God sees the truth, but waits

God sees the truth, but waits

 

Leo Tolstoy

Translated by Thomas Seltzer

(1917)

 

In the town of Vladimir lived a young merchant named Ivan Dmitrich Aksionov. He had two shops and a house of his own. 

Aksionov was a handsome, fair-haired, curly-headed fellow, full of fun, and very fond of singing. When quite a young man he had been given to drink, and was riotous when he had had too much; but after he married he gave up drinking, except now and then. 

One summer Aksionov was going to the Nizhny Fair, and as he bade good-bye to his family, his wife said to him, “Ivan Dmitrich, do not start to-day; I have had a bad dream about you.” 

Aksionov laughed, and said, “You are afraid that when I get to the fair I shall go on a spree.”

His wife replied: “I do not know what I am afraid of; all I know is that I had a bad dream. I dreamt you returned from the town, and when you took off your cap I saw that your hair was quite grey.” 

Aksionov laughed. “That’s a lucky sign,” said he. “See if I don’t sell out all my goods, and bring you some presents from the fair.” 

So he said good-bye to his family, and drove away. 

When he had travelled half-way, he met a merchant whom he knew, and they put up at the same inn for the night. They had some tea together, and then went to bed in adjoining rooms. 

It was not Aksionov’s habit to sleep late, and, wishing to travel while it was still cool, he aroused his driver before dawn, and told him to put in the horses. 

Then he made his way across to the landlord of the inn (who lived in a cottage at the back), paid his bill, and continued his journey. 

When he had gone about twenty-five miles, he stopped for the horses to be fed. Aksionov rested awhile in the passage of the inn, then he stepped out into the porch, and, ordering a samovar to be heated, got out his guitar and began to play. 

Suddenly a troika drove up with tinkling bells and an official alighted, followed by two soldiers. He came to Aksionov and began to question him, asking him who he was and whence he came. Aksionov answered him fully, and said, “Won’t you have some tea with me?” But the official went on cross-questioning him and asking him. “Where did you spend last night? Were you alone, or with a fellow-merchant? Did you see the other merchant this morning? Why did you leave the inn before dawn?” 

Aksionov wondered why he was asked all these questions, but he described all that had happened, and then added, “Why do you cross-question me as if I were a thief or a robber? I am travelling on business of my own, and there is no need to question me.” 

Then the official, calling the soldiers, said, “I am the police-officer of this district, and I question you because the merchant with whom you spent last night has been found with his throat cut. We must search your things.” 

They entered the house. The soldiers and the police-officer unstrapped Aksionov’s luggage and searched it. Suddenly the officer drew a knife out of a bag, crying, “Whose knife is this?” 

Aksionov looked, and seeing a blood-stained knife taken from his bag, he was frightened.

“How is it there is blood on this knife?” 

Aksionov tried to answer, but could hardly utter a word, and only stammered: “I—don’t know—not mine.” Then the police-officer said: “This morning the merchant was found in bed with his throat cut. You are the only person who could have done it. The house was locked from inside, and no one else was there. Here is this blood-stained knife in your bag and your face and manner betray you! Tell me how you killed him, and how much money you stole?” 

Aksionov swore he had not done it; that he had not seen the merchant after they had had tea together; that he had no money except eight thousand rubles of his own, and that the knife was not his. But his voice was broken, his face pale, and he trembled with fear as though he went guilty. 

The police-officer ordered the soldiers to bind Aksionov and to put him in the cart. As they tied his feet together and flung him into the cart, Aksionov crossed himself and wept. His money and goods were taken from him, and he was sent to the nearest town and imprisoned there. Enquiries as to his character were made in Vladimir. The merchants and other inhabitants of that town said that in former days he used to drink and waste his time, but that he was a good man. Then the trial came on: he was charged with murdering a merchant from Ryazan, and robbing him of twenty thousand rubles. 

His wife was in despair, and did not know what to believe. Her children were all quite small; one was a baby at her breast. Taking them all with her, she went to the town where her husband was in jail. At first she was not allowed to see him; but after much begging, she obtained permission from the officials, and was taken to him. When she saw her husband in prison-dress and in chains, shut up with thieves and criminals, she fell down, and did not come to her senses for a long time. Then she drew her children to her, and sat down near him. She told him of things at home, and asked about what had happened to him. He told her all, and she asked, “What can we do now?” 

“We must petition the Czar not to let an innocent man perish.” 

His wife told him that she had sent a petition to the Czar, but it had not been accepted. 

Aksionov did not reply, but only looked downcast. 

Then his wife said, “It was not for nothing I dreamt your hair had turned grey. You remember? You should not have started that day.” And passing her fingers through his hair, she said: “Vanya dearest, tell your wife the truth; was it not you who did it?” 

“So you, too, suspect me!” said Aksionov, and, hiding his face in his hands, he began to weep. Then a soldier came to say that the wife and children must go away; and Aksionov said good-bye to his family for the last time. 

When they were gone, Aksionov recalled what had been said, and when he remembered that his wife also had suspected him, he said to himself, “It seems that only God can know the truth; it is to Him alone we must appeal, and from Him alone expect mercy.” 

And Aksionov wrote no more petitions; gave up all hope, and only prayed to God. 

Aksionov was condemned to be flogged and sent to the mines. So he was flogged with a knot, and when the wounds made by the knot were healed, he was driven to Siberia with other convicts. 

For twenty-six years Aksionov lived as a convict in Siberia. His hair turned white as snow, and his beard grew long, thin, and grey. All his mirth went; he stooped; he walked slowly, spoke little, and never laughed, but he often prayed. 

In prison Aksionov learnt to make boots, and earned a little money, with which he bought The Lives of the Saints. He read this book when there was light enough in the prison; and on Sundays in the prison-church he read the lessons and sang in the choir; for his voice was still good. 

The prison authorities liked Aksionov for his meekness, and his fellow-prisoners respected him: they called him “Grandfather,” and “The Saint.” When they wanted to petition the prison authorities about anything, they always made Aksionov their spokesman, and when there were quarrels among the prisoners they came to him to put things right, and to judge the matter. 

No news reached Aksionov from his home, and he did not even know if his wife and children were still alive. 

One day a fresh gang of convicts came to the prison. In the evening the old prisoners collected round the new ones and asked them what towns or villages they came from, and what they were sentenced for. Among the rest Aksionov sat down near the newcomers, and listened with downcast air to what was said. 

One of the new convicts, a tall, strong man of sixty, with a closely-cropped grey beard, was telling the others what he had been arrested for. 

“Well, friends,” he said, “I only took a horse that was tied to a sledge, and I was arrested and accused of stealing. I said I had only taken it to get home quicker, and had then let it go; besides, the driver was a personal friend of mine. So I said, ‘It’s all right.’ ‘No,’ said they, ‘you stole it.’ But how or where I stole it they could not say. I once really did something wrong, and ought by rights to have come here long ago, but that time I was not found out. Now I have been sent here for nothing at all... Eh, but it’s lies I’m telling you; I’ve been to Siberia before, but I did not stay long.” 

“Where are you from?” asked some one. 

“From Vladimir. My family are of that town. My name is Makar, and they also call me Semyonich.” 

Aksionov raised his head and said: “Tell me, Semyonich, do you know anything of the merchants Aksionov of Vladimir? Are they still alive?” 

“Know them? Of course I do. The Aksionovs are rich, though their father is in Siberia: a sinner like ourselves, it seems! As for you, Gran’dad, how did you come here?” 

Aksionov did not like to speak of his misfortune. He only sighed, and said, “For my sins I have been in prison these twenty-six years.” 

“What sins?” asked Makar Semyonich. 

But Aksionov only said, “Well, well—I must have deserved it!” He would have said no more, but his companions told the newcomers how Aksionov came to be in Siberia; how some one had killed a merchant, and had put the knife among Aksionov’s things, and Aksionov had been unjustly condemned. 

When Makar Semyonich heard this, he looked at Aksionov, slapped his own knee, and exclaimed, “Well, this is wonderful! Really wonderful! But how old you’ve grown, Gran’dad!” 

The others asked him why he was so surprised, and where he had seen Aksionov before; but Makar Semyonich did not reply. He only said: “It’s wonderful that we should meet here, lads!” 

These words made Aksionov wonder whether this man knew who had killed the merchant; so he said, “Perhaps, Semyonich, you have heard of that affair, or maybe you’ve seen me before?” 

“How could I help hearing? The world’s full of rumours. But it’s a long time ago, and I’ve forgotten what I heard.” 

“Perhaps you heard who killed the merchant?” asked Aksionov. 

Makar Semyonich laughed, and replied: “It must have been him in whose bag the knife was found! If some one else hid the knife there, ‘He’s not a thief till he’s caught,’ as the saying is. How could any one put a knife into your bag while it was under your head? It would surely have woke you up.” 

When Aksionov heard these words, he felt sure this was the man who had killed the merchant. He rose and went away. All that night Aksionov lay awake. He felt terribly unhappy, and all sorts of images rose in his mind. There was the image of his wife as she was when he parted from her to go to the fair. He saw her as if she were present; her face and her eyes rose before him; he heard her speak and laugh. Then he saw his children, quite little, as they were at that time: one with a little cloak on, another at his mother’s breast. And then he remembered himself as he used to be-young and merry. He remembered how he sat playing the guitar in the porch of the inn where he was arrested, and how free from care he had been. He saw, in his mind, the place where he was flogged, the executioner, and the people standing around; the chains, the convicts, all the twenty-six years of his prison life, and his premature old age. The thought of it all made him so wretched that he was ready to kill himself. 

“And it’s all that villain’s doing!” thought Aksionov. And his anger was so great against Makar Semyonich that he longed for vengeance, even if he himself should perish for it. He kept repeating prayers all night, but could get no peace. During the day he did not go near Makar Semyonich, nor even look at him. 

A fortnight passed in this way. Aksionov could not sleep at night, and was so miserable that he did not know what to do. 

One night as he was walking about the prison he noticed some earth that came rolling out from under one of the shelves on which the prisoners slept. He stopped to see what it was. Suddenly Makar Semyonich crept out from under the shelf, and looked up at Aksionov with frightened face. Aksionov tried to pass without looking at him, but Makar seized his hand and told him that he had dug a hole under the wall, getting rid of the earth by putting it into his high-boots, and emptying it out every day on the road when the prisoners were driven to their work. 

“Just you keep quiet, old man, and you shall get out too. If you blab, they’ll flog the life out of me, but I will kill you first.” 

Aksionov trembled with anger as he looked at his enemy. He drew his hand away, saying, “I have no wish to escape, and you have no need to kill me; you killed me long ago! As to telling of you—I may do so or not, as God shall direct.” 

Next day, when the convicts were led out to work, the convoy soldiers noticed that one or other of the prisoners emptied some earth out of his boots. The prison was searched and the tunnel found. The Governor came and questioned all the prisoners to find out who had dug the hole. They all denied any knowledge of it. Those who knew would not betray Makar Semyonich, knowing he would be flogged almost to death. At last the Governor turned to Aksionov whom he knew to be a just man, and said: 

“You are a truthful old man; tell me, before God, who dug the hole?” 

Makar Semyonich stood as if he were quite unconcerned, looking at the Governor and not so much as glancing at Aksionov. Aksionov’s lips and hands trembled, and for a long time he could not utter a word. He thought, “Why should I screen him who ruined my life? Let him pay for what I have suffered. But if I tell, they will probably flog the life out of him, and maybe I suspect him wrongly. And, after all, what good would it be to me?” 

“Well, old man,” repeated the Governor, “tell me the truth: who has been digging under the wall?” 

Aksionov glanced at Makar Semyonich, and said, “I cannot say, your honour. It is not God’s will that I should tell! Do what you like with me; I am in your hands.” 

However much the Governor tried, Aksionov would say no more, and so the matter had to be left. 

That night, when Aksionov was lying on his bed and just beginning to doze, some one came quietly and sat down on his bed. He peered through the darkness and recognised Makar. 

“What more do you want of me?” asked Aksionov. “Why have you come here?” 

Makar Semyonich was silent. So Aksionov sat up and said, “What do you want? Go away, or I will call the guard!” 

Makar Semyonich bent close over Aksionov, and whispered, “Ivan Dmitrich, forgive me!”

“What for?” asked Aksionov. 

“It was I who killed the merchant and hid the knife among your things. I meant to kill you too, but I heard a noise outside, so I hid the knife in your bag and escaped out of the window.” 

Aksionov was silent, and did not know what to say. Makar Semyonich slid off the bed-shelf and knelt upon the ground. “Ivan Dmitrich,” said he, “forgive me! For the love of God, forgive me! I will confess that it was I who killed the merchant, and you will be released and can go to your home.” 

“It is easy for you to talk,” said Aksionov, “but I have suffered for you these twenty-six years. Where could I go to now?... My wife is dead, and my children have forgotten me. I have nowhere to go...” 

Makar Semyonich did not rise, but beat his head on the floor. “Ivan Dmitrich, forgive me!” he cried. “When they flogged me with the knot it was not so hard to bear as it is to see you now ... yet you had pity on me, and did not tell. For Christ’s sake forgive me, wretch that I am!” And he began to sob. 

When Aksionov heard him sobbing he, too, began to weep. “God will forgive you!” said he. “Maybe I am a hundred times worse than you.” And at these words his heart grew light, and the longing for home left him. He no longer had any desire to leave the prison, but only hoped for his last hour to come. 

In spite of what Aksionov had said, Makar Semyonich confessed his guilt. But when the order for his release came, Aksionov was already dead.

—

Աստուած կը տեսնէ ճշմարտութիւնը բայց կը սպասէ

 

Լէօ Թոլսթոյ

 

Թարգմանիչ՝ Զարուհի Տեմիրճեան

 

(1911)

 

Վլատիմիր քաղաքին մէջ Իվան Տիմիթրիչ Աքսիանօֆ անունով երիտասարդ վաճառական մը կը բնակէր որ երկու խանութ եւ տուն մը ունէր իրեն սեփական։

            Աքսիանօֆ գեղեցիկ, խարտեաշ մազերով, կլոր գլուխով զուարճախօս մարդ մըն էր եւ շատ կը սիրէր երգել։ Երիտասարդ եղած ատեն խմելու տուած էր ինքզինքը, եւ կը կռուէր երբ աւելի խմած ըլլար. բայց ամուսնանալէն վերջ խմելը ձգեց, բացառաբար խմելով երբեմն։

            Ամառ մը, Աքսիանօֆ երբ Նիժնիի տօնավաճառը կ’երթար, եւ երբ մնաս բարով կ’ըսէր իր ընտանիքին, կինը ըսաւ իրեն. «Իվան Տիմիթրիչ, այսօր ճամբայ մի՛ ելլեր, գէշ երազ մը տեսայ վրադ»։

            Աքսիանօֆ խնդալով ըսաւ. «Կը վախնաս որ երբ տօնավաճառի երթամ, ինքզինքս կերուխումի՞ կու տամ։»

            Իր կինը պատասխանեց. «Չեմ գիտեր թէ ինչէ՛ կը վախնամ, ինչ որ գիտեմ այն է թէ գէշ երազ մը տեսայ։ Երազս տեսայ որ քաղաքէն վերադարձիդ երբ գլխարկդ վար առիր, նկատեցի թէ մազերդ բոլորովին ճերմկած էին։»

            Աքսիանօֆ խնդաց։ «Լաւ նշան մըն է ատիկա» ըսաւ, «Տե՛ս թէ ինչպէս բոլոր ապրանքներս պիտի ծախեմ եւ տօնավաճառրէն քանի մը նուէրներ պիտի բերեմ։»

            Ուստի մնաս-բարով ըսաւ իր ընտանիքին, եւ կառապանը կառքը քշեց։

            Հազիւ կէս ճամբան գացած էր, հանդիպեցաւ վաճառականի մը զոր կը ճանչնար, եւ երկուքը գիշերը միեւնոյն պանդոկը անցուցին։ Միատեղ թէյ խմեցին, եւ յետոյ քովի սենեակները գացին պառկելու։

            Աքսիանօֆ երկար քնանալու սովորութիւն չունէր եւ փափաքելով ճամբորդել երբ դեռ զով էր, իր կառապանը արթնցուց արշալոյսէն առաջ եւ ըսաւ անոր որ ձիերը լծէ։

            Յետոյ պանդոկապետին գնաց, որ պանդոկին ետեւը խրճիթի մը մէջ կը բնակէր, պարտքը վճարեց, եւ իր ճամբորդութիւնը շարունակեց։

            Երբ քսանեւհինգ մղոն գացած էր, կառապանը կանգ առաւ ձիերուն կեր տալու համար. մինչ Աքիսանօֆ պանդոկին գաւիթը գալով հրամայեց որ սամավարը տաքցնեն, կիթառը հանեց եւ սկսաւ զարնել։

            Յանկարծ երեք ձիով թռոյքա մը հնչուն զանգակներով, մօտեցաւ, եւ պաշտօնեայ մը վար իջաւ կառքէն, երկու զինուորներ ալ ետեւէն։ Աքսիանօֆի քով եկաւ եւ սկսաւ զայն հարցափորձել, ըսելով թէ ո՞վ էր, ո՞ւրկէ կու գար։ Աքսիանօֆ լիովին պատասխանեց անոր եւ ըսաւ. «Թէյ մը չէ՞ք խմեր ինծի հետ»։ Բայց պաշտօնեան շարունակեց հարցաքննել եւ ըսել. «Ո՞ւր անցուցիր երէկ գիշեր։ Առանձի՞ն էիր թէ բարեկամ վաճառականի մը հետ։ Միւս վաճառակնը տեսա՞ր այսօր։ Ինչո՞ւ համար արշալոյսէն առաջ ճամբայ ելար պանդոկէն։»

            Աքսիանօֆ զարմացաւ թէ ինչո՞ւ այս բոլոր հարցումները կ’ընեն իրեն, բայց պատմեց ի՛նչ որ պատահած էր եւ յետոյ աւելցուց, «Ինչո՞ւ կը հարցաքննես զիս այնպէս, իբր թէ գող մը կամ աւազակ մը ըլլայի։ Գործովս կը ճամբորդեմ, եւ պէտք չկայ զիս հարցափորձել»։

            Այն ատեն պաշտօնեան, զինուորները կանչելով ըսաւ. «Ես այս նահանգին ոստիկանն եմ, եւ քեզ կը հարցաքննեմ որովհետեւ այն վաճառականը որուն հետ գիշերը անցուցիր, սպաննուած գտնուեր է։ Պէտք է որ քու ունեցածներդ աչքէ անցնենք։»

            Պանդոկը մտան։ Զինուորները եւ ոստիկանը Աքսիանօֆին պայուսակները քակեցին եւ սկսան խուզարկել։ Յանկարծ պաշտօնեան դանակ մը քաշեց պարկէ մը դուրս, պօռալով. «Որո՞ւնն է այս դանակը։»

            Աքսիանօֆ նայեցաւ եւ արիւնոտ դանակի մը իր պարկին մէջէն ելլելը տեսնալով, վախցաւ։

            «Ինչո՞ւ համար այս դանակը արիւնոտ է»։

            Աքսիանօֆ փորձեց պատասխանել, բայց հազիւ բառ մը կրցաւ արտասանել, եւ միայն կակազեց. «Ես—ես—չեմ գիտեր—իմս չէ»։

            Այն ատեն ոստիկանը ըսաւ. «Այս առաւօտ, վաճառականը խողխողուած գտնուեցաւ իր անկողնոյն մէջ։ Դուն միակ անձն ես որ կրնայ ասանկ բան մը ընել։ Դուռը ներսէն գոցուած էր, եւ ոչ մէկը հոն կը գտնուէր։ Ահա՛, այս արիւնոտ դանակը քու պարկէդ դուրս կ’ելլէ, եւ քու դէմքդ ու ձեւերդ քեզ կը մատնեն։ Ըսէ ի՛նչպէս սպաննեցիր զինքը եւ ո՛րչափ դրամ գողցար։»

            Աքսիանօֆ երդում ըրաւ թէ ինք չէր ըրած, թէ միատեղ թէյ խմելէ վերջ վաճառականը այլեւս չէր տեսած, թէ ութը հազար րուբլի ունէր եւ թէ դանակը իրը չէր։ Բայց իր ձայնը կերկերուն էր, իր դէմքը տժգոյն, եւ կը դողար վախէն, իբր թէ յանցաւոր եղած ըլլար։

            Ոստիկանը հրամայեց զինուորներուն կապել Աքսիանօֆը եւ դնել կառքին մէջ։ Երբ իր ոտքերը իրարու կապեցին եւ կառքին մէջ նետեցին, Աքսիանօֆ խաչակնքեց եւ լացաւ։ Իր դրամը եւ ինչքերը առին ձեռքէն, եւ ամէնէն մօտ քաղաքը ղրկուելով հոն բանտարկուեցաւ։ Վլատիմիրի մէջ իր նկարագրին մասին քննութիւններ եղան։ Վաճառականները եւ այդ քաղաքին ուրիշ բնակիչներն ըսին թէ առաջ սովոր էր խմել եւ պարապ անցնել իր ժամանակը, բայց բարի մարդ մըն էր։ Յետոյ դատուեցաւ, եւ ըսուեցաւ թէ Ռիազանէն վաճառական մը սպաննած եւ անոր 20,000 րուբլին յափշտակած է։

            Իր կինը յուսահատութեան մէջ ինկած էր, եւ չէր գիտեր թէ որո՞ւ հաւատար։ Իր զաւակները ամենքն ալ պզտիկ էին, մին դեռ կաթնկեր երեխայ մըն էր։ Ամենքն ալ իրեն հետ առնելով գնաց այն քաղաքը ուր իր ամուսինը բանտարկուած էր։ Նախ թոյլ չտուին որ տեսնէ զայն, բայց շատ աղաչանքներէ վերջ պաշտօնեաներէն հրաման առաւ եւ առաջնորդուեցաւ անոր քով։ Երբ տեսաւ իր ամուսինը բանտի հագուստով եւ շղթաներով, ոճրագործներու եւ գողերու հետ բանտարկուած, վար ինկաւ եւ երկար ատեն ինքզինքը չգտաւ։ Յետոյ զաւակները իր շուրջը հաւաքեց եւ անոր մօտ նստաւ։ Տունին եղածները պատմեց եւ հարցուց անոր պատահածները։ Ամէն բան պատմեց իր կնոջ եւ ան հարցուց. «Ի՞նչ կրնանք ընել հիմա»։

            «Պէտք է որ Ձարին աղերսագիր մը ղրկենք, որպէս զի թող չտայ որ անմեղ մը կորսուի»։

            Կինը ըսաւ թէ աղերսագիր մը ղրկած էր Ձարին, բայց չէր ընդունուած։

            Աքսիանօֆ չպատասխանեց, բայց գլուխը ծռեց։

            Այն ատեն կինը ըսաւ. «Երազս պարապ բան մը չէր։ Կը յիշե՞ս։ Պէտք չէր որ այդ օրը ճամբայ ելլէիր։» Եւ մատներով անոր մազերը շոյելէ վերջ, ըսաւ. «Ամենասիրելիդ իմ Վանքա, քու կնոջդ ըսէ՛ ճշմարտութիւնը։ Դուն չէի՞ր որ ըրիր այդ սնապպութիւնը։»

            «Դո՞ւն ալ իմ վրաս կը կասկածիս» ըսաւ Աքսիանօֆ, եւ ձեռքերով երեսը ծածկելով սկսաւ լալ։ Յետոյ զինուոր մը եկաւ ըսելու թէ կինը եւ զաւակները պէտք է մեկնին, եւ Աքսիանօֆ վերջին մնաս բարովը տուաւ իր ընտանիքին։

            Երբ գացին, Աքսիանօֆ յիշեց ինչ որ ըսուած էր, եւ երբ յիշեց որ իր կինն ալ կը կասկածէր իրմէ, ինքնիրեն ըսաւ. «Ինծի կը թուի թէ Աստուած միայն կրնայ ճշմարտութիւնը գիտնալ։ Անո՛ր միայն պէտք է դիմենք, եւ Անկէ՛ միայն գթութիւն սպասենք։»

            Եւ Աքսիանօֆ ա՛լ աղերսագիր չգրեց, ամէն յոյսէ հրաժարեցաւ, եւ միայն Աստուծոյ աղօթեց։

            Աքսիանօֆ դատապարտուեցաւ խարազանուելու եւ ղրկուեցաւ հանքերը։ Ուստի կը խարազանէին զայն քնութով (whipping knot) մը։ Երբ խարազանին բացած վերքերը բուժուեցան, Սիպերիա աքսորուեցաւ ուրիշ յանցաւորներու հետ։

            Քսանըվեց տարի Աքսիանօֆ իբր ոճրագործ Սիպերիա ապրեցաւ, մազերը ձիւնի պէս ճերմկցան, մօրուքը երկնցաւ, բարակցաւ եւ մէջը ճերմակ ինկաւ։ Իր բոլոր ուրախութիւնը գնաց, կքեցաւ, սկսաւ կամաց քալել, քիչ խօսիլ, եւ բնաւ չխնդալ, բայց յաճախ աղօթել։

            Բանտին մէջ Աքսիանօֆ կօշիկ շինել սորվեցաւ, եւ քիչ մը դրամ վաստկեցաւ, որով «Վարք Սրբոց» մը գնեց։ Այս գիրքը կը կարդար երբ բանտին մէջ բաւականաչափ լոյս ըլլար՛ եւ կիրակի օրերը բանտին եկեղեցիին մէջ աղօթքներ կը կարդար եւ երգիչ խումբին հետ կ’երգէր, որովհետեւ ձայնը դեռ աղէկ էր։

            Բանտին պետերը Աքսիանօֆը կը սիրէին իր հեզութեան համար, իր բարեկամ բանտարկեալները կը յարգէին զինքը. զայն «Մեծ Հայրիկ» եւ «Սուրբը» կը կոչէին։ Երբ անոնք ուզէին բանտին մեծերուն ո եւ է բանի մը վրայ խնդիրք մը ներկայացնել, միշտ Աքսիանօֆը կը ղրկէին իբր բանագնաց, եւ երբ բանտասրկեալներուն մէջ կռիւ ծագէր, Աքսիանօֆին կու գային խնդիրը ճշդելու եւ դատելու համար։

            Աքիսանօֆի բնաւ լուր չեկաւ տունէն, նոյնիսկ չէր գիտեր թէ իր կինը եւ զաւակները ո՞ղջ էին դեռ։

            Օր մը յանցաւորներու խումբ մը բերին բանտը։ Իրիկունը հին բանտարկեալները նորերը շրջապատեցին, եւ հարցուցին թէ ո՞ր քաղաքէն կամ ո՞ր գիւղէն կու գային, եւ ինչո՞ւ համար դատապարտուած էին։ Աքսիանօֆ միւսներուն հետ, նորեկներուն քովը նստած, տխուր կերպով մտիկ կ’ընէր ինչ որ կ’ըսէին։

            Նոր յանցաւորներէն մին, երկայնահասակ, զօրաւոր մարդ մը, վաթսուն տարեկան, կարճ կտրուած ալեխառն մօրուքով, կը պատմեր ուրիշներու թէ ինչո՞ւ համար ձերբակալուեցաւ։

            «Էհ, բարեկամներս», ըսաւ, «բալխիրի մը լծուած ձին միայն առի, ձերբակալուեցայ, եւ ամբաստանուեցայ իբր գող։ Ըսէ թէ զայն առած էի աւելի շուտ տունս հասնելու համար, եւ վերջը թող պիտի տայի։ Ատկէց զատ կառապանը իմ անձնական բարեկամներէս էր։ Ուստի ըսի անոնց, յանցանք չունիմ ես։» Ոչ, ըսին «դուն գողցա՛ր ձին». բայց ի՞նչպէս, ե՞րբ գողցայ չէին կրնար ըսել։ Անգամ մը, իրապէս սխալ բան մը ըրի եւ պէտք էր որ հոս եկած ըլլայի շատ տարիներ առաջ, բայց այն ատեն զիս չի կրցին գտնել։ Հիմա պարապ տեղը հոս եկած եմ… Ահ, սուտ բաներ կ’ըսեմ ձեզի, Սիպերիա եկած եմ առաջ, բայց երկար ատեն չեմ կեցած։

            —«Ո՞ւր տեղացի ես», հարցուց մէկը։

            —«Վլատիմիրցի։ Ընտանիքս այդ քաղաքէն է։ Իմ անունս Մակար է, զիս Սիմիոնիչ ալ կը կոչեն։»

            Աքիսանօֆ գլուխը բարձրացուց եւ ըսաւ. «Ըսէ ինծի Սիմիոնիչ, Վլատիմիրի Աքսիանօֆ վաճառականի ընտինիքին վրայ բան մը գիտե՞ս։ Դեռ ո՞ղջ են»։

            «Ճանչնա՜լ զանոնք։ Հարկաւ կը ճանչնամ, Աքիսանօֆները հարուստ են, թէեւ իրենց հայրը Սիպերիա է, մեզի պէս մեղաւոր մը, կարծեմ։ Իսկ գալով ձեզի, Մեծ Հայր, ի՞նչպէս հոս եկար։»

            Աքիսանօֆ իր դժբաղդութեան վրայ խօսիլ չէր սիրեր։ Միայն հառաչեց եւ ըսաւ, «Իմ մեղքերուս համար քսանըվեց տարիներէ ի վեր բանտն եմ։»

            «Ի՞նչ մեղք», հարցուց Մակար Սիմիոնիչ։

            Բայց Աքսիանօֆ ըսաւ միայն. «Լաւ, լա՛ւ, թերեւս արժանի էի ասոր»։ Ա՛լ ուրիշ բան չըսաւ, բայց իր ընկերները նորեկին ըսին թէ ինչպէս Աքսիանօֆ Սիպերիա եկաւ, ինչպէս մէկը վաճառական մը սպաննած էր, եւ Աքսիանօֆի ունեցածներուն մէջ դանակ մը դրած, եւ Աքսիանօֆ անարդար կերպով դատապարտուած էր։

            Երբ Մակար Սիմիօնիչ իմացաւ այս բաները, նայեցաւ Աքսիանօֆին, եւ ծունկերուն զարնելով բացագանչեց. «Շատ զարմանալի է այս։ Իրապէս զարմանալի։ Բայց ո՛րչափ ծերացած ես, Մեծ Հայր։»

            Միւսները հարցուցին թէ ինչո՞ւ այսչափ զարմացաւ եւ Աքսիանօֆը ո՞ւր տեսած էր առաջ։ Բայց Մակար Սիմիոնիչ չպատասխանեց։ Միայն ըսաւ. «Մեր հոս իրարու հանդիպիլը շատ զարմանալի է, տղաք»։

            Այս բաներուն վրայ, Աքսիանօֆ խորհեցաւ թէ կարելի է այս մարդը գիտէր թէ ո՞վ էր վաճառականը սպաննողը, ուստի ըսաւ. «Թերեւս, Սիմիոնիչ, այդ գործէն լուր ունիս, կամ կրնայ ըլլալ որ ժամանակին զիս տեսած ըլլաս»։

            «Ի՞նչպէս կրնայի լուր չունենալ։ Աշխարհք խօսեցաւ վրան։ Բայց շատ ժամանակ անցած ըլլալուն իմացածս մոռցեր եմ։»

            «Թերեւս վաճառականը սպաննողին ո՛վ ըլլալը իմացար,» հարցուց Աքսիանօֆ։

            Մակար Սիմիոնչի խնդաց եւ հարցուց. «Դանակը որուն պարկէն որ գտնուեցաւ ան ըլլալու էր։ Եթէ ուրիշ մը դանակը հոտ պահեց, ան գող չնկատուիր մինչեւ որ չբռնուի, ինչպէս որ կ’ըսեն։ Ինչպէ՞ս ուրիշ մը կրնար դանակ մը դնել քու պարկիդ մէջ, մինչ քու գլխուդ տակ կը գտնուէր ան։ Անշուշտ դուն պիտի արթննայիր այն ատեն։»

            Երբ Աքսիանօֆ լսեց այս բառերը, վստահ եղաւ թէ այս մարդը սպաննած էր վաճառականը։ Ոտքի ելաւ եւ հեռացաւ։ Բոլոր գիշերը Աքսիանօֆ արթուն մնաց։ Ինքզինքը սոսկալի կերպով դժբաղդ զգաց, եւ տեսակ տեսակ պատկերներ եկան մտքին առջեւ։ Կնոջը պատկերը, երբ հրաժեշտ կ’առնէր անկէ, տօնավաճառը երթալու ատեն։ Տեսաւ այնպէս իբր թէ հոն ներկայ եղած ըլլար, անոր դէմքը եւ աչքերը, իր առջեւ պատկերացան, անոր խօսիլը եւ խնդալը լսեց։ Յետոյ իր զաւակները տեսաւ, բոլորովին պզտիկ, ինչպէս որ էին այն ժամանակները, մէկը պզտիկ վերարկու մը վրան, ուրիշ մը մօրը գիրկը։ Յետոյ ինքզինքը յիշեց, երբ երիտասարդ եւ զուարթ էր։ Յիշեց թէ ինչպէս, երբ կիթառը ձեռքը պանդոկին դրան առջեւ նստած կը զարնէր, ձերբակալեցին զինքը եւ ինչպէս հոգերէ ազատ էր։ Մտքով տեսաւ այն տեղը ուր խարազանեցին զինքը, դահիճը եւ ժողովուրդը իր շուրջը կեցած, շղթաները, յանցաւորները, իր բանտի կեանքին 26 տարիները եւ իր վաղահաս ծեր տարիքը։ Այդ ամէն բաներուն վերյիշումը զինքը այնչափ դժբաղդ ըրին որ պատրաստ էր ինքզինքը սպաննելու։

            «Եւ այս ամէնը այդ ստահակին համա՛ր է», խորհեցաւ Աքսիանօֆ։ Եւ իր բարկութիւնը այնքան մեծ էր Մակար Սիմիոնիչի հանդէպ որ կը փափաքէր վրէժը լուծել անկէ, նոյնիսկ եթէ ինքը կորսուէր ատոր համար։ Բոլոր գիշերը աղօթեց, բայց չկրցաւ հանդարտիլ։ Ցերեկը Մակար Սիմիոնիչի քով չգնաց եւ ոչ ալ երեսը նայեցաւ։

            Տասնըհինգ օր անցաւ այսպէսով։ Աքսիանօֆ չէր կրնար գիշերները քնանալ եւ այնչափ խեղճ վիճակ մը ունէր որ չէր գիտեր ինչ ընելը։

            Գիշեր մը երբ բանտին շուրջ կը պտտէր, նշմարեց որ հող կը նետէին այն դարակներէն դուրս, որոնց վրայ բանտարկեալները կը քնանան։ Կանգ առաւ տեսնելու համար թէ ի՞նչ կար։ Յանկարծ Մակար Սիմիոնիչ դարակներուն տակէն դուրս սողաց եւ Աքսիանօֆին նայեցաւ սարսափած դէմքով։ Աքսիանօֆ ջանաց առանց զայն տեսնելու անցնիլ, բայց Մակար բռնեց իր ձեռքը եւ ըսաւ թէ պատին տակ ծակ մը փորաց է եւ հողը ուրիշ տեղ փոխադրելու համար իր մոյկերուն մէջ կը դնէր, եւ ամէն օր ճամբուն վրայ կը պարպէր, երբ բանտարկեալները իրենց գործին կ’երթային։

            «Միայն եթէ լուռ կենաս, ծերուկ, դուն ալ դուրս պիտի ելլես այս ծակէն։ Եթէ գաղտնիքը յայտնես, զիս պիտի սպաննեն, բայց նախ ես քե՛զ պիտի սպաննեմ»։

            Աքսիանօֆ բարկութենէն դողաց երբ իր թշնամիին նայեցաւ։ Ձեռքը ետ քաշելով, ըսաւ, «փախչելու փափաք չունիմ, եւ զիս սպաննելու պէտք չունիս. Շատ տարիներ առաջ զիս սպաննեցիր արդէն։ Իսկ քու ըրածդ մէջտեղ հանելու մասին գալով, Աստուած գիտէ ըսելս կամ չըսելս»։

            Հետեւեալ օրը, երբ յանցաւորները գործի կ’առաջնորդուէին, պահապան զինուորներ նշմարեցին թէ բանտարկեալներուն մին կամ միւսը, իր կօշիկին մէջէն հող կը պարպէր։ Բանտը խուզարկեցին եւ ճամբան գտան։ Կառավարիչը եկաւ եւ հարցաքննեց բոլոր բանտարկեալները, հասկնալու համար թէ ո՞վ բացած էր ծակը։ Ամէնքն ալ ուրացան։ Անոնք որ գիտէին, չէին ուզեր մատնել Մակար Սիմիոնիչը, վստահ ըլլալով որ մեռցնելու չափ պիտի խարազանէին։ Վերջապէս կառավարիչը դառնալով Աքսիանօֆին, որուն արդար ըլլալը գիտէր, ըսաւ անոր.

            «Դուն ճշմարտասէր ծեր մարդ մըն ես, ըսէ Աստուծոյ առջեւ, ո՞վ փորեց այս ծակը»։

            Մակար Սիմիոնիչ այնպէս կեցած էր, իբր թէ ինք չէր յանցաւորը, կառավարիչին կը նայէր եւ Աքսիանօֆին միայն ակնարկներ կը նետէր։ Աքսիանօֆի շրթունքները եւ ձեռքերը դողացին, եւ երկար ատեն չկրցաւ բառ մը արտասանել։ Կը խորհէր. «Ինչո՞ւ չի մատնեմ այն որ իմ կենաքս փճացուց։ Թող ինք վճարէ իմ տառապանքներս։ Բայց եթէ ըսեմ, պիտի մեռցնեն զինքը հաւանականաբար, եւ կրնայ ըլլալ որ պարապ տեղը կասկածած ըլլամ վրան։ Եւ, վերջապէս, ի՞նչ օգուտ ունի ինծի համար։»

            «Քեզ տեսնեմ, ծերուկ», կրկնեց կառավարիչը, «ճշմարտութիւնը ըսէ մեզի, ո՞վ փորեց պատին տակը»։

            Աքսիանօֆ Մակար Սիմիոնիչի նայեցաւ եւ ըսաւ.

            «Չեմ կրնար ըսել, Տէր իմ, Աստուած չուզեր որ ես ըսեմ։ Ըրէք զիս ի՛նչ որ կ’ուզէք, ձեր ձեռքին մէջն եմ»։

            Կառավարիչը սակայն շատ աշխատեցաւ, Աքսիանօֆ չէր ուզեր ըսել, եւ այսպէսով խնդիրը ձգուեցաւ։

            Այդ գիշեր Աքսիանօֆ իր անկողնոյն վրայ պառկած էր, եւ մրափելու վրայ, երբ արագաբար մէկը եկաւ իր անկողնոյն վրայ նստեցաւ։ Մթութեան մէջէն նայելով ճանչցաւ Մակարը։

            «Ա՛լ ինչ կ’ուզես ինձմէ», հարցուց Աքսիանօֆ, «Ինչո՞ւ հոս եկար»։

            Մակար Սիմիոնիչ լուռ կեցած էր։ Ուստի Աքսիանօֆ, ելաւ անկողնոյն մէջ նստաւ, եւ ըսաւ «ի՞նչ կ’ուզես։ Գնա՛ ասկէ, ապա թէ ոչ պահապանը կը կանչեմ։»

            Մակար Սիմիոնիչ Աքսիանօֆի քով ծռելով մրմնջեց, «Իվան Տիմիթրիչ, ներէ՛ ինծի»։

            «Ի՞նչու համար», հարցուց Աքսիանօֆ։

            «Ե՛ս էի վաճառականը սպաննողը եւ դանակը քու պարկիդ մէջ դնողը։ Քեզի ալ պիտի սպանէի, բայց դրսէն աղմուկներ լսեցի, ուստի դանակը քու պարկիդ մէջ պահեցի եւ պատուհանէն փախայ»։

            Աքսիանօֆ լուռ կեցած էր, եւ ի՞նչ ընելը չէր գիտեր։ Մակար Սիմիոնիչ անկողինէն վար սահելով գետնին վրայ ծնրադրեց։ «Իվան Տիմիթրիչ», ըսաւ, «ներէ՛ ինծի, Աստուծոյ սիրուն համար, ներէ՛ ինծի։ Պիտի խոստովանիմ թէ ես էի վաճառականը սպաննողը, եւ դուն կ’ազատիս ու քու տունդ կը վերադառնաս։»

            «Քեզի համար խօսիլը շատ դիւրին է», ըսաւ Աքսիանօֆ, բայց 26 տարի քեզի համար տառապեր եմ։ Ո՞ւր կրնամ երթալ հիմա… կինս մեռած է եւ զաւակներս զիս մոռցած են։ Երթալիք տեղ մը չունիմ…»։

            Մակար Սիմիոնիչ ոտքի չելաւ, բայց գլուխը տախտակամածին զարկաւ։ «Իվա՛ն Տիմիթրիչ, ներէ՛ ինծի», պոռաց։ «Երբ խարազանով զիս ծեծեցին այնքան դժուար չէր դիմադրելը որքան հիմա որ քեզի կը տեսնեմ… եւ դուն տակաւին մեղքցար զիս եւ չըսիր։ Քրիստոսի սիրոյն ներէ՛ ինծի, ինծի պէս թշուառականի մը»։ Եւ սկսաւ հեծկլտալ։

            Երբ Աքսիանօֆ անոր հեծկլտուքը լսեց, ինք ալ սկսաւ լալ։

            «Աստուած պիտի ներէ քեզի», ըսաւ։ «Թերեւս ես քեզմի հարիւրապատիկ աւելի մեղաւոր եմ»։ Եւ այս խօսքերուն վրայ սիրտը թեթեւցաւ, եւ տուն վերադառնալու փափաքը մարեցաւ։ Այլեւս բանտէն ելլել չուզեց, բայց իր վերջին ժամը մօտենալուն վրայ յոյս դրաւ։

            Աքսիանօֆի ըսածներու հակառակ, Մակար Սիմիոնիչ իր յանցանքը խոստովանեցաւ։ Բայց երբ Աքսիանօֆի ազատագրման հրամանը եկաւ, ան արդէն մեռած էր։

—

Бог правду видит, да не скоро скажет

Лев Толстой

(1872)

 

В городе Владимире жил молодой купец Аксенов. У него были две лавки и дом.

Из себя Аксенов был русый, кудрявый, красивый и первый весельчак и песенник. Смолоду Аксенов много пил, и когда напивался — буянил, но с тех пор как женился, он бросил пить, и только изредка это случалось с ним.

Раз летом Аксенов поехал в Нижний на ярмарку. Когда он стал прощаться с семьей, жена сказала ему:

— Иван Дмитриевич, не езди ты нынче, я про тебя дурно во сне видела.

Аксенов посмеялся и сказал:

— Ты все боишься, как бы не загулял я на ярмарке?

Жена сказала:

— Не знаю сама, чего боюсь, а так дурно видела,— видела, будто ты приходишь из города, снял шапку, а я гляжу: голова у тебя вся седая.

Аксенов засмеялся.

— Ну, это к прибыли. Смотри, как расторгуюсь, дорогих гостинцев привезу.

И он простился с семьей и уехал.

На половине дороги съехался он с знакомым купцом и с ним вместе остановился ночевать. Они напились чаю вместе и легли спать в двух комнатах рядом. Аксенов не любил долго спать; он проснулся среди ночи и, чтобы легче холодком было ехать, взбудил ямщика и велел запрягать. Потом вышел в черную избу, расчелся с хозяином и уехал.

Отъехавши верст сорок, он опять остановился кормить, отдохнул в сенях на постоялом дворе и в обед вышел на крыльцо и велел поставить самовар; достал гитару и стал играть; вдруг ко двору подъезжает тройка с колокольчиком, и из повозки выходит чиновник с двумя солдатами, подходит к Аксенову и спрашивает: кто, откуда? Аксенов все рассказывает, как есть, и просит: не угодно ли чайку вместе выпить? Только чиновник все пристает с расспросами: «Где ночевал прошлую ночь? Один или с купцом? Видел ли купца поутру? Зачем рано уехал со двора?» Аксенов удивился, зачем его обо всем спрашивают: все рассказал, как было да и говорит: «Что ж вы меня так выспрашиваете? Я не вор, не разбойник какой-нибудь. Еду по своему делу, и нечего меня спрашивать».

Тогда чиновник кликнул солдат и сказал:

— Я исправник и спрашиваю тебя затем, что купец, с каким ты ночевал прошлую ночь, зарезан. Покажи вещи, а вы обыщите его.

Взошли в избу, взяли чемодан и мешок и стали развязывать и искать. Вдруг исправник вынул из мешка ножик и закричал:

— Это чей ножик?

Аксенов поглядел, видит — ножик в крови из его мешка достали, и испугался.

— А отчего кровь на ноже?

Аксенов хотел отвечать, но не мог выговорить слова.

— Я... я не знаю... я... нож... я... не мой...

Тогда исправник сказал:

— Поутру купца нашли зарезанным на постели. Кроме тебя, некому было это сделать. Изба была заперта изнутри, а в избе никого, кроме тебя, не было. Вот и ножик в крови у тебя в мешке, да и по лицу видно. Говори, как ты убил его и сколько ты ограбил денег?

Аксенов божился, что не он это сделал, что не видал купца после того, как пил чай с ним, что деньги у него свои 8000, что ножик не его. Но голос у него обрывался, лицо было бледно, и он весь трясся от страха, как виноватый.

Исправник позвал солдат, велел связать и вести его на телегу. Когда его с связанными ногами взвалили на телегу, Аксенов перекрестился и заплакал. У Аксенова обобрали вещи и деньги, отослали его в ближний город, в острог. Послали во Владимир узнать, какой человек был Аксенов, и все купцы и жители владимирские показали, что Аксенов смолоду пил и гулял, но был человек хороший. Тогда его стали судить. Судили его за то, что он убил рязанского купца и украл 20000 денег.

Жена убивалась о муже и не знала, что думать. Дети ее еще все были малы, а один был у груди. Она забрала всех с собою и поехала в тот город, где ее муж содержался в остроге. Сначала ее не пускали, но потом она упросила начальников, и ее привели к мужу. Когда она увидала его в острожном платье, в цепях, вместе с разбойниками,— она ударилась о землю и долго не могла очнуться. Потом она поставила детей вокруг себя, села с ним рядышком и стала сказывать ему про домашние дела и спрашивать его про все, что с ним случилось. Он все рассказал ей. Она сказала;

— Как же быть теперь?

Он сказал:

— Надо просить царя. Нельзя же невинному погибать!

Жена сказала, что она уже подавала прошение царю, но что прошение не дошло. Аксенов ничего не сказал и только потупился. Тогда жена сказала:

— Недаром я тогда, помнишь, видела сон, что ты сед стал. Вот уж и вправду ты с горя поседел. Не ездить бы тебе тогда.

И она начала перебирать его волоса и сказала:

— Ваня, друг сердечный, жене скажи правду: не ты сделал это?

Аксенов сказал: «И ты подумала на меня!» — закрылся руками и заплакал. Потом пришел солдат и сказал, что жене с детьми надо уходить. И Аксенов в последний раз простился с семьей.

Когда жена ушла, Аксенов стал вспоминать, что говорили. Когда он вспомнил, что жена тоже подумала на него и спрашивала его, он ли убил купца, он сказал себе: «Видно, кроме бога, никто не может знать правды, и только его надо просить и от него только ждать милости». И с тех пор Аксенов перестал подавать прошения, перестал надеяться и только молился богу.

Аксенова присудили наказать кнутом и сослать в каторжную работу. Так и сделали.

Его высекли кнутом и потом, когда от кнута раны зажили, его погнали с другими каторжниками в Сибирь.

В Сибири, на каторге, Аксенов жил 26 лет. Волоса его на голове стали белые как снег, и борода отросла длинная, узкая и седая. Вся веселость его пропала. Он сгорбился, стал ходить тихо, говорил мало, никогда не смеялся и часто молился богу.

В остроге Аксенов выучился шить сапоги и на заработанные деньги купил Четьи-Минеи и читал их, когда был свет в остроге; а по праздникам ходил в острожную церковь, читал Апостол и пел на клиросе,— голос у него все еще был хорош. Начальство любило Аксенова за его смиренство, а товарищи острожные почитали его и называли «дедушкой» и «божьим человеком». Когда бывали просьбы по острогу, товарищи всегда Аксенова посылали просить начальство, и когда промеж каторжных были ссоры, то они всегда к Аксенову приходили судиться.

Из дому никто не писал писем Аксенову, и он не знал, живы ли его жена и дети.

Привели раз на каторгу новых колодников. Вечером все старые колодники собрались вокруг новых и стали их расспрашивать, кто из какого города или деревни и кто за какие дела. Аксенов тоже подсел на нары подле новых и, потупившись, слушал, кто что рассказывал. Один из новых колодников был высокий, здоровый старик лет 60-ти, с седой стриженой бородой. Он рассказывал, за что его взяли. Он говорил:

— Так, братцы, ни за что сюда попал. У ямщика лошадь отвязал от саней. Поймали, говорят: украл. А я говорю: я только доехать скорей хотел,— я лошадь пустил. Да и ямщик мне приятель. Порядок, я говорю? — Нет, говорят, украл. А того не знают, что и где украл. Были дела, давно бы следовало сюда попасть, да не могли уличить, а теперь не по закону сюда загнали. Да врешь,— бывал в Сибири, да недолго гащивал...

— А ты откуда будешь? — спросил один из колодников.

— А мы из города Владимира, тамошние мещане. Звать Макаром, а величают Семеновичем.

Аксенов поднял голову и спросил:

— А что, не слыхал ли, Семеныч, во Владимире-городе про Аксеновых-купцов? Живы ли?

— Как не слыхать! Богатые купцы, даром что отец в Сибири. Такой же, видно, как и мы, грешные. А ты сам, дедушка, за какие дела?

Аксенов не любил говорить про свое несчастье; он вздохнул и сказал:

— По грехам своим двадцать шестой год нахожусь в каторжной работе.

Макар Семенов сказал:

— А по каким же таким грехам?

Аксенов сказал: «Стало быть, стоило того», и не хотел больше рассказывать, но другие острожные товарищи рассказали новому, как Аксенов попал в Сибирь. Они рассказали, как на дороге кто-то убил купца и подсунул Аксенову ножик и как за это его понапрасну засудили.

Когда Макар Семенов услыхал это, он взглянул на Аксенова, хлопнул себя руками по коленам и сказал:

— Ну, чудо! Вот чудо-то! Постарел же ты, дедушка! Его стали спрашивать, чему он удивлялся и где он

видел Аксенова; но Макар Семенов не отвечал, он только сказал:

— Чудеса, ребята, где свидеться пришлось!

И с этих слов пришло Аксенову в мысли, что не знает ли этот человек про то, кто убил купца. Он сказал:

— Или ты слыхал, Семеныч, прежде про это дело, или видал меня прежде?

— Как не слыхать! Земля слухом полнится. Да давно уж дело было: что и слыхал, то забыл,— сказал Макар Семенов.

— Может, слыхал, кто купца убил? — спросил Аксенов.

Макар Семенов засмеялся и сказал:

— Да, видно, тот убил, у кого ножик в мешке нашелся. Если кто и подсунул тебе ножик, не пойман — не вор. Да и как же тебе ножик в мешок сунуть? Ведь он у тебя в головах стоял? Ты бы услыхал.

Как только Аксенов услыхал эти слова, он подумал, что этот самый человек убил купца. Он встал и отошел прочь. Всю эту ночь Аксенов не мог заснуть. Нашла на него скука, и стало ему представляться: то представлялась ему его жена такою, какою она была, когда провожала его в последний раз на ярмарку. Так и видел он ее как живую, и видел ее лицо и глаза, и слышал, как она говорила ему и смеялась. Потом представлялись ему дети, такие, какие они были тогда,— маленькие, один в шубке, другой у груди. И себя он вспоминал, каким он был тогда — веселым, молодым; вспоминал, как он сидел на крылечке на постоялом дворе, где его взяли, и играл на гитаре, и как у него на душе весело было тогда. И вспомнил лобное место, где его секли, и палача, и народ кругом, и цепи, и колодников, и всю 26-летнюю острожную жизнь, и свою старость вспомнил. И такая скука нашла на Аксенова, что хоть руки на себя наложить.

«И все от того злодея!» — думал Аксенов.

И нашла на него такая злость на Макара Семенова, что хоть самому пропасть, а хотелось отмстить ему. Он читал молитвы всю ночь, но не мог успокоиться. Днем он не подходил к Макару Семенову и не смотрел на него.

Так прошли две недели. По ночам Аксенов не мог спать, и на него находила такая скука, что он не знал, куда деваться.

Один раз, ночью, он пошел по острогу и увидал, что из-под одной нары сыплется земля. Он остановился посмотреть. Вдруг Макар Семенов выскочил из-под нары и с испуганным лицом взглянул на Аксенова. Аксенов хотел пройти, чтоб не видеть его; но Макар ухватил его за руку и рассказал, как он прокопал проход под стенами и как он землю каждый день выносит в голенищах и высыпает на улицу, когда их гоняют на работу. Он сказал:

— Только молчи, старик, я и тебя выведу. А если скажешь,— меня засекут, да и тебе не спущу — убью.

Когда Аксенов увидал своего злодея, он весь затрясся от злости, выдернул руку и сказал:

— Выходить мне незачем и убивать меня нечего,— ты меня уже давно убил. А сказывать про тебя буду или нет,— как бог на душу положит.

На другой день, когда вывели колодников на работу, солдаты приметили, что Макар Семенов высыпал землю, стали искать в остроге и нашли дыру. Начальник приехал в острог и стал всех допрашивать: кто выкопал дыру? Все отпирались. Те, которые знали, не выдавали Макара Семенова, потому, что знали, что за это дело его засекут до полусмерти. Тогда начальник обратился к Аксенову. Он знал, что Аксенов был справедливый человек, и сказал:

— Старик, ты правдив; скажи мне перед богом, кто это сделал?

Макар Семенов стоял как ни в чем не бывало, и смотрел на начальника, и не оглядывался на Аксенова. У Аксенова тряслись руки и губы, и он долго не мог слова выговорить. Он думал: «Если скрыть его, за что же я его прощу, когда он меня погубил? Пускай поплатится за мое мученье. А сказать на него, точно — его засекут. А что, как я понапрасну на него думаю? Да что ж, мне легче разве будет?»

Начальник еще раз сказал: «Ну, что ж, старик, говори правду: кто подкопался?»

Аксенов поглядел на Макара Семенова и сказал:

— Я не видал и не знаю.

Так и не узнали, кто подкопался.

На другую ночь, когда Аксенов лег на свою нару и чуть задремал, он услыхал, что кто-то подошел и сел у него в ногах. Он посмотрел в темноте и узнал Макара.

Аксенов сказал:

— Что тебе еще от меня надо? Что ты тут делаешь?

Макар Семенов молчал. Аксенов приподнялся и сказал:

— Что надо? Уйди! А то я солдата кликну.

Макар Семенов нагнулся близко к Аксенову и шепотом сказал:

— Иван Дмитриевич, прости меня!

Аксенов сказал:

— За что тебя прощать?

— Я купца убил, я и ножик тебе подсунул. Я и тебя хотел убить, да на дворе зашумели: я сунул тебе ножик в мешок и вылез в окно. — Аксенов молчал и не знал, что сказать. Макар Семенов спустился с нары, поклонился в землю и сказал:

— Иван Дмитриевич, прости меня, прости, ради бога. Я объявлюсь, что я купца убил,— тебя простят. Ты домой вернешься.

Аксенов сказал:

— Тебе говорить легко, а мне терпеть каково! Куда я пойду теперь?.. Жена померла, дети забыли; мне ходить некуда...

Макар Семенов не вставал с полу и бился головой о землю и говорил:

— Иван Дмитрия, прости! Когда меня кнутом секли, мне легче было, чем теперь на тебя смотреть... А ты еще пожалел меня — не сказал. Прости меня, ради Христа! Прости ты меня, злодея окаянного!— и он зарыдал.

Когда Аксенов услыхал, что Макар Семенов плачет, он сам заплакал и сказал:

— Бог простит тебя; может быть, я во сто раз хуже тебя! — И вдруг у него на душе легко стало. И он перестал скучать о доме, и никуда не хотел из острога, а только думал о последнем часе.

Макар Семенов не послушался Аксенова и объявился виноватым. Когда вышло Аксенову разрешение вернуться, Аксенов уже умер.