երկօք որոնեալ՝ ոչ գտաք յառաջնոցն զյիշատակ սոցա ընդ գրով արկեալ, եւ զկնի եկելոցս թողեալ արձան գովելի: Թէ ոչ էին գրեալ. եւ կամ թէ բազում աւերմանց եւ հինահարութեանց կորուսեալ էր՝ ոչ գիտեմ: Յաղագս որոյ եւ մեք ոչ կաժեցաք անփոյթ առնել եւ ընդ անգիտութեան խաւարաւ թողուլ եւ կորուսանել զորպիսութիւն այսց իշխանութեանցս, եւ զանազան զրոյցքս պիտանիս եւ գովելիս հոգեւոր եւ մարմնական գործոց իշխանաց եւ հայրապետաց. եւ այս երկու պատճառաւ. մի՝ զի մի՛ կորիցէ առաջնոցն գովելի գործ քաջութեանցն: Եւ մի՝ զի մի՛ բնաւին ջնջեսցի, եւ յանգիտութիւն անկցի յզկնի եկելոցս յիշատակ առաջնոցն, եւ ժառանգութիւն եկեղեցեացս: Նաեւ շփոթեցի սահման իշխանութեանս եւ խանգարեալ քակտեսցի եւ պառակտեսցի ի զանազան բարբանջմանց, որպէս եւ եղեւ իսկ բազում անգամ: Եւ զի ծանիցեն զպատիւ եւ զբարձ իշխանաց եւ հայրապետաց Սիւնեաց եւ զամենայն կարգ սահմանի նոցա, եւ մի՛ զրկեալ կողոպտեսցի յագահողաց եւ դիւապատիր մարդկանէ: Բայց թէպէտ ցանկալի է իղձ այս. այլ սաստիկ երկիւղիւ անկրթութեան ուղղոյս ընդոստուցեալ միտք իմ վրիպեցուցանէ զիս յառաջարկութեանցս:
Սակս որոյ սատար առեալ նեցուկ եւ օգնական զաղօթս նախնի սուրբ հայրապետացն եւ զձեր իսկ ընթերցողացդ, նաեւ զշնորհս մեծի եւ առաքելական եկեղեցւոյս եւ աստուածագումար սրբոցս՝ կառուցից զգարշապար մտացս ի յոյսն անկարծելի եւ ի սէրն անկեղծաւոր, եւ զօրացեալ ի Բանէն որ բանիւ գոյացոյց զեղեալքս ամենայն՝ ուղղեսցուք զընթացս բանիս ի վերայ անյայտ շաւղաց անկոխ ռահիս՝ սկիզբն առնելով համառօտիւք հին եւ նոր զրուցաց յոգնատեղեակ վիպագրութեանս որում աւարտն եւ նաւահանգիստն յանձն է քաջ եւ անմոլար նաւապետին: Եւ արդ ո՞վ եղբարք՝ ի բազում ամաց տենչացեալ իմ այսմ իրագործութեան, զորոյ զպատճառն կանխագոյն ասացի, ստիպեալ միշտ ի տապոյ բաղձանաց, բազում խոյզ քննութեան ի մէջ առեալ՝ տեղեկացայ յաշխարհս հեռաւորս եւ մօտաւորս, ի վանորայս եւ յարկեղս կտակարանաց, այլ եւ գիտունս եւ ի տեղեակս հնագէտ պատմութեանց, եւ ոչ ինչ գտաք յիշատակ զրուցաբանութեանց ուրոյն այսմ աշխարհի եւ կամ տեղեկութիւն իրաց:
Ապա հանդէս արարեալ ամենայն պատմագրաց Հայոց. եւ զոր գտաք՝ հաւաքեցաք ի նոցանէ ամենայն ճշդիւ, նաեւ սակաւ ինչ ի Պետրոսի՝ Սիւնեաց եպիսկոպոսի ճառիցն, որ վասն Բաբկայ՝ Սիւնեաց տեառն, եւ այլ ինչ ի հին նամակաց թագաւորաց Հայոց եւ իշխանաց Սիւնեաց, նաեւ ի կաթողիկոսաց Հայոց եւ յեպիսկոպոսաց Սիւնեաց, որ մնացեալ էին ի վազ ժամանակաց յամուրս քարանձաւին եւ որ ի սուրբ ուխտս հայրապետանոցիս Տաթեւու, եւ յարձանագրութեանց եկեղեցեաց եւ ի յիշատակարանաց գրոց: Աստ եւ անդ գտեալ զթիւ աւուրց եւ զթուական ժամանակաց իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց, եւ իւրաքանչիւր գործոց եւ բանից, շինութեանց եւ աւերմանց, նաեւ կարգի եւ սահմանի եւ պատուոյ սուրբ աթոռոյս եւ առատատուր պարգեւաց ի սուրբ եկեղեցիս զոր ժողովեալ սեւադեղով՝ եդաք ի մի պարութաիկս սակաւ ինչ տեղեկութիւն զոր հնար էր ի մէնջ եւ կար: Եւ սակս ստուգութեանն առաւել տարժանեցաք՝ սկսեալ յառաջին նահապետէն Սիսակայ մինչեւ ի բաց բարձումն նոցին: Եւ յառաջին եպիսկոպոսէն Սիւնեաց ի Գրիգորէ մինչեւ ի մերս ժամանակ թշուարութեան. զոր եւ ընկալ դու սիրով եւ հաւատա՛ գրելեացս ամենայն ողջմտութեամբ. եւ շնորհ կալ զՀոգւոյն. եւ զմեզ անմեղադրելի թող:
