Agathangelos' History of the Armenians
Հատընտիր ընթերցուածք
ի Պատմութենէն Ագաթանգեղայ
ի Պատմութենէն Ագաթանգեղայ
Selections from
Agathangelos' History
Agathangelos' History
Ընդ նուազել ժամանակաց թագաւորութեանն Պարթեւաց, ի բառնալ տէրութեանն յԱրտաւանայ որդւոյ Վաղարշու, ի սպանանել զնա Արտաշրի որդւոյ Սասանայ, - որ էր նախարար ոմն ի Ստահր գաւառէ, որ եկեալ միաբանեաց զզաւրս Պարսից, որք լքին խոտեցին մերժեցին անարգեցին զտէրութիւնն Պարթեւաց, եւ հաճեցան հաւանութեամբ ընտրել զտէրութիւնն Արտաշրի որդւոյ Սասանայ,—արդ իբրեւ յետ մահուան հասանելոյ գուժիս այսորիկ առ Խոսրով թագաւորն Հայոց,—որ էր երկրորդ տէրութեանն Պարսից, զի որ Հայոց թագաւոր էր՝ նա էր երկրորդ Պարսից տէրութեանն,–արդ՝ թէպէտ եւ վաղու լուեալ զբաւթն՝ ոչ ինչ ժամանեաց հասանել յամբովկ գործոյն պատերազմի իրացն պատրաստութեան: Յետ այսորիկ դարձեալ լինէր յիրացն եղելոց մեծաւ տրտմութեամբ, զի ոչ եհաս ինչ նմա գործել գործ. ի մեծ ի տրտմութենէն եւ յիրացն վճարելոյ դարձեալ անցեալ եկեալ լինէր յաշխարհ իւր:
During the time of the decline of the kingdom of the Parthians, sovereignty was taken from [the last Parthian king] Vagharsh's son, Artawan. [The latter] was killed by Artashir, son of Sasan, who was a certain naxarar (lord) from the district of Stahr. [Artashir] had come and united the troops of the Persians who had abandoned, rejected, and disrespected the lordship of the Parthians, and enthusiastically accepted the rule of Artashir, son of Sasan. Now it happened that after the death, when the sad news reached Xosrov, king of the Armenians—who was second [in command] of the lordship of the Persians (since whoever the Armenian king might be was second in the Persian kingdom)—although [Xosrov] had learned early about the misfortune, he was unable to adequately prepare for military action. Thereafter again he experienced great sorrow, since he had not managed to do anything and because of the way things had gone, he turned back and unhappily came to his own land.
Արդ՝ ի միւս եւս ի գլուխ տարւոյն սկսանէր Խոսրով թագաւորն Հայոց գունդ կազմել եւ զաւր բովանդակել: գումարել զզաւրս Աղուանից եւ Վրաց, եւ բանալ զդրունս Ալանաց եւ զՃորայ պահակին, հանել զզաւրս Հոնաց, ասպատակ դնել ի կողմանս Պարսից, արշաւել ի կողմանս Ասորեստանի, մինչեւ ի դրունս Տիսբոնի: Աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ յապականութիւն դարձուցանէր զշինանիստ քաղաքացն եւ աւանացն ցանկալեաց. զշէն երկիրն ամենայն թափուր եւ աւերակ թողոյր: ջնջել ի միջոյ ի բաց կորուսանել, խլել քակել, հիմն ի վեր ջանայր առնել, համարէր բառնալ զաւրէնս տէրութեանն Պարսից: Ուխտ եդեալ միանգամայն՝ վրէժ խնդրել մեծաւ քինութեամբ զանկանելն իւրեանց ի տէրութենէն. սպառ սպուռ ջանայր զվրէժ խնդրել, մեծաւ քինու նախանձաբեկ լինելով: մեծամեծս փքայր՝ ի բազմութիւն զաւրացն ապաստան եղեալ, եւ ի քաջութիւն զաւրացն յուսացեալ: Վաղվաղակի ի թիկունս հասանէին մեծաւ բազմութեամբ ժիր եւ քաջ առն եւ ձիոյ եւ բուռն կազմութեամբ Աղուանք, Լփինք եւ Ճիղպք, Կասպք եւ այլ եւս որ ի սմին կողմանց, զի զվրէժ արեանն Արտաւանայ խնդրեսցեն:
Now at the beginning of the next year, Xosrov, king of the Armenians, began gathering brigades and constituting an army. He assembled troops from the Aghuans and Iberians/Georgians. He opened the Gate of the Alans and the Choray pass, bringing in troops of the Huns to raid the Persian areas and to invade the Asorestan areas, as far as the gates of Ctesiphon. He looted the entire country, wrecking flourishing cities and desirable awans (hamlets), and leaving the entire cultivated country empty and ruined. He attempted to completely wipe out, seize, and demolish everything from top to bottom, aiming to end the lordship of the Persians. With a great grudge he vowed to exact vengeance on those who had deposed from power his own [Arsacid] kinsmen. Inflamed with his grudge, he wanted full vengeance. He greatly inflated himself, putting his faith in the multitude of his forces and the bravery of the troops. There quickly arrived as support a vast multitude of vigorous and courageous organized men and horsemen from the Aghuank', Lp'ink', Chighpk', and Kaspk', and others from those parts, [arriving] to seek vengeance for the blood of Artawan.
Զի թէպէտ եւ էր ինքն ի մեծի տրտմութեան վասն բնութեան եղբայրութեան ազգատոհմին, զի հնազանդեցան եւ ի ծառայութիւն մտին համբարձելոյ թագաւորութեան Ստահրացւոյն, եւ ընդ նմին միամտեցան: զի թէպէտ եւ էր Խոսրովու եւ դեսպան արարեալ, զի իւրեանց տոհմայինքն ի թիկունս եկեսցեն եւ նոցա ընդդէմ կայցեն ընդ նորա թագաւորութեանն, անտի սմա ձեռն տուեալ ի կողմանց Քուշանաց, եւ յայնմ մարզէ եւ յիւրեանց ի բուն աշխարհէն եւ ի քաջ ազգաց եւ ի մարտիկ զաւրացն զի ի թիկունս հասցեն: սակայն տոհմքն եւ ազգապետքն եւ նախարարքն եւ նահապետքն Պարթեւաց ոչ լինէին ունկնդիր. զի միամտեալ եւ հաւանեալ եւ նուաճեալ էին ի տէրութիւնն Արտաշրի, քան ընդ տէրութիւն իւրեանց ազգատոհմին եւ եղբայրութեանն:
[King Xosrov] was greatly saddened that his own clansmen, his kinfolk, had submitted to serving and supporting the rising kingship of the Stahrite [Sasanian] and had united with him [Artashir]. Moreover, Xosrov had sent emissaries for [the Persians] to come forth to aid their own [Arsacid] clansmen and to oppose his [Artashir's] kingship. He also sent [emissaries] to the brave folk and martial warriors there in the Kushan areas and in [the Kushans'] own native land for them to come to his aid. However, despite [these actions] the clans, and the azgapetk', the naxarars and nahapetk' of the Parthians paid no attention [to Xosrov's requests]. This was because they had united with, accepted, and submitted to the lordship of Artashir, instead of supporting the lordship of their own [Arsacid] clan and its brotherhood.
Սակայն առեալ Խոսրովու զբազմութիւն զաւրաց իւրոց, եւ որ ուստեք ուստեք եկեալ հասեալ էին թիկունս աւգնականութեան նիզակակիցք գործոյն պատերազմի: Իսկ իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից զայն ամբոխ բազմութեան գնդի, զի մեծաւ ուժով դիմեալ եկեալ հասեալ էին ի վերայ նորա՝ ել եւ նա ընդ առաջ նոցա ի պատրաստութիւն պատերազմի: Բայց սակայն ոչ կարաց ունել զդէմ նորա, փախստեայ լինէր առաջի նոցա. զհետ մտեալ կոտորէին զամենայն զաւրսն Պարսից, եւ դաշտացն եւ ճանապարհացն ցիր դիաթաւալ կացուցանէին եւ չարախտավատ վատնէին եւ անհնարին հարուածս ի վերայ հասուցանէին: Եւ թագաւորն Հայոց դառնայր ի մեծ կոտորածէն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ եւ ցնծալից ուրախութեամբ ի կողմանսն Հայոց յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, մեծաւ ուրախութեամբ եւ բարի անուամբ եւ բազում աւարաւ:
Nonetheless, Xosrov took the multitude of his troops, as well as those who had come from various places to support him as comrades in warfare. Now when the king of the Persians saw the mob of brigades coming against him with great force, he arose and went before them in military preparedness. However, he was unable to withstand, and fled before them. [Xosrov and his allies] pursued and destroyed all the troops of the Persians, covering the plains and roads with their scattered corpses, and delivering devastating and incredible blows. The king of the Armenians turned back from this great destruction triumphantly, with much booty, and joyfully elated. He went to the district of Ayrarat in the lands of the Armenians, to the city of Vagharshapat, with great joy, good renown, and much booty.
Ապա հրաման տայր ընդ կողմանս կողմանս դեսպանս արձակել, հրովարտակս առնել, յեաւթն բագինս մեհենիցն ուխտաւոր լինել պատկերաց կռոց դիցն պաշտաման: Սպիտակ ցլուք եւ սպիտակ նոխազաւք, սպիտակ ձիովք եւ սպիտակ ջորւովք, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդուք, ի վերջաւորս փողփողեալս, նշանակապ պալարակապ մետաքսիւքն եւ ոսկովք պսակաւք եւ արծաթի զոհարանաւք, յանաւթս ցանկալիս ակամբք պատուականաւք: ոսկով եւ արծաթով, ի հանդերձս պայծառս եւ ի զարդս գեղեցիկս, զիւր ազգին Արշակունեաց զհայրենեացն պաշտամանց տեղիս մեծարէր: Նա եւ հինգերորդ եւս հանէր յամենայն մեծամեծ աւարացն ածելոց, եւ մեծամեծ պարգեւս քրմացն շնորհէր: Իսկ զաւրացն որ զիւրեաւն էին՝ ետ պարգեւս եւ արձակեաց յիւրմէ:
Then [King Xosrov] ordered that emissaries should be dispatched to various places. He issued edicts that pilgrimage should be undertaken to the seven altars of the temples, to worship the images of the gods. He exalted the places of the patrimonial worship of his Arsacid clan with white bulls and white rams, white horses and white mules, with gold and silver ornaments, with fringed and tasseled silks, with gold crowns and silver items for making sacrifice, precious vessels of gold and silver studded with gems, and beautifully adorned brilliant raiment. He also took a fifth of the grandest of all the loot he had amassed and gifted the most magnificent items to the priests. As for the troops who were with him, he gave them gifts and dismissed them.
Իսկ ի գալուստ ամին միւսոյ զաւր բազում կուտէր յոյժ, գումարտակ առնէր, զնոյն զաւր կոչէր, եւ եւս բազում քան զնոյն ասպատակ սփռեալ զկողմամբքն Ասորեստանի: մանաւանդ զի եւ զաւրք Տաճկաց ի թիկունս եկեալ էին. աւար առեալ զերկիրն ամենայն՝ քաջութեամբ դառնային յիւրաքանչիւր տեղիս: Եւ ամս մետասան ստէպ ստէպ զայս աւրինակ աւար առեալ՝ աւերէին զամենայն երկիր սահմանացն, որ ընդ Պարսից թագաւորութեամբն եւ ընդ իշխանութեամբն էր:
Now at the start of the next year, [King Xosrov] assembled an extremely large number of troops, the same he had summoned previously and many more, and spread about raiding the Asorestan areas. [He did this] especially since troops of the Tachiks [Arabs] had come to his aid. After looting the entire country, they valiantly returned to their own places. And so for 11 years, one year after the next, they looted and wrecked all the confines of the country under the kingship and rule of the Persians.
Իսկ իբրեւ զայն ամենայն չարիս ետես թագաւորն Պարսից, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ նեղեցաւ, տառապեցաւ, տագնապեցաւ, տարակուսեցաւ, վարանէր յանձն իւր: առ ինքն կոչէր զամենայն թագաւորս եւ զկուսակալս եւ զնախարարս եւ զզաւրավարս եւ զպետս եւ զիշխանս իւրոյ տէրութեանն. ի խորհուրդ մտանէին. աղաչէր զամենեսեան՝ հնարս ինչ մարթել խնդրել գտանել. ազգի ազգի պարգեւս խոստանայր: թերեւս ոք միայն գտցի, ասէ, որ զվրիժուց հատուցումն խնդրել մարթասցէ. յերկրորդական գահ իւրոյ տէրութեանն մատուցանել խոստանայր, թէ միայն նախանձու մեծի ձեռն արկեալ հատուսցէ ոք: բայց միայն աթոռովս ես ի վեր եղէց քան զնա, եթէ կարի յանարգաց ոք իցէ կամ ի պատուականաց. ազգի ազգի պատիւս եւ պարգեւս եւ վարձուց հատուցմունս շնորհել խոստանայր:
Now when the king of the Persians saw all these evils which had descended upon him, he became upset and was plunged into anxiety, doubt, and hesitation. He summoned to himself all the kings, lieutenants (kusakals), lords, generals, chiefs (pets), and princes of his realm. They entered into deliberations [and King Ardashir] beseeched all of them to find some solutions, and [he] offered various gifts. He said that if only someone could be found to exact vengeance, he would promise to give him the second position (gah, "throne," "seat") in his realm, if only someone would undertake to seek vengeance for the great grudge that he held, "I would be above him [in rank] only by [reason of] my throne, regardless if [the avenger] should derive from a undistinguished or a distinguished [origin]." He promised as a reward to confer various kinds of honors and gifts.
Արդ՝ ոմն ի միջոյ խորհրդեանն գլխաւոր նահապետ էր Պարթեւաց տէրութեանն, որոյ անուն էր Անակ. յոտն կացեալ, ի մէջ անցեալ՝ յիւրմէ ազգէն իբրեւ ի թշնամւոյ վերայ խոստանայր վրէժ խնդրել:
Now among the advisors there was a senior nahapet of the kingdom of the Parthians, whose name was Anak. Rising to his feet, [Anak] promised to take revenge on his own [Arsacid] clansman, as though on an enemy.
Խաւսել սկսաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Եթէ միայն զայդ նախանձ խնդրեսցես միամտութեամբ՝ զբնութիւնն պարթեւական, զձեր սեփական Պալհաւն ի ձեզ դարձուցից: եւ քեզ թագ եդեալ փառաւորեցից, եւ երեւելի եւ փառաւոր ի թագաւորութեանս իմում արարից, եւ երկրորդ ինձ կոչեցից:
[King Ardashir] began talking to him and said: "If you just resolve this matter loyally, I will return to you your native Parthian land, your own Pahlaw property. Moreover, I will glorify you by putting a crown on your head and making you prominent and glorious in my realm. And I will designate you as the second to me [in rank]."
Պատասխանի ետ Պարթեւն եւ ասէ. «Զմնացորդս ազգի իմոյ կեցուսցես դու. այլ ես եւ եղբայր իմ հարազատ այսաւր հրաժարիմք ի քէն:
The Parthian [Anak] replied: "Support the remainder of my clan while my true (harazat) brother and I will leave you today [for Armenia]."
Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթեւն եղբարբն իւրով հանդերձ, ընտանեաւք կանամբք եւ որդւովք եւ ամենայն աղխիւ իւրեանց: չու արարեալ յուղի անկեալ, դէտ ակն կալեալ ճանապարհացն՝ ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրեւ թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից: Եկեալ յանդիման եղեւ թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի, ի ձմերոցս արքայութեանն Հայոց:
Then the Parthian along with his brother organized with their families, women, and children, and all their belongings. They set out, watching the roads, arising and departing as though emigrating to the Armenian areas, as though they had revolted against the king of the Persians. They came to King Xosrov in the district of Uti, in the city of Xaghxagh, the winter residence of the Armenian monarchy.
Իբրեւ ետես թագաւորն Հայոց՝ ցնծացեալ ել ընդ առաջ նորա եւ մեծաւ խնդութեամբ ընկալաւ զնա. մանաւանդ իբրեւ կեղծաւորութեամբ եւ դաւով սկսաւ խաւսել ընդ նմա եւ զիւրոյ գալոյն հաւատարմութիւն ցուցանել: Վանս այնորիկ եկի ես առ քեզ, ասէ, զի հասարակ զհասարակաց վրէժ խնդրել մարթասցուք:
As soon as the king of the Armenians saw this, he delightedly went before him, receiving him with great joy, especially since [Anak] began speaking with him falsely and deceitfully, demonstrating the believability of his arrival. [Anak] said: "It was for this reason that I came to you, so that we might share in exacting vengeance."
Արդ՝ իբրեւ ետես թագաւորն զայրն, զի դիմեալ եկեալ էր առ նա ամենայն ընտանեաւքն հանդերձ, եւ մտերմութեամբ հաւատաց ի նա: յայնժամ տայր նմա պատիւ ըստ աւրինաց թագաւորաց, եւ հանէր նստուցանէր զնա յերկրորդ աթոռ թագաւորութեանն. եւ զամենայն ժամանակս ձմերայնոյն ուրախութեամբ զաւուրս ցրտաշունչ հողմաշունչ սառնամանեացն անցուցանէին:
Now when the king saw this man who had come to him with his entire family, he regarded him as trustworthy and believed him. Then he gave him an honor [or, "diadem," patiw] of a royal kind and seated him on the second throne of the realm by rank. They joyously passed the entire period of winter, those cold days of blustery winds and ice.
Իսկ իբրեւ եկին հասին աւուրք ջերոտ հարաւահողմն գարուն դրանցն բանալոյ՝ համբարձաւ թագաւորն ի կողմանցն յայնցանէ. եկին իջին յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք: ի մինչդեռ ուրախութեամբ հանգուցեալ էին, ի միտ արկեալ թագաւորին՝ գումարտակ առնէր՝ անդրէն արշաւել ի կողմանս Պարսից:
The king arose and left those areas when the warm days of the southern winds arrived to open the gates of spring. [The royal retinue] came and descended into the district of Ayrarat, going to the city of Vagharshapat. While they were happily resting, the king decided to muster troops, with the aim of invading Persia again.
Իբրեւ զայն լսէր Պարթեւն՝ զերդումն ուխտին յիշէր որ ընդ Պարսից արքային ուխտեալ էր: Նա եւ զխոստմունսն յիշէր զպարգեւացն, եւ ի բուն աշխարհն փափագէր որ Պահլաւն կոչէր, եւ վատ խորհուրդ ի միտ արկանէր. առնոյր զթագաւորն մեկուսի նա եւ եղբայր իւր հարազատ՝ իբրեւ ի պատճառս ինչ զբաւսանաց, իբրեւ խորհուրդ ինչ խորհել ընդ նմա: եւ զսուսերսն պողովատիկս թերաքամեալս ունէին. յանկարծ յեղակարծումն ժամանակի զէնս վերացուցեալ՝ զթագաւորն դիաթաւալ կացուցեալ յերկիր կործանէին: Անդուստ ուստեմն իրազգած եղեալ իրաց որ եղեն՝ գոյժ աղաղակի ամբոխին թանձրանայր. մինչ այս մինչ այն՝ նոքա հեծեալ յիւրաքանչիւր երիվարս փախստական լինէին:
As soon as the Parthian [Anak] heard this, he recalled the oath of the compact he had made with the king of the Persians. He also remembered the promises of gifts, and he longed for his native land called Pahlaw. And then he hatched an evil scheme. He and his brother took the king aside—as though for some recreation, as though he wanted to deliberate with him on some matter. They had their steel swords partly unsheathed. Then, suddenly and unexpectedly, they raised their weapons and struck the king dead. He fell to the ground, a corpse. Once these events became known, the crowd raised a lament. However, [the killers] by then had each mounted his horse and fled.
Իսկ իբրեւ զայն գիտացին նախարարք հայակոյտ զաւրացն՝ գունդ գունդ հատանէին, զկնի լինէին: ոմանք ընդ ցամաքն աճապարեալ, հասանել ի խելս կամրջացն առ դրունս Արտաշատ քաղաքի: Զի գետն Երասխ յարուցեալ գայր լի դարիւ եւ դարիւ, սառնահալ, ջրակուտակ, ձիւնասոյզ, ձիւնախաղաղ բազմութեամբն յաւուրս իւրոյ պղտորութեանն: Կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամաւրի կոչեն՝ աճապարէին հասանել յառաջ մի ի խելս կամրջին Արտաշատու: Ի կիրճս ճանապարհացն արգելին զնոսա, ի մէջ արարեալ զնոսա՝ ի Տափերական կամրջացն գետավէժ առնէին զնոսա: Եւ ինքեանք անդրէն դարձեալ՝ վայիւք, ճչովք եւ ողբովք, եւ ամենայն երկիրն ժողովեալ զթագաւորն աշխարէին:
When the naxarars of the Armenian troops learned about this, they split into brigades and went in pursuit. Some hurried by land and reached the head of the bridge near the gates of the city of Artashat. The Arax River, which had risen up, coursed along swollen with blocks of ice and mounds of melting snow in these days of its flooding. Half [of the pursuers] crossed the bridge of the city of Vagharshapat, which is called Metsamo'r bridge, hurrying to get in advance of [the fugitives] at the head of the Artashat bridge. In a narrow part of the road, [the naxarars] stopped them, and surrounded them. They hurled [the fugitives] into the river from the Tap'erakan bridge. And then they turned back sighing, crying out, and lamenting, and the entire country gathered and mourned the king.
Եւ մինչ դեռ ջերմ ոգիքն ի ծոցոյն չեւ էին թափեալ, եւ շունչ վախճանին չեւ էր հասեալ՝ հրաման տայր զազգատոհմն սատակել: Յայնժամ սկսան սատակել եւ կոտորել. մինչեւ ոչ թողին յերիտասարդաց մինչեւ յայն՝ որ բնաւ զաջ եւ զձախ ոչ գիտէր. նաեւ զիգական տոհմն մաշէին ի սուր սուսերի իւրեանց: Բայց միայն երկուս մանկունս փոքրկունս յորդւոցն Պարթեւին պրծեալ ոմն ապրեցուցանէր ի ձեռն դայեկաց ուրումն. զմին ի կողմանս Պարսից, եւ զմին ի կողմանս Յունաց առեալ փախչէին:
Now [King Xosrov], before the warm spirit [of life] had quit his bosom, before he had breathed his last, issued an order that the clan [of Anak] should be exterminated. Then [the naxarars] began to kill and destroy, not sparing even the young who still did not know their right hand from their left. Similarly, the female [side of the] clan was put to their swords. Only two small children of [Anak] the Parthian were spirited away by someone and saved by means of their dayeaks ["nurses/tutors/guardians"], one [fleeing] to the Persian areas, and the other, to the Greek [Byzantine] areas.
Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն թագաւորն Պարսից՝ զուարճանայր, զուարթանայր, տաւն մեծ ուրախութեան առնէր զաւրն զայն, եւ բազում ուխտ ատրուշանացն կատարէր: Զաւրաժողով լինէր, խաղայր գնայր, ասպատակ սփռէր զկողմամբք Հայաստան աշխարհին. զխաւսուն եւ զանասուն, զծեր եւ զտղայ, զերիտասարդ եւ զմանուկ առ հասարակ խաղացուցանէր ի գերութիւն:
When the king of the Persians heard about all this, he was delighted and rejoiced. On that day he celebrated a great feast and carried out many vows to the fire-temples. [King Ardashir] assembled troops and advanced, raiding throughout the areas of the Armenian land. He led into captivity people and animals, the elderly and infants, youths and children alike.
Անդ ոմն պրծեալ ապրեցուցանէր ի հինէ անտի յորդւոցն Խոսրովու թագաւորին Հայոց՝ մանկիկ մի փոքրիկ, անուն Տրդատ. առեալ դայեկացն փախուցեալ ի դուռն կայսեր ի կողմանս Յունաց: Եւ զերկիրն Հայոց այնուհետեւ եկեալ արքային Պարսից յիւր անուն զտեղիսն անուանէր. եւ զզաւրսն Յունաց փախստական արարեալ հալածական տանէին մինչեւ ի սահմանս Յունաց: Վիհս փոսացուցեալ՝ սահմանս հաստատէին, եւ տեղւոյն անուն եդեալ Դրունս Փոսից, առ տեղեաւն որում Սոյզն կոչէին: Եւ զայլ մարդիկ երկրին խաղացոյց, եւ զաշխարհն յինքն գրաւեաց:
It happened that someone took and saved from that raid one of the children of Xosrov, king of the Armenians. This was a small child named Trdat, who was taken by dayeaks and escaped to the court of the emperor in Greek territory. Thereafter the king of the Persians came to the country of the Armenians, [re]naming places after his own name and putting to flight the Greek troops, chasing them to the borders of Greece [i.e., to Byzantine territory in western Asia Minor]. Digging trenches, [the Persians] established the [new] borders, naming the place formerly called Soyzn ["the Pit"], the "Gate of Trenches." [The king] had other people led to their [Persian] country, and he seized that [Armenian] land for himself.
Արդ՝ երթեալ, սնեալ եւ ուսեալ Տրդատէս առ կոմսի ումեմն Լիկիանէս անուն կոչեցելոյ: Իսկ որդի Պարթեւին որ ի կողմանս Յունաց գաղթեաց՝ սնանէր եւ ուսանէր ի Կեսարիայ Կապադովկացւոց քաղաքին: եւ մերձաւորեալ զնա սնոյց դայեկաւք երկիւղիւն Քրիստոսի. եւ ուսեալ եւս զքրիստոսական դպրութեան հանգամանս ընտանի եղեալ գրոց Աստուծոյ. եւ մերձեալ յերկիւղ Տեառն, որոյ անուն ճանաչէր Գրիգորիոս: Իբրեւ տեղեկացաւ ի դայեկացն հայրենի գործոցն որ եղեալն էին՝ ել եւ գնաց առ Տրդատիոս ըստ հեշտ պաշտաման: Եւ թաքուցանէր զանձն, եւ զայն ինչ ի վեր ոչ հանէր, թէ ո՛յր, կամ ուստի՛, կամ ո՛րպէս, կամ զիա՛րդ. զանձն ի ծառայութիւն տուեալ ի հնազանդութեան պաշտէր առաջի նորա:
Now Trdat went and was nourished and educated by a certain count, who was named Licinius [Likiane's]. Meanwhile [Gregory], the son of [Anak] the Parthian, who had gone to the Byzantine areas, was nourished and educated in the city of Caesarea in Cappadocia. Someone close to him had him raised by dayeaks in the fear of Christ and, additionally, he was schooled in the details of Christian learning, becoming familiar with the scriptures of God and the fear of the Lord. His name was Gregory [Grigorios]. As soon as he had been informed by the dayeaks about the deeds done by his father, [Gregory] arose and went to Trdat to perform voluntary service. He hid his identify and other facts [about himself] concerning who he was, where he had come from, how, and why. He obediently gave himself into [Trdat's] service and worked for him.
Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ իշխանն Յունաց ի հալածել կայր զեկեղեցի Աստուծոյ: Իսկ իբրեւ զգացեալ Տրդատիոս վասն Գրիգորի, թէ Քրիստոսական պաշտամանն հաղորդ է՝ սկսեալ այնուհետեւ պատուհասակոծ առնէր զնա, եւ ազգի ազգի արհաւիրս արկանէր ի վերայ նորա: բազում անգամ ի բանդս եւ ի կապանս տանջանաւք նեղէր զնա՝ թողուլ ի բաց լինել նմա յերկրպագութենէն Քրիստոսի, եւ ի հնազանդութիւն դառնալ նմա դիցն սնոտեաց եւ պղծութեանն պաշտաման:
In that period, the prince of the Byzantines was persecuting the church of God. As soon as Trdat realized that Gregory was a member of the Christian faith, he began to scold and threaten him with various punishments. Often he harassed [Gregory] with torments in prison and in fetters so that he would abandon the worship of Christ and, obediently, turn to the vain and loathsome worship of the gods.
Յաւուրս ժամանակացն այնոցիկ զաւրաժողով լինէր իշխանն Գթաց, եւ բազում գունդս զաւրաց ժողովեալ՝ գայր տալ մարտ պատերազմի ընդ իշխանին Յունաց: Պատգամս յղէր աւրինակաւս այսուիկ, եթէ «Ընդէ՞ր բնաւ ելանեմք խառնամխի ի պատերազմ՝ սպառել զզաւրս մեր, եւ վտանգ եւ տագնապ միանգամայն աշխարհի հասուցանեմք: ես աւասիկ ախոյեան ելանեմ քեզ ի մերոց զաւրաց աստի, եւ դու ինձ ի յունականաց այտի. հասցուք եկեսցուք ի մարտի տեղի: եթէ ես զքեզ յաղթահարեցից՝ Յոյնք ինձ հնազանդեսցին ի ծառայութիւն. եւ թէ դու ինձ յաղթեսցես՝ մեր կեանքս քեզ նուաճեսցին եւ հնազանդեսցին. եւ առանց արեան եւ կոտորածոյ լիցի շինութիւն կողմանցս երկոցունց:
It happened that in those same days the prince of the Goths mustered troops and, with numerous brigades of soldiers, came to do battle against the prince of the Byzantines. [The ruler of the Goths] sent a message with the following import: "Why should we arise to do battle in such numbers, waste our troops, and bring danger and crisis to our lands? Behold, I will come forth to you as a [single combatant] champion from my own forces here, and you [as an individual should] come against me from the Byzantine troops. We will go to a place of battle. Should I conquer you, the Byzantines then will submit to me in service. On the other hand, if you defeat me, our lives shall be subject to you and we shall obey you. Thus, without shedding blood and causing destruction, prosperity will embrace both sides."
Եւ իբրեւ զայն ամենայն լուաւ թագաւորն Յունաց՝ երկեաւ. քանզի աւրինաւք կազմութեամբ, գունդ առ գունդ ճակատել ոչ առնուին յանձն: եւ ըստ պատգամին պատշաճի ոչ կարէր ունել յանձին. քանզի տկար էր յոսկերաց զաւրութեամբ. սրտաթափ եղեալ զարհուրեցաւ, քանզի ոչ գիտէր, զի՛նչ տացէ բանիցն պատասխանի:
When the king of the Byzantines heard all this, he was frightened—because [the Goths] were unwilling to fight brigade against brigade in a normal fashion. Nor was he able to agree to the proposal in the message, because he was weak, [since] his bones lacked strength [to prevail in single combat]. He was depressed and terrified because he did not know how to respond to the proposal.
Յայնմ ժամանակի հրաման տայր թագաւորն՝ հրովարտակս եւ դեսպանս առնել առ իշխանս եւ զաւրս զաւրութեան իւրոյ, զի ուր եւ իցեն՝ առ նա հասանիցեն վաղվաղակի: Յայնմ ժամանակի իշխանք եւ զաւրք եւ նախարարք առ նա հասանէին վաղվաղակի: Առեալ եւ Լիկիանէ զբուն գունդն որ ընդ իւրով ձեռամբն էր՝ փութայր հասանէր ի տեղի պատերազմին՝ յանդիման լինել թագաւորին, եւ Տրդատէս ընդ նմա:
Then the king commanded that edicts and emissaries should be sent to the princes and troops of his realm wherever they might be, that they should come to him immediately. The princes, troops, and naxarars quickly arrived by him. Licinius took the main brigade, which was under his command and hastened to the place of battle near the king, and Trdat was with him.
Եւ մինչ դեռ գային գունդք զաւրացն՝ դէպ եղեւ նոցա գալ մտանել ի նեղագոյն տեղի մի, յառուամէջս այգեստանւոյն, ի փողոցամէջս համբարոցացն, առ դրունս քաղաքին. քանզի զդրունս քաղաքին աղխեալ էր, զի ժամ էր հասարակ գիշերոյ: Իբրեւ ոչ գտաւ խար երիվարաց զաւրուն բազմութեան դարման կերակրոյ մինչեւ ի մէջգիշեր՝ հայեցեալ տեսանէին ի զուարափակ քաղաքորմի միոջ: զի խստահամբար մթերեալ էր. եւ ոչ ոք կարաց ձգել զձեռն իւր վասն որմոյն բարձրութեան: Յայնժամ Տրդատէս ելեալ եւ իջեալ՝ հոսէր ընկենոյր բարդս բարդս ի մէջ զաւրացն մինչ ի լիութիւն բաւականի: Նա եւ զհամբարապանսն իսկ եւ բազումս ի շանց յայսկոյս որմոյն ընկենոյր ի մէջ զաւրացն, եւ ինքն անդրէն ելեալ իջանէր:
While the brigades of troops were arriving, they happened to enter a narrow spot leading to the city gates. [This area] was [located] amidst the ditches of vineyards and the paths of storehouses. However, the city gates were closed since it was midnight. As it was the middle of the night, they did not find any forage for the horses of the large army. Looking around, they noticed that there was a haystack in an ox-stall inside the city wall. They could not get their hands on it because of the wall's height. It was then that Trdat climbed over the wall, descended, and threw back among the troops piles [of hay], until there was enough. He also [took the forage's] guards and many [guard] dogs, [and] lowered [them] down among the troops on the other side of the wall. Then he himself again ascended [the wall] and descended.
Զայն ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ Լիկիանէս զարմացաւ: Իսկ իբրեւ այգն զառաւաւտն մերկացաւ՝ դրունք քաղաքին բացան, եւ զաւրքն ամենայն առ հասարակ ի ներքս մտանէին. եւ Լիկիանէս յանդիման լինէր թագաւորին, եւ ամենայն մեծամեծքն եւ սպարապետքն եւ զաւրագլուխքն եւ իշխանքն:
When Licinius observed such a demonstration of strength, he was astonished. When day dawned, the gates of the city were opened and all the troops entered. Licinius went before the king, all the grandees, commanders-in-chiefs (sparapetk'n), commanders of the troops, and princes.
Ապա կաց պատմեաց թագաւորն իշխանացն զամենայն պատգամս թագաւորին Գթաց: Յայնժամ խաւսել սկսաւ Լիկիանէս ընդ արքային եւ ասէ. «Մի՛ ինչ զարհուրեսցի սիրտ տեառն իմոյ. զի գոյ աստ այր մի ի դրան քում, զի իրքդ այդ նովաւ վճարին. Տրդատէս անուն նորա, ի տոհմէ թագաւորին Հայոց աշխարհին: Եւ կաց պատմեաց զերեկորին զգործս քաջութեան նորա: Յայնժամ հրաման ետ, եւ ածին զՏրդատիոս յանդիման թագաւորին. եւ պատմեաց նմա կարգաւ զամենայն: Յայնժամ ժամ ետուն կազմութեան մարտի՝ առ ի ժամ վաղուի զմիմեանս տեսանել պատերազմաւ:
The king related to the princes the entire message of the king of the Goths. Then Licinius spoke to the king, saying: "Let the heart of my lord not be fearful at all. For here, in your court, there is a man who can deal with this matter. His name is Tiridates, and he is from the clan of the king of the land of the Armenians." Then [Licinius] narrated [Trdat's] acts of bravery done during the evening. Then he gave a command and they brought Tiridates into the king's presence and told him everything in order. After that they set an hour for holding the fight—in the morning [the two combatants] would battle each other.
Իսկ ի միւսում աւուրն ընդ այգն ընդ առաւաւտն հրամայեաց արկանել ծիրանիս. եւ զարդարեցին զՏրդատիոս ի զարդ կայսերական, արկեալ զնովա զնշան թագաւորութեանն: եւ ոչ ոք գիտէր վասն նորա. հրաման ել ամենեցուն, թէ ինքն իսկ կայսրն իցէ: Եւ նորա առեալ զգունդն զաւրաց բազմութեան՝ ի ձայն փողոյ տագնապաւ յառաջ մատուցանէր մինչեւ յանդիման թշնամեացն: Իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց կայսերակերպն եւ թագաւորն՝ մտաւ ի կուշտ արարեալ երիվարացն ի միմեանս հասանէին. անդ յաղթահարէր կայսերակերպն զթագաւորն. ձերբակալ արարեալ՝ ածեալ յանդիման առաջի կայսերն կացուցանէր:
The next morning at dawn [the king] ordered that the [royal] purple [garment] should be put on [Trdat]. Thus did they clothe Tiridates with the imperial adornment and place on him the royal symbol. No one knew [the truth] about him, and an order went out to everyone that this was indeed the emperor (kaysr) himself. [Trdat] took a brigade of many troops and, to the sound of the trumpet, advanced rapidly until he was opposite the enemies. Then [Trdat], the man dressed like the emperor, and the [Goth] king whipped the flanks of their horses and reached each other. It was there that the man dressed like the emperor defeated the king. Arresting him, he led him before the emperor.
Յայնժամ մեծացոյց յոյժ թագաւորն զՏրդատիոս, եւ մեծամեծ պարգեւս ետ նմա. թագ կապեաց ի գլուխ նորա եւ ծիրանեաւք զարդարեալ մեծացոյց զնա, եւ կայսերակերպն զարդու շքեղացուցեալ մեծարեաց զնա: եւ գումարեաց ի ձեռս նորա զաւրս բազումս յաւգնականութիւն նմա, եւ արձակեաց յիւրական աշխարհն Հայոց:
Then the king greatly exalted Tiridates and gave him very grand gifts. He placed a crown on his head exalting, adorning, and beautifying him with purple and imperial ornaments. [The Byzantine emperor] assembled many troops and gave them to him to aid him, and then sent him to his own land, Armenia.
Եւ յետ մարտին յաղթութեան քաջութեանցն զոր արար՝ դարձեալ լինէր ի կողմանցն Յունաց Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց: Խաղաց գնաց թագաւորն ի կողմանս Հայոց, եւ եկն եգիտ անդ զաւրս բազում Պարսից, զի զաշխարհն յինքեանս գրաւեալ էին ի ծառայութիւն: զբազումս կոտորէր, եւ զբազումս փախստականս արարեալ ի կողմանս Պարսից արկանէր. եւ զհայրենեացն տէրութիւն յինքն նուաճեաց, եւ զաւրացաւ ի վերայ սահմանաց նորա:
After the triumphant combat with its display of bravery, King Trdat of Greater Armenia returned from the Byzantine areas. When the king arrived in the Armenian areas, he found many Persian troops there, since they had conquered that land and put it into subjection. He killed many of them and put many others to flight back to the Persian areas. He conquered his patrimonial lordship, making it his own, and strengthened its borders.
Յառաջին ամին Տրդատայ արքայութեանն հայոց մեծաց, խաղացին եկին հասին յԵկեղեաց գաւառ, ի գեւղն Երիզայ, ի մեհեանն Անահտական, զի անդ զոհս մատուսցեն: եւ իբրեւ կատարեցին զգործն անարժանութեան՝ իջին բանակեցան առ ափն գետոյն զոր Գայլն կոչեն:
In the first year of Trdat['s reign] over the kingdom of Greater Armenia, [his retinue] went to the Ekegheats' district [Akilisene] to the village of E'rez, to the temple of Anahit, in order to offer sacrifices there. Once they had performed this unworthy deed, they descended and encamped by the banks of the river called Gayl [Wolf].
Իբրեւ եկն եմուտ ի խորան անդր եւ յընթրիս բազմեցաւ, եւ իբրեւ ընդ գինիս մտին՝ հրաման ետ թագաւորն Գրիգորի, զի պսակս եւ թաւ ոստս ծառոց նուէրս տարցի բագնին Անհատական պատկերին: Այլ նա ոչ առնոյր յանձն պաշտաւնատար լինել դիցն երկրպագութեան:
When they had entered a tent there and were eating and had drunk well of the wine, the king ordered Gregory to place wreaths and thick tree branches as gifts on the altar of Anahit's idol. However, [Gregory] did not agree to participate in the worship of the gods.
Յայնժամ խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այր մի աւտարական եւ անաշխարհիկ՝ եկիր յարեցար ի մեզ, եւ զիա՞րդ իշխես պաշտել զԱստուածն զայն, զոր ես ոչ պաշտեմ: Եւ առ այն աւր պահել հրամայեաց: Եւ ի վաղիւ անդր հրաման ետ, եւ ածին զԳրիգորիոս առաջի թագաւորին:
Then the king began to talk to Gregory, saying: "How dare you worship that God Whom I do not worship—especially since you, a stranger and a foreigner, came and attached yourself to us?" And [the king] ordered that [Gregory] be held for that day. The following morning he gave an order and they brought Gregory before the king.
Խաւսել սկսաւ թագաւորն ընդ Գրիգորի եւ ասէ. «Այսչափ ամք են, զի տեսի ես զքեզ, եւ յամենայն զաւրութենէ քումմէ ծառայեցեր դու ինձ միամտութեամբ: եւ ես գոհ էի զվաստակոց քոց եւ ունէի ի մտի կեցուցանել զքեզ. ընդէ՞ր ոչ առնես զկամս իմ:
The king began to speak with Gregory, saying: "All these years that I have known you, you have served me single-mindedly with all your power. I was satisfied with your labors and intended to reward you. Why do you not do my will?"
Եթէ ոչ առնուցուս յանձն դիցն պաշտաւն մատուցանել, մանաւանդ այսմ մեծի Անահտայ տիկնոջս, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ է մեծի արին Արամազդայ:
[King Trdat threatens to jail and torture Gregory...] "if you do not agree to offer worship to the gods, especially to the great lady Anahit, who is the glory (p'ar'k') and support of our people, whom all kings revere, especially the king of the Greeks. She is the mother of all wisdom, benefactor of all humanity, and offspring of the great brave Aramazd".
Այլ զոր դուդ կոչես մեծ Անահիտ տիկին՝ լեալ իցեն արդեաւք մարդիկ ոք յայնժամ երբեմն ժամանակի: Քանզի դիցապաշտ կախարդութեամբ զմարդիկն որ յայնժամն էին, ցնորիւք կերպս ի կերպս լինելով դիւացն՝ հաւանեցուցին մեհեանս շինել եւ պատկերս կանգնել եւ երկիր պագանել: Որ ոչ իսկ են, ո՛չ չար եւ ոչ բարի ումեք ինչ կարեն առնել. ո՛չ պատուել կարեն զպաշտաւնեայս իւրեանց, եւ ոչ անարգել զթշնամանադիրս իւրեանց. զոր դուքն ցնորեալ պաշտէք յափշութիւն մտաց ձերոց: Եւ փոխանակ Աստուծոյ, յորոյ ի բարիսդ վայելէք՝ պաշտէք զփայտեղէնսդ եւ զքարեղէնսդ եւ զոսկեղէնսդ եւ զարծաթեղէնսդ, զոր Աստուծոյ կարգեալ է ի սպաս եւ ի պէտս եւ ի փառաւորութիւն մարդկան:
[Gregory also says:] "As for Anahit, the one you call the great lady, there may at some time have been such a person. For the idolators, through witchcraft and different kinds of diabolical illusions, convinced the people of that period to build temples, erect idols, and worship them. But they are nothing, unable to do anyone either good or evil. They cannot honor their worshippers nor disrespect their enemies. You worship them in delusion with your mind enraptured. Instead of God—whose goodness you enjoy—you worship [idols] made of wood, stone, gold, and silver, [things] which God established for the service, needs, and glory of humankind".
Եւ մինչդեռ կայր նա կախեալ այնպէս՝ խաւսեցաւ զայս ամենայն. եւ գրեցին ատենակալ դպիրքն նշանագրացն. Եւ այլ եւս բազում քան զայս խաւսեցաւ՝ մինչդեռ կայր կախեալ գլխիվայր, եւ գրեցին եւ մատուցին զայն առաջի թագաւորին.
While [Gregory] was thus hanging, the scribes of the court wrote down [what he was saying]... and he said many other things while hanging thus upside down and [the scribes] wrote it down and then presented [the account] before the king.
յառաջ մատուցեալ ոմն ի նախարարացն, որում անուն էր Տաճատ, փեսայ Արտաւանայ սպարապետի արքայի՝ սկսաւ խաւսել եւ տալ տեղեկութիւն եւ ասել այսպէս վասն նորա, թէ «Վասն զի չէ պարտ կենաց՝ վասն այնորիկ ոչ կամի կեալ եւ զլոյս տեսանել: Զի այսքան ժամանակք են, որ առ մեզ բնակեալ է, եւ ոչ գիտէաք զսա. այլ դա է որդի Անակայ մահապարտի, որ սպան զհայր քո Խոսրով, եւ արար խաւար Հայոց աշխարհիս եւ ի կորուստ մատնեաց զայս աշխարհ եւ ի գերութիւն. արդ՝ չէ պարտ կեալ դմա, զի որդի վրիժապարտի է դա:
...there came forward one of the naxarars whose name was Tachat, son-in-law of Artawan, the king's sparapet (commander-in-chief of the army). He began to speak, providing [previously undisclosed] information about [Gregory] and saying: "Because he is unworthy of life, he has no will to live and see the light. All this time that he has dwelled among us, we did not recognize him. He is the son of the guilty Anak, who killed your father, Xosrov, and who darkened this land of Armenia, and betrayed this land to ruin and captivity. Now it is not fitting for him to live, since he is the son of a guilty man."
այդ՝ իբրեւ այնմ եւս հասանէր թագաւորն ի վերայ իրացն, եթէ արդարեւ որդի Անակայ Պարթեւի է, որ սպան զԽոսրով հայր նորա՝ հրաման տայր կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք եւ կապեալ պարանոցաւ խաղացուցանել զնա յԱյրարատ գաւառ: եւ տալ զնա ի դղեակ բերդին Արտաշատ քաղաքի, եւ իջուցանել ի վիրապն ներքին, որ անհնարին էր խորութեամբ, մինչեւ անդէն մեռցի: Եւ եղեւ նա յայնմ վիրապի ամս երեքտասան: Եւ ինքն իսկ թագաւորն խաղայր գնայր ի ձմերոց յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, ի Հայոց աշխարհ յարեւելս:
...when this additional [information] was revealed to the king—that indeed [Gregory] was the son of Anak the Parthian, who had slain his father Xosrov, [the king] ordered that he be bound hand and foot and neck, and taken to the district of Ayrarat and placed in a dungeon in the fortress of the city of Artashat, lowered down into the lowest pit which was unbelievably deep, until he died there. And [Gregory] was in that pit for 13 years. As for the king, he went to his wintering place in the district of Ayrarat, to the city of Vagharshapat, in the eastern part of the land of the Armenians.
Իսկ թագաւորն Տրդատ զամենայն ժամանակս իւրոյ թագաւորութեանն աւերէր քանդէր զերկիրն Պարսից թագաւորութեանն եւ զաշխարհն Ասորեստանի, աւերէր եւ հարկանէր ի հարուածս անհնարինս: Վասն այսորիկ պատշաճեցան բանքս այս ի բանս կարգի առակաց, թէ «Իբրեւ զսէգն Տրդատ, որ սիգալովն աւերեաց զթումբս գետոց, եւ ցամաքեցոյց իսկ ի սիգալն իւրում զյորձանս ծովուց: Վասն զի սէգ իսկ էր առ հանդերձս եւ այլ ուժով պնդութեան, հարստութեամբ, բուռն ոսկերաւք եւ յաղթ մարմնով, քաջ եւ պատերազմող անհնարին, բարձր եւ լայն հասակաւ, որ զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց պատերազմեալ եւ առնէր մարտիցն յաղթութիւն: Մեծ անուն պարծանաց քաջութեան անձին ստանայր, եւ զհոյակապ շքեղութիւն յաղթութեան ընդ ամենայն աշխարհ կացուցանէր. հարկանէր ի հարուածս զթշնամիսն, եւ խնդրէր զքէնս վրիժուց իւրոց հայրենեացն. առնոյր աւար բազում ի կողմանցն Ասորւոց, եւ թափէր կապուտ սաստիկ անհնարին ի նոցանէն: Արկանէր ի սուր զզաւրս Պարսից, եւ թափէր կողոպուտ անհնարին. լինէր առաջնորդ առն եւ ձիոյ զաւրացն Յունաց, եւ մատնէր նոցա զբանակս նոցա. հանէր զզաւրս Հոնաց սաստիկ յոյժ, եւ գերէր զկողմանս Պարսից:
Now King Trdat, for the entire tenure of his reign, was destroying and ruining the country of the Persian kingdom and the land of Asorestan—wrecking it and subjecting it to incredible blows. It is for this reason that such deeds merited expression among the ranks of those reciting proverbs, that "Like the arrogant Trdat, who pridefully destroyed the dykes of rivers and arrogantly dried up the currents of seas." His haughtiness even extended to his clothing. [Trdat] was possessed of great strength, solid bones, and a large frame. He was brave and an incredible warrior, tall and broad of stature. Throughout his entire life he made war and was triumphant. He received a great renown for bravery, and the grand splendor of his victories resounded throughout the entire world. He struck at enemies and sought vengeance for his ancestors. He took much booty from the Syrian areas and acquired an unbelievable amount of loot from them. He put to the sword Persian troops and took an incredible quantity of plunder from them. He became the leader of the Greek cavalry forces and gave the [captured] camps [of the Persians] over to them. He removed [or, brought forth] extremely large numbers of the troops of the Huns, and seized Persian areas.
Եւ զայն ամս երեքտասան, որ եղեւ Գրիգորիոս ի բերդին բանդին եւ ի խոր վիրապին, կին ոմն այրի, որ էր ի բերդին յայնմիկ, հրաման առեալ յարհաւրաց՝ զի աւուրն նկանակ մի արարեալ պատրաստական ընկենուլ ի ներքս ի խոր վիրապն. եւ այնու կերակրեալ լինէր նա ի հրամանէն Աստուծոյ զայն ամս որ եղեւ նա անդ: Իսկ յայն վիրապ, ուր ընկեցին զնա՝ պահեալ լինէր նա կենդանի շնորհիւ Տեառն իւրոյ: Իսկ այլ մարդիկ, որ միանգամ իջուցեալ էր անդր՝ ամենեքեան մեռեալ էին վասն դժնդակ չարաշունչ դառնութեան տեղւոյն, վասն կարակում տղմին, աւձախառն բնակութեան եւ խորութեանն: Վասն չարագործաց իսկ էր շինեալ զայն տեղի եւ ի սպանումն մահապարտացն ամենայն Հայոց:
Now there was a widow who lived in that fortress wherein Grigorios was [imprisoned] for 13 years in the deep pit. [The woman] had received a command in a dream that every day she was to throw into that deep pit a loaf of bread which she was to prepare. In such a way was [Gregory] nourished by the command of God during the years that he was there. In that pit which they had thrown him into [Gregory] was preserved alive by the grace of his Lord. As for [other] men who had been let down there, all had died due to the horribly foul air in the place, the muddy slime, the snakes inhabiting it, and the depth. Indeed, that place had been constructed [specifically] for criminals, for killing those condemned to death in all of Armenia.
Եւ յետ այսորիկ հրաման ետ Տրդատ արքայ՝ հրովարտակ առնել ընդ ամենայն աշխարհս իշխանութեան իւրոյ, հրաման հանեալ աւրինակ զայս:
After this, King Trdat ordered that an edict should be promulgated throughout all the lands of his realm. It had this import:
Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց, առ մեծամեծս եւ առ իշխանս եւ առ նախարարս եւ առ գործակալս եւ առ այլ մարդիկդ, որ ընդ իմով իշխանութեամբ էք, յաւանս, ի շէնս, ի գեաւղս, յագարակս, առ ազատս եւ առ շինականս, միանգամայն իսկ առ ամենեսեան, ողջոյն:
"Trdat, king of Greater Armenia, [sends] greetings to everyone—to the grandees, princes, naxarars (lords), officials, and others under my authority [and to those who are located] in hamlets, shens, (cultivated areas), villages, and farms (agaraks), to the azats (gentry) and shinakans (peasantry).
Ողջոյն հասեալ եւ շինութիւն դիցն աւգնականութեամբ, լիութիւն պարարտութեան յարոյն Արամազդայ, խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ, եւ քաջութիւն հասցէ ձեզ ի քաջէն Վահագնէ ամենայն Հայոց աշխարհիս. իմաստութիւն Յունաց հասցէ դաստակերտիդ կայսերաց, եւ ի մեր դիւցախառն Պարթեւաց հասցէ այցելութիւն, ի փառաց թագաւորաց եւ ի քաջ նախնեաց:
By the aid of the gods, may greeting and prosperity come to you and to the entire land of the Armenians, full fertility from manly Aramazd, protection from the lady Anahit, bravery from the brave Vahagn. May the wisdom of the Greeks reach to the estates (dastakert) of the Caesars [?], may we receive protection from our demigod Parthians, and from the glory of [our] kings and brave ancestors.
Ամենայն ոք գիտասցէ ի մերոց հրամանացս որ առ ձեզ, զի վասն ձեր շինութեան եմք հոգացեալք. զի յորժամ էաք մեք ի Յունաց աշխարհին՝ անդ տեսանէաք զհոգաբարձութիւն թագաւորացն, ի հոգալ ընդ շինութիւն իւրեանց աշխարհին, ի պատուել զբագինս դիցն աստուածոց շինուածովք եւ սպանդիւք զոհիցն, եւ երեւելի պատարագացն ընծայիւք, եւ գունակ գունակ նուիրաւքն: եւ ի պտղոցն՝ յամենայնէ զամենայն նոցա մատուցանելով, եւ ջերմեռանդն եռալ զեռալ պաշտամանն, շքեղացուցանելով եւ զարդուքն զարդարելով եւ զերեւելի զհոյակապ զանեղծ դիսն մեծարելով: Եւ զայն եւս տեսանէաք ի նոցանէ՝ ի նոցունց դից անտի՝ զխաղաղասէր շինութիւն մարդաշատութեան, հոծ բազմամբոխ լիութեամբ պարարտութեամբ՝ նոցա զայն փոխադարձ փոխարինացն շինութիւն շնորհեալ, ամենալրիւք բարութեամբ մեծացեալք խաղաղացեալք ի բարիսն վայելէին:
"Let everyone know from the orders we have sent to you, that we are concerned for your prosperity. For when we were in the land of the Greeks [Byzantines], we observed the concern of the kings to care about the prosperity of their land, to honor the altars of the gods with buildings and sacrifices of victims, and noteworthy gifts of offerings, and differing sorts of gifts and presents and with the choicest of fruits offered to them. [We observed also] the zeal of their worship, how they worshipped and exalted the noteworthy, magnificent, and uncreated gods with wealth and adornments. Furthermore, we noticed how they received as compensation from them peaceful and populous prosperity, abundance, fertility, and how they enjoyed every sort of goodness, splendor, and peace.
Վասն որոյ պատուէր տուեալ, ահաբեկ արարեալ թագաւորաց աշխարհին՝ զմարդիկն զարհուրեցուցանէին վասն պաշտաման դիցն յոլովելոյ. մի՛ գուցէ թէ խառնաղանջ բազմամբոխ խաժամուժ մարդիկ առ տգիտութեան ինչ արհամարհիցեն: կամ եթէ ոք յանկարծ առ փոխելութեան իշխեսցէ արհամարհել զպաշտաւն դիցն՝ հրաման ելեալ զաւրացեալ ի թագաւորաց, զի խլեսցեն բրեսցեն իշխանքն որ իցեն յիւրաքանչիւր գործակալութեան, զի շինութիւն աշխարհի ի դիցն բազմասցի: Զի գուցէ թէ յանկարծ ոք զդիսն անգոսնեսցէ՝ վնաս մեծ ի ցասմանէ դիցն յուզեսցի. այնպիսիքն զանձինս կորուսանեն, եւ աշխարհի մեծ ոճիրս վնասուց ի նոցանէն ընդոստուցանեն. վասն այսորիկ իսկ եւ ետու զհրամանս սաստից այնպիսեացն՝ պատուհաս մահու՝ թագաւորքն Յունաց յիւրեանց աշխարհին:
"For this, the kings of that land, by their commands, [intentionally] frightened the people so that they would increase their worship of the gods. A stern command was issued by the kings so that the populous common crowd of folk, in their ignorance, would not scorn [religious observances], or that someone suddenly would not dare to insult the worship of the gods. [The command] ordered the princes in their own activities to root out and remove [such people] so that the land's prosperity would be increased by the gods. Moreover, should anyone suddenly slight the gods, the great wrath of the gods should fall upon such an individual. Such people would destroy themselves and bring disastrous ruin on the land from them [from the gods]. Thus it was for this reason that the kings of the Greeks in their land issued such severe orders threatening death.
Արդ՝ եւ մեք հրաման շինութեան կամեցեալ ձեզ, հոգացեալ զի եւ ձեզ ամենալրիւքն ամենաբարիքն ի դիցն բազմասցին, զի ի ձէնջ՝ պաշտաւն նոցա եւ փառաւորութիւն, եւ ի նոցանէ՝ շինութիւն, լիութիւն եւ խաղաղութիւն. զի որպէս ամենայն տանուտէր ընդ տան իւրոյ եւ ընդ ընտանեաց հոգայ՝ սոյնպէս եւ մեք հոգամք ընդ մեր Հայոց աշխարհիս շինութեան:
"Now we also want to give a command that will concern itself with your prosperity, increased by the gods for you, in all complete goodness. We command that you [perform] worship, and glorify [the gods] and they [in return will deliver] prosperity, abundance, and peace. Just as every householder (tanute'r) cares for his own tun and his family, so do we, likewise, care for the prosperity of our land of Armenia.
Արդ՝ ամենայն նախարարք մեծամեծք եւ ազատք եւ գործակալք եւ սիրելիք մեր թագաւորաց, եւ շինականք, բնակք եւ ձեռատունկք եւ ձեռասունք մեր Արշակունեաց, զոր յանձանձեալսդ եւ սնուցեալսդ է, անխայեալսդ եւ յառաջեալսդ, վասն մեր աւգտի հասարակաց հոգացեալ, զի զդիսն պատուեսջիք: Արդ՝ եթէ յանկարծ ոք թէ գտցի, որ զդիսն անպատուեսցէ, եւ գտցեն զայնպիսին՝ կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք եւ կապեալ պարանոցաւ ի դուռն արքունի ածցեն. եւ տուն եւ կեանք եւ արարք եւ ստացուածք եւ գանձք՝ այն ամենայն այնոցիկ լիցի, որ զայնպիսիսն ի մէջ ածցեն: Ողջ լերուք ի դիցն աւգնականութենէ դուք ամենեքին եւ ի մեր թագաւորաց՝ որ ընդ այս հրաման կամիք, եւ ի շինութեան բնակեսջիք ամենեքեան, զի մեք գլխովին իսկ ողջ եմք:
"Now, worship the gods all you naxarars, grandees, azats, and workers, and those beloved of our Arsacid kings, the peasants, residents (bnakk'), dzer'atunkk' [?] and dzer'asunk' [?], whom we have provided for, nourished, cared for, and advanced, thinking to benefit our common good. Now should it happen that suddenly some person should be found disrespecting the gods, should they be discovered, let them be bound hand, foot, and neck and brought to the royal court. Moreover, let all [the following items] go [as a reward] to whomever uncovers them: their tun, sustenance/livelihood (keank'), their goods and belongings and valuables (gandzk'). Be well with the aid of the gods and our kings all of you who abide by this command. May you all dwell in prosperity, as indeed we are well."
Իսկ զամենայն ամս ժամանակաց իւրոց թագաւորն Տրդատ գոռացեալ ընդ Պարսից տէրութեանն՝ խնդրէր զքէնս վրիժուց մարտիւք պատերազմաց: Իսկ ի լնուլ ամացն, որ եղեւ Գրիգորիոս ի վիրապին, իբրեւ ամս երեքտասան, եւ էր մարտ սաստիկ խստութեան Տրդատայ ընդ Պարսից թագաւորին՝ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց:
Now throughout all the years of his reign, King Trdat attacked the Persian dominion, seeking vengeance through warfare. In the course of the years that Grigorios was in the pit—some 13 years—Trdat waged intense warfare against the Persian kingdom, for all the days of his life.
Իսկ միւս եւս այլ հրովարտակ հրամայեաց գրել ընդ աշխարհս եւ ընդ գաւառս իշխանութեանն իւրոյ՝ աւրինակաւս այսուիկ.
[King Trdat] ordered that yet another edict be written [and promulgated] throughout the lands and districts of his realm. It had this content:
«Տրդատիոս Հայոց մեծաց արքայ. առ աշխարհս եւ առ գաւառս, առ նախարարս եւ առ զաւրս եւ առ շինականս եւ առ ամենեսին ողջոյն. ողջ լիջիք, եւ մեք մեզէն իսկ ողջ եմք:
"Trdatios, king of Greater Armenia, to the lands, districts, naxarars, troops, shinakans, to all, greetings. Be well, as we ourselves are well.
Դուք ինքնին գիտէք, զիա՛րդ ի բնէ ի նախնեացն իսկ յաղթութիւն խաղաղութեան բազում էր շնորհեալ մեզ դիցն աւգնականութեամբ, եւ կամ թէ ո՛րպէս զամենայն ազգս նուաճեալ էր, եւ ի հնազանդութեան ունէաք: Իսկ յորժամ զդիսն ոչ մարթացաք հաճել պաշտամամբն, զկամս նոցա քաղցրացուցանել ընդ մեզ՝ հանին մերժեցին ի ցասմանն իւրեանց զմեզ ի մեծ տէրութենէն: Մանաւանդ վասն աղանդին քրիստոնէից պատուիրեալ ձեզ, զի հազար եւ բիւր դէպ է եթէ գտցի ոք, զի նոքա անհնարին լինին խափան դիցն պաշտամանն, զայնպիսին թէ գտցեն եւ վաղվաղակի ի մէջ ածցեն՝ յարքունուստ պարգեւք եւ պատիւք նոցա լիցին շնորհեալ որ զնոսայն յայտնեսցեն: Ապա թէ ոք չյայտնեսցէ զայնպիսին, կամ թագուսցէ, եւ գտցի՝ այսպիսին ընդ մահապարտս համարեալ լիցի, եւ ի հրապարակ արքունի եկեալ մեռցի, եւ տուն նորա յարքունիս երթիցէ:
"You yourselves know that it was by the aid of the gods that victory and peace were granted to us—from the beginning, from the days of our ancestors, and that [it was by the aid of the gods that] all peoples were conquered and kept in obedience. Yet when we were not able to please the gods through worship or to soften their will toward us, in their anger they rejected and removed us from our great lordship. Now especially as regards the sect of Christians, we are ordering you—whether it happens that such [folk] be found in their thousands or tens of thousands—because they constitute an impossible obstacle to the worship of the gods, [we command that] should such [Christians] be discovered, they immediately should be exposed. Gifts and honors will be bestowed upon those who uncover them. But should anyone not reveal such [Christians], or hide them and it be found out, then those individuals should be considered among those condemned to death, and brought to the court to be put to death, while their houses will be given to the court.
Արդ՝ զոր աւրինակ ես ոչ խնայեցի յիմ վաստակաւոր Գրիգորիոս, յիմ սիրելին, որ վասն դորին իսկ իրաց չարաչար եւ սաստիկ տանջանաւք տանջեցի, եւ յետ այնորիկ ետու զնա ընկենուլ ի խոր վիրապն յանհնարին, զի անդէն իսկ միանգամայն աւձից լիցի կերակուր: զի եւ ոչ զմեծ վաստակն նորա համարեցայ ինչ՝ առ սիրով եւ առ ահիւ դիցն, զի եւ ձեզ ահ լիցի այս եւ երկիւղ ի մահուանէն. այլ զի կեցջիք ընդ հովանեաւ դիցն եւ ի մէնջ բարիս մարթասջիք գտանել: Ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք:
"Now, as an example, I did not spare my meritorious Grigorios, someone who was dear to me. For similar causes, I have tortured [him] with harsh and severe punishments. Afterwards, I had him thrown into the incredibly deep pit, where he immediately became food for snakes. Because of my love for and awe of the gods, I considered as nothing his great merit. You should have this [same level of] awe and fear of death. May you dwell under the protection of the gods, and from us find goodness. Be well, and we ourselves are well."
Եւ եղեւ ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ խնդրեաց իւր կին կայսրն Դիոկղետիանոս. եւ այնուհետեւ ընդ ամենայն կողմանս տէրութեան իւրոյ արձակեալք շրջէին պատկերագործք նմանահանք ճշգրտագործք. գեղատախտակ պայծառակշիռ հասակաչափ զգեղ երեսացն եւ զմրազարդ յաւնիցն ի տախտակսն համանմանս դեղովքն պաճուճէին, զի յայտ յանդիման ցուցցեն առաջի ակնահաճոյ կամաց թագաւորին:
Now it happened in that period that the emperor Diocletian was seeking a wife. Throughout all parts of his realm he dispatched painters able to paint accurate portraits. They would accurately depict the beauty of the [woman's] face and mascaraed eyebrows with appropriate colors, painting [the likeness] on tablets to display before the king for his pleasure.
Յայնմ ժամանակի եկեալ գտանէին ի քաղաքին Հռոմայեցւոց արգելավանս մի կուսանաց՝ միանձնական լեռնական, ընդակերս, զգաստացեալս, պարկեշտականս, սրբամատոյց կանայս քրիստոսական հաւատոց, որ զցայգ եւ զցերեկ եւ յամենայն ժամանակի փառաւորութեամբ եւ աւրհնութեամբ զկատարեալ աղաւթսն իւրեանց առ Աստուած առաքել ի բարձունս արժանի լինէին: Որոյ անուն էր գլխաւորին Գայիանէ, եւ սան նորին՝ ի դստերաց ուրումն յաստուածապաշտ եւ ի թագակալ տոհմէ, զի անուն էր նորա Հռիփսիմէ:
At that time [the portrait-painters] came to Rome and found a convent of virgins who, having isolated themselves in the mountains, practised vegetarianism, abstinence, and modesty. These saintly women of the Christian faith made their prayers to God On High with glory and blessing, day and night, constantly and worthily. The name of their head was Gayiane', and her protégé (san, "tutee") was named Hr'ip'sime'. [Hr'ip'sime'] was one of the daughters of someone from a pious and royal line.
Եւ իբրեւ եկին հասին՝ բռնութեամբ մտեալ ի սուրբ կայեանս առաքինեացն, տեսեալ զպարկեշտագեղն Հռիփսիմէ, զարմացեալ սխրացեալ ընդ սքանչելատեսիկն տեսիլ՝ ի նկարապաճոյճ ի տախտակսն յաւրինէին, եւ առ թագաւորն հասուցանէին:
As soon as [the painters] arrived [at the convent], they forcibly entered the holy dwelling of the virtuous [women]. Seeing the modest beauty of Hr'ip'sime', they were astounded and transported by her wonderful looks. Capturing her likeness on their tablets, they sent it to the emperor.
Եւ իբրեւ ետես թագաւորն զգեղապանձ վայելչութիւն պատկերակերպ նկարագրին Հռիփսիմեայ, մոլեգնական ցանկութեամբ տռփողաց զեղխեալ, զի անկարգ ցանկութիւն յիմարութեանն մոլութեան ստիպէր, ժամ տուեալ ուրախութեան հարսանեաց՝ ճեպով տագնապաւ փութայր զուրախութիւնս հարսանեացն կատարել: Յայնմ ժամանակի տագնապափոյթ ստիպով դեսպանս արձակեալ, պատուիրակս հանեալ ընդ աշխարհս ամենայն, զի ամենեքեան աւժտաբեր ընծայատար լիցին մեծի հարսանեացն, եւ բազում ուրախութեամբ գալ կատարել առ հասարակ ամենեցուն զաւրէնս արքայական փեսային՝ ըստ աւրինացն թագաւորաց:
When the emperor saw the stunning beauty of Hr'ip'sime's portrait, he was filled with a crazed passion, since his extraordinary desire propelled him to lust. [As a result], he specified a time for the joyous wedding, hurrying fervently to accomplish the happy marriage celebration. Compelled by this urgency, [Emperor Diocletian] sent emissaries and heralds throughout all lands, so that all might provide valuable gifts to the grand wedding and come with great joy to perform the marriage of the royal bridegroom according to royal custom.
Եւ յետ այսորիկ սուրբն Գայիանէ սանականաւն Հռիփսիմեաւ եւ պարկեշտաժողով ընկերաւքն հանդերձ՝ դէմ եդեալ տարադէմ գնացեալ փախստեայ լինէին, զի զանձինս իւրեանց սրբութեամբ պահեսցեն...
Afterwards the blessed Gayiane' with her protégée Hr'ip'sime' and their chaste companions set out, fleeing so that they might keep themselves unsullied...
Յայնմ ժամանակի գային հասանէին յերկիրն Հայոց, յԱյրարատ գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, զոր եւ Նորաքաղաքն կոչեն, ի նիստս թագաւորացն Հայոց: Այնուհետեւ եկեալ մտանէին ի հնձանայարկս այգեստանւոյն, որ կան շինեալ ի հիւսիսոյ յարեւելից կուսէ. եւ կերակրէին ընչիւք իւրեանց ի վաճառաց քաղաքին. եւ ոչ ինչ այլ ինչ գոյր թոշակ ընդ նոսա զոր ունէին, բայց մի ոմն ի նոցանէ ունէր արուեստ ապակագործութեան՝ առնել ուլունս ապակեղէնս, եւ տալ գինս ընդ կերակրոյ աւուրն պարենի ռոճկի:
Then they reached the country of the Armenians, arriving in the district of Ayrarat at the city of Vagharshapat, also known as Norak'aghak ("New City"), the seat of the kings of the Armenians. Thereafter, they came and entered the wine press of the vineyard which [structures] had been built on the northeastern side. Using their funds, they ate by buying from the shops in the city, but had no other source of income, except that one of them was skilled in glass-working—making glass beads—whose [sale] price was given in exchange for their daily food and provisions.
Յայնմ ժամանակի ոչ սակաւ ինչ խռովութիւն լինէր ի մէջ Յունաց աշխարհին. ի կողմանս կողմանս յուզախնդիրք ելանէին, դեսպանս արձակէին, թերեւս ուրեք գտանել կարասցեն: Յայնմ ժամանակի գայր հասանէր դեսպան առ Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց, եւ յանդիման լինէր թագաւորին ի Վաղարշապատ քաղաքի: Եւ իբրեւ մատոյց զհրովարտակն՝ առ ի ձեռանէ նորա խնդալով: Եւ էր պատճէն հրովարտակին աւրինակ զայս.
In this period there was no small amount of disturbance in the land of the Greeks, as messengers were sent to various places and investigations were conducted, so that, perhaps, [the women] might be found somewhere. Then the emissaries reached Trdat, king of Greater Armenia, coming into the king's presence in the city of Vagharshapat. When [an emissary] delivered the edict, [King Trdat] took it from his hand with joy. The edict's contents were these:
Եւ եղեւ իբրեւ ընթերցան զթուղթն հրամանաց հրովարտակին այնորիկ՝ հրաման տայր թագաւորն մեծաւ սաստկութեամբ պատուիրանաւ, զի զամենայն տեղիս իշխանութեան իւրոյ քննայոյզ խուզիւ փութով խնդրեսցեն: Վաղվաղակի դեսպանս արձակէր ընդ կողմանս կողմանս, զի ուր եւ գտցեն՝ ի մէջ ածցեն վաղվաղակի. եւ որ գտցէ զնոսա՝ մեծամեծ պարգեւս հատուցանել խոստանայր:
As soon as they read the letter with the edict's instructions, the king ordered—with great sternness—that they should search everywhere in his realm, investigating with care. He quickly dispatched emissaries everywhere to find and quickly bring forth [the fugitive women] wherever they might be. And [King Trdat] promised very great gifts to whomever should find them.
Մինչդեռ յայն յոյզ քննութեան էին յաշխարհին սահմանացն Հայոց՝ սուրբ վկայքն այնոքիկ եկեալ ղաւղեալ էին յարքայական կայանին, ի նմին թագաւորականին ի Վաղարշապատ քաղաքի: Եւ յետ սակաւ ինչ աւուրցն այնոցիկ վաղվաղակի ի մէջ եկեալ խուզիւք իրքն յայտնէին:
While this hunt was going on throughout the regions of the land of the Armenians, those blessed martyrs had come and hidden themselves at the royal seat, in the very city of Vagharshapat. After a few days, they were quickly discovered through searching.
Արդ՝ գտեալ լինէին նոքա ի հնձանս շինուածոցն: Քանզի իբրեւ եկին հասին հրամանք հրովարտակացն ի մեծ թագաւորէն Յունաց առ Տրդատ արքայն Հայոց Մեծաց՝ ոչ սակաւ ինչ խռովութիւն եղեւ ի մէջ աշխարհին Հայոց. զի պահէին զամենայն անցս ճանապարհաց պողոտայիցն եւ զամենայն գաւառացն. ի կողմանս կողմանս յուզախնդիրք ելեալ քննէին: Իսկ ուրումն տեսեալ՝ պատմեաց զնոցանէ:
It happened that they were discovered in the buildings of the wine press. For there had been no small amount of disturbance inside the land of the Armenians, beginning with the arrival of the commanding edicts from the great emperor of the Greeks to Trdat, king of Greater Armenia [g88] [which included] guarding all the passes of the roads and avenues in all districts. Scouts went to all parts to investigate. When someone saw [the women], that person informed about them.
Իսկ իբրեւ իրքն հռչակեցան զնոցանէն՝ ապա աւուրս երկուս ասպարափակ արարեալ՝ տուեալ պահել զնոսա անդէն ուր գտինն լեգէոն հետեւակ զաւրուն. ապա յետ երկուց աւուրցն համբաւն հռչակեալ պարկեշտութեան զանազան գեղեցկութեանն Հռիփսիմեայ ի մէջ բազմամբոխ հրապարակացն լինէր. ամենայն այր առ այր եւ մարդ առ մարդ զարմացումն յաճախէր:
Now when matters became known [about the women], for two days they were kept where they had been discovered, by a legion of infantry. After two [or, three] days, the renown of the modest Hr'ip'sime' and her remarkable beauty became publicly known. Then the astonishment increased, as every man related it to the next.
Իսկ ի տես գեղոյ նորա կուտեալ յեղեալ զեղեալ խուռն կաճառացն կուտակէր. նա եւ նախարարք եւ մեծամեծք աւագանւոյն ընթացեալք ի տեսանել՝ զմիմեամբք ելանէին: Նա եւ ազատակոյտն, խառնաճաղանճ ամբոխիւն հանդերձ, զմիմեամբք դիզանէին ի միմեանց վերայ, առ պակշոտ յիմարութեան ցոփութեան բարոյիցն, այլանդակ մտացն զեղխութեան գիճութեանն հեթանոսաբար սովորութեանցն:
In order to glimpse her beauty, a great and disorderly crowd gathered. Naxarars (lords) and grandees of the nobility all rushed to see, climbing over one another. The azats (gentry) and the rough and tumble mob jostled each other, led on by the debauched lust and lewdness of their pagan customs.
Իսկ երանելիքն իբրեւ գիտացին զանմիտ եւ զշղուաբարոյ մարդկանն զյոռութիւն, կականաբարձ արտասուալից, զձեռս լի աղաւթիւք յերկինս համբառնային, խնդրել զփրկութիւն յամենազաւր յամենակալ Տեառնէն, որ յառաջին նուագին ապրեցոյց զնոսա յանաւրէն պղծութենէն չարութեան զազրութեան հեթանոսացն. զի նոյն տացէ նոցա զմարտին յաղթութիւն, զհաւատոցն լուսաւորութիւն. եւ զերեսս իւրեանց պատեալ՝ անկեալ դնէին յերկիր, յամաւթոյ լկտեացն տեսողաց, որ ժողովեալն էին ի տեսանել:
Now as soon as the blessed ones knew about the evil intentions of these stupid and depraved men, with loud bewailing, tears, and hands upraised to Heaven in prayers, [the women] sought salvation from the Almighty Lord, Who previously had saved them from the impious corruption of the wicked and lewd pagans. [The women prayed] that [God] grant them [again] that same victory in battle and illumination of faith. Covering their faces, they fell on the ground in shame at the lewd viewers who had gathered to look.
Եւ ապա յետ այսորիկ զարմացուցեալ զթագաւորն բազում տեսողացն, որ մտերիմքն էին որ եկեալն էին ի տեսիլ գեղոյ նորա, եւ պատմեալ առաջի թագաւորին: Իսկ ի միւսում աւուրն ընդ այգն ընդ առաւաւտն, եւ եւս վաղագոյն, հրաման ելեալ ի թագաւորէ անտի, զի զերանելին Հռիփսիմէ տանել յարքունիս, եւ զսուրբն Գայիանէ անդէն պահել պարկեշտաժողով ընկերաւքն հանդերձ:
After this, many of the viewers who had come out to see her beauty—viewers who were the king's intimates—came into the king's presence and informed him. Early the very next day, before dawn, a command was issued by the king that the blessed Hr'ip'sime' should be brought to the court, while saint Gayiane' should be kept there in company with her chaste companions.
Եւ անդէն յարքունուստ վաղվաղակի ոսկիապատ գահաւորակս սպասաւորաւք հանդերձ հասուցանէին առ դուրս հնձանին, ուր էին վանք նոցա արտաքոյ քաղաքին: Նա եւ հանդերձս ազնիւս գեղեցիկս փափուկս պայծառս, եւ զարդարանս երեւելիս մատուցանէին նմա յարքունուստ, զի զարդարեսցի, եւ շքով եւ պատուով մտցէ ի քաղաքն եւ յանդիման լիցի թագաւորին. քանզի չեւ էր տեսեալ զնա՝ խորհեցաւ կին առնել զնա, վասն այնորիկ որ պատմեցինն զնմանէ վասն վայելչութեան գեղոյ նորա:
Immediately they sent a gold sedan chair with attendants to the door of the wine press, outside the city, where their retreat was located. They also presented [to Hr'ip'sime'] from the court, beautiful, soft, shinning garments and distinguished ornaments, so that she would adorn herself and with splendor and honor enter the city and go into the king's presence. For [King Trdat] had not yet beheld her. Based on what they had told him about her beauty, [the king] planned to take her as his wife.
Արդ՝ իբրեւ այս այսպէս եղեւ՝ ժողով ամբոխին ի վերայ կուտէր բազմութիւն մարդկան, եւ էին բազում սպասաւորք արքունի, որ եկեալ էին զնմանէն՝ տանել յարքունիս, եւ նախարարքն եւ մեծամեծք աւագանւոյն, որ եկեալ էին շքադիրք՝ պատիւ առնել նմա եւ երթալ ընդ նմա յարքունիս. զի տարցին զնա կնութեան թագաւորին Տրդատայ եւ Հայոց տիկնութեան:
Now when all this had taken place, the multitude of people and the press of the crowd increased. Many servants from the royal court had come to convey her to the court, and naxarars (lords) and the grandee nobility were there to pay her homage, collect her, and accompany her to court. For they were taking her to marry King Trdat and to become the queen of the Armenians.
Եւ այնպէս յերկար որոտացեալ, մինչեւ թմբրեալ լինէին մարդիկն յահէ անտի. եւ բազմաց ընդոստուցեալ, անգուշեալ բազում երիվարք հեծելոց յահէ անտի՝ զբազումս ընկեցեալ եւ զբազումս առաթուր հարեալ սատակէին: Եւ մարդկանն իսկ ընդ միմեանս ամբոխեալ՝ ընդ կուտակելն բազումք զբազումս կոխեալ սատակէին. եւ բազմաց լինէր կոտորած, եւ ձայն աղաղակի եւ վայոյ, եւ անհնարին չարիք եւ արհաւիրք ի վերայ մարդկանն հասանէին. եւ բազումք մեռան, եւ բազմաց արիւնն հեղեալ զերկիրն ոռոգանէր: Արդ՝ իբրեւ այս շփոթ ամբոխի եղեւ ի նոցանէն ի մէջ կուտակելոցն մարդկան բազմութեան՝ ոմանք ի մեծամեծ սպասաւորացն արքունի անդէն ընթացան պատմել թագաւորին զամենայն բանս նոցա. քանզի դիպեցան անդ նշանագիրք, որ գրեցին զամենայն բանս, եւ ընթերցան առաջի թագաւորին:
And so it thundered for a long while, until people were dazed from it and in awe. Many horses, frightened by the surging multitude, threw their riders to the ground, and [many of the riders] were trampled under foot and perished. Similarly people, as they mobbed here and there, trampled one another and perished. Many were broken and there was the sound of clamor and lamenting at the unbelievable evils and fears that had descended upon people. Many died, and such an amount of blood was shed that it watered the ground. Now when this confusion arose from the press of the multitude of people, some [folk] who were of the grandee servitors of the court hurried from there to inform the king of all that had been said, since secretaries (nshanagirk') happened to be there, who wrote down all that was said and read [the accounts] in the king's presence.
Եւ ասէ թագաւորն. «Փոխանակ զի ոչ կամեցաւ գալ պատուով շքեղութեամբ կամաւք՝ բռնաբար ածցեն մինչեւ յապարանսս եւ մուծցեն զնա ի սենեակն արքունի:
Then the king said: "Since she did not want to come voluntarily and in splendid honor, let them forcibly bring her to my palace and bring her into the royal chamber."
Արդ՝ մինչդեռ սուրբն Հռիփսիմէ զայս ամենայն աղաւթս առ Աստուած մատուցանէր՝ եկն եմուտ թագաւորն Տրդատ ի ներքս ի սենեակն՝ ուր էրն զնա արգելեալ: Արդ՝ իբրեւ եկն եմուտ նա ի ներքս՝ առ հասարակ մարդիկն, ոմանք արտաքոյ ապարանիցն, կէսքն ի փողոցս ի ներքսագոյնսն, առ հասարակ երգս առեալ բարբառեցան կայթիւք վազելով, ցուց բարձրեալ մարդկանն. կէսքն ի բերդամիջին, եւ կէսք զքաղաքամէջն լցին խնճոյիւք. առ հասարակ համարէին հարսանեացն զպարսն պարել եւ զկաքաւսն յորդորել:
Now while the blessed Hr'ip'sime' was offering up all these prayers to God, King Trdat came and entered the chamber where they had her confined. As he was going in, all the people—some outside the palace, others in the streets—began to sing and dance, jumping up and running. Some were making merry in the fortress, others, in the city's center. All of them were getting ready to perform the wedding dances, and the dance called kak'aw.
Արդ՝ մտեալ թագաւորն՝ բուռն հարկանէր զնմանէն, կատարել զկամս ցանկութեանն: Իսկ նա զաւրացեալ լինէր ի Հոգւոյն սրբոյ. գազանաբար ոգորեալ, առնաբար մարտնչէր. իբրեւ յերեք ժամուց սկսեալ մարտնչել մինչեւ ի տասն ժամն՝ պարտեալ լինէր զթագաւորն իսկ զայն, որ անհնարին համարեալ ուժով. որ մինչ ի Յունաց աշխարհին էր՝ բազում ոյժ պնդութեան ոսկերաց ցուցեալ էր, զարմացուցեալ զամենեսեան. եւ ի թագաւորութեանն իսկ, իբրեւ ի հայրենի բնութիւնն դարձեալ էր՝ բազում գործս արութեան քաջութեան եւ անդ ցուցեալ. եւ որ այնպէս հռչակեալ էր ամենայնիւ՝ արդ յաղջկանէ միոջէ պարտեալ վատթարանայր կամաւք եւ զաւրութեամբն Քրիստոսի:
The king entered the room and seized her, in order to work his lustful desire. [Hr'ip'sime'] strengthened by the Holy Spirit, battled like a beast and fought like a man. They fought starting with the third hour and continuing until the tenth hour. The king was defeated—he, whose strength had been regarded as unbelievable. While in the land of the Greeks, he had displayed such strength and stamina, that everyone was astonished. Moreover, even within [his own] kingdom, when he had returned to his native patrimony, he also had shown many deeds of manly valor there. And now he—so renowned in everything—was defeated and worsted by a single girl, by the will and power of Christ.
Արդ՝ իբրեւ պարտեցաւ, վաստակեցաւ եւ լքաւ՝ ել նա արտաքս, եւ ետ ածել զերանելին Գայիանէ, եւ արկանել խառան ի պարանոց նորա, եւ ածել ունել զնա առ դուրս սենեկին. եւ ինքն անդրէն ի ներքս մտանէր. եւ եդ բանս ի բերան սպասաւորացն, զի ստիպեսցեն զանհրապոյրն Գայիանէ՝ ասել ի դրաց անտի ի ներքս ի սենեակն առ Հռիփսիմէ, թէ արա՛ զկամս դորա, եւ կեա՛ց դու եւ մեք:
Now [King Trdat], once he had been defeated, tired, and weakened, went out and, putting a collar around her neck, had the blessed Gayiane' led to the door of the chamber. Then he himself went back into the room. He told the servants to force the defiant Gayiane' to speak to Hr'ip'sime' through the door [and to say]: "Do his will so that you and I shall live."
Իբրեւ իմացան, թէ զո՛ր խրատ յաճախեաց մատուցանել՝ բերեալ քարինս՝ հարկանէին զբերանն, մինչեւ թափել ատամանցն. եւ ստիպէին ասել նմա, զի արասցէ զկամս թագաւորին:
When they realized what kind of advice [Gayiane'] was giving, they brought rocks and struck her mouth with them until her teeth fell out, and [they tried to] force her to tell [Hr'ip'sime'] to do the king's will.
Արդ՝ զայս ամենայն խաւսեցաւ սուրբն Գայիանէ ի բարբառ Հռոմայեցւոց ընդ իւրում սանուն ի դրաց սենեկին, մինչդեռ թագաւորն ոգորէր ընդ սրբոյն Հռիփսիմեայ: Բայց գոյին անդ ոմանք ի սպասաւորացն արքունի, որ լսէին զայն ամենայն ի բարբառ Հռոմայեցւոց:
Now saint Gayiane' had said all this in the language of the Romans, speaking at the door to her protégé, while the king was struggling with saint Hr'ip'sime'. There were some present among the servants of the court who heard [and understood] everything [which had been said] in the language of the Romans.
Եւ արդ՝ իբրեւ լուաւ զայն ամենայն, զոր խաւսեցաւն Գայիանէ ընդ սանուն իւրում՝ ի բաց առին զնա ի դրաց անտի: Զի թէպէտ եւ բազում անգամ հարին զնա, եւ ծեծեցին քարամբք զերեսս նորա, եւ թափեցին զատամունս նորա, եւ ջարդեցին զմսուր բերանոյ լնդաց նորա՝ սակայն ոչ շրջեաց զբանս իւր՝ խաւսել ընդ աղջկանն այլ ինչ. այլ զոր սկիզբն արարեալ էր բանիցն իւրոց առաջնոց՝ զնոյն յաճախեալ բազմացուցանէր:
When they heard all that Gayiane' was saying to her protégé, they removed her from the door. Although they frequently struck her and hit her face with stones, and knocked her teeth out, and broke her jaws, still she did not deviate a single word in what she was saying to the girl. Rather, she redoubled [her efforts] in the same tenor, using the very same words as before.
Իսկ նա մարտեաւ եւս ընդ նմա ի տասն ժամէ աւուրն մինչեւ ի պահ մի գիշերոյն, պարտեաց զթագաւորն: Եւ զաւրացեալ լինէր աղջիկն ի Հոգւոյն սրբոյ. հարեալ վանեալ պարտեալ, վաստակաբեկ առնելով զթագաւորն՝ մեղկեալ ընկենոյր: Մերկ կողոպուտ եւս ի հանդերձից զթագաւորն կացուցանէր, եւ զպատմուճանն պատառեալ եւ զնշան թագին ցրուեալ կողոպտեալ՝ ամաւթալից թողոյր: Զի թէպէտ եւ զիւր զգեստիկն քճքճեալ պատառատուն ի նմանէն ի դուրս բերէր՝ սակայն յաղթող պահէր զանձն իւր սրբութեամբ:
Meanwhile [Hr'ip'sime'] was still fighting with [King Trdat] from the tenth hour of the day until the first watch of the evening, and she defeated him. The girl was fortified by the Holy Spirit. She hit, chased, exhausted, and defeated the king, who fell to the ground. She also stripped the clothes off the king, ripped his robe, tossed aside his crown and left him covered with shame. Even though [Hr'ip'sime's] own clothes had been torn to shreds by him, she emerged from there, triumphantly retaining her sanctity.
Եւ բացեալ զդուրս տանն բռնաբար՝ ի դուրս ելանէր, հերձեալ զամբոխ մարդկանն. եւ ոչ ուրուք կարացեալ յաղթահարել զնա: Եւ ընթացեալ ընդ քաղաքամէջսն՝ ելանէր ընդ արեւելս կոյս, ընդ Արեգ դուռն քաղաքին: Երթեալ առ հնձանաւքն, ուր էինն իսկ յառաջ վանք իւրեանց՝ ձայն աւետեաց մատուցանէր ընկերացն. եւ ինքն անցանէր հարուստ մի ի քաղաքէն ի կողմն մի հիւսիսոյ, ի տեղի մի յարեւելս կոյս, ի սարաւանդակ ի բարձրաւանդակ յաւազին տեղի մի, մաւտ ի բուն պողոտայն, որ երթայր յԱրտաշատ քաղաք:
Իբրեւ եհաս յայն տեղի՝ ծունր եդեալ կայր յաղաւթս...
When she reached that spot, she went down on her knees and prayed...
Եւ մինչդեռ երանելին սուրբն Հռիփսիմէ [աղաւթեր]՝ անդէն ի նմին գիշերի եկին հասին վաղվաղակի ի տեղի անդր իշխանք թագաւորին, եւ դահճապետն դահճաւքն հանդերձ ընդ նոսա, եւ ջահք լուցեալք առաջի նոցա: Եւ մատեան վաղվաղակի, կապեցին զնա ձեռս յետս, եւ խնդրէին զի հատցեն զլեզուն: Իսկ նա իւրովի կամաւք բացեալ զբերանն՝ հանեալ մատուցանէր զլեզուն:
While the blessed saint Hr'ip'sime' [was praying] the king's princes suddenly arrived, that very night. [They were] the chief executioner along with torturers, with blazing torches before them. Coming up quickly, they bound her hands behind her and tried to cut out her tongue. She willingly opened her mouth and stuck out her tongue, offering it to them. [Hr'ip'sime' is tortured to death and 32 of her followers are executed. Their corpses are left as food for beasts and birds. Not translated.]
Իսկ թագաւորին թողեալ զիւր ամաւթն կորանաց, որ պարտէր նմա ամաչել, որ այնչափ անուանի եղեալ՝ քաջութեամբ առաւելոյր ի մարտս պատերազմացն. նա եւ յՈղիմպիադսն Յունաց հսկայազաւր երեւեալ, բազում գործս արութեան եւ անդ ցուցեալ, եւ ոչ սակաւ մղեալ պատերազմունս յայնկոյս Եփրատ գետոյ ի կողմանս Տաճկաց, ուր եւ կարեվէր խոցեալ՝ ելանէր երիվարաւն ի պատերազմէն. իսկ նորա առեալ զերիվարն, եւ զասպազէն նորին եւ զիւր զառնազէնն առեալ կապեալ ի թիկունսն՝ ի վերայ մկանանցն ի լիւղ անցանէր ընդ գետն Եփրատ. արդ՝ որ այնչափ հզաւր զաւրաւորն էր եւ բուռն ոսկերաւք՝ յաղջկանէ միոջէ յաղթահարեալ լինէր կամաւքն Աստուծոյ:
Now the king put aside his humiliation for which he should have felt shame, he who had been so renowned for bravely fighting battles, he who in the Greek Olympics had appeared to have a giant's strength and displayed and wrought many deeds of valor, he who had fought no few battles beyond the Euphrates River in the regions of the Tachiks [Arabs]. [This man, who, on one occasion] had been gravely wounded and so left off fighting, had mounted a horse and [arriving at the banks of the Euphrates], had picked up the horse and its armor, and his own armor, tied them to his back, and then swam across the Euphrates River. The great warrior, King Trdat, was defeated by a girl, by the will of God...
[Ասէ Տրդատ.] Զի զՅունաց աշխարհն եւ զՀոռոմոց քաջ գիտեմ, եւ զմեր Պարթեւաց կողմանսն, վասն զի բնութիւն իսկ է մեր, եւ զԱսորեստան եւ զՏաճկաստան եւ զԱտրպատական: Եւ զի՞ մի ըստ միոջէ թուեմ. զի բազում տեղիք այն են, որ իմ խաղաղութեամբ է հասեալ, եւ բազումք այն են, որ մարտիւ պատերազմաւ աւարի ասպատակեալ:
[King Trdat remarks]:..."I well know the land of the Greeks and Romans, as well as our Parthian areas, since they are native to us, as well as Asorestan, Tachkastan, and Atrpatakan. Why should I enumerate them one by one? Many are the places which I have gone to in peace, and many [are the places] which I have ruined and looted through warfare..."
Իսկ ի վաղիւ անդր մատուցեալ՝ առնոյր հրաման դահճապետն վասն սրբոյն Գայիանեայ սպանման:
The next day the chief executioner came forward to receive an order for the slaying of saint Gayiane'.
Արդ՝ ելեալ դահճապետն պարծելով՝ չարամահ առնել զնա, եւ ետ հանել զնոսա շղթայիւք ի քաղաքէն ընդ դուռն հարաւոյ, ընդ կողմն պողոտային որ հանէր ի Մեծամաւրի կամուրջն, ի տեղին յայն, ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս, ի ճախճախուտ տեղի մի, մաւտ ի պարկէն փոսին որ շուրջ գայր զքաղաքաւն: Եւ վարեցին չորս չորս ցիցս միում միում ի նոցանէն:
The chief-executioner emerged [from his meeting with King Trdat] boasting that he would give [Gayiane'] a wicked death. He had [the prisoners] removed in chains from the city via the South gate, by the avenue leading to the Metsamawr bridge. [The prisoners were taken] to the place where they were accustomed to kill all who had been condemned to death, a swampy place near the moat that went round the city. For each of them they brought four stakes. [Prayers of Gayiane' and the execution of the Christians. Not translated.]
Արդ՝ ի քսան եւ ի վեց ամսոյն հոռի կատարեցաւ սուրբն Հռիփսիմէ դասուն սրբով, երեսուն եւ երեք նահատակակից ընկերաւքն հանդերձ. եւ ի քսան եւ եաւթն ամսոյն հոռի՝ սուրբն Գայիանէ երկու իւրովք ընկերաւքն, որք ընդ նմա պատերազմեալք պսակեցան եւ առին զպսակն յաղթութեան:
So it was that on the 26th day of the month of Hor'i [September] saint Hr'ip'sime' died with a class of 33 fellow martyrs. And on the 28th of Hor'i, saint Gayiane' with two of her companions who fought along with her, were martyred and received the crown of victory.
Արդ՝ աւուրս վեց ի խոր տխրութեան եւ յանհնարին տրտմութեան կացեալ թագաւորն առ անձուկ սիրոյ գեղոյն Հռիփսիմեայ. ապա յետ այսորիկ ժամ տուեալ որսոյ՝ ամենայն զաւրաց ածել կուտել զպառականն, խուճապական սփռեալ, երագազ տուեալ, թակարդ ձգեալ, կամեցեալ որս առնել, երթեալ ի դաշտն Փառական Շեմակաց:
For six days the king remained in deep sorrow and profound sadness due to his passionate love for the beautiful Hr'ip'sime'. Afterwards he decided to go hunting. He had all his troops gather the hounds, he distributed the beaters, the nets and traps were put in place, and then he went to hunt in the plain of P'ar'akan Shemak.
Այն ինչ ի կառս ելեալ կամէր թագաւորն ըստ քաղաքն ելանել՝ անդէն վաղվաղակի պատուհաս ի Տեառնէ ի վերայ հասանէր. եւ հարեալ զթագաւորն այսոյն պղծութեան՝ ի կառացն ի վայր կործանէր: Եւ անդէն մոլեգնել սկսաւ, եւ իւրովի ուտել զիւր մարմինն. նա եւ ըստ նմանութեանն Նաբուգոդոնոսորայ արքային Բաբելացւոց, ելեալ ըստ մարդկային բնութիւնս արտաքս՝ ի նմանութիւն վայրենի խոզաց, իբրեւ զնոսա ընդ նոսա ի մէջ նոցա երթեալ բնակէր: Եւ այնուհետեւ մտեալ յեղէգն, խոտաճարակ լեալ անհնարին անզգայութեամբ, մերկ զանձն ընդ դաշտսն կոծելով: Զի թէպէտ կամեցան արգելուլ անդէն ի քաղաքին՝ ոչ կարացին. մի՝ վասն բնական ուժոյն, եւ մի՝ վասն զի էր եւ ոյժն դիւաց որ ի նմայն հարեալ էին:
However, when the king had mounted his cart and wanted to leave the city, suddenly punishment from the Lord fell upon him. An unclean spirit attacked the king and threw him out of the cart. Then the king began to go crazy and to eat his own flesh. Just like Nebuchadnezzar, king of the Babylonians, his human exterior was transformed to resemble a wild pig and, like one of them, he went and dwelled with them. He went into the reeds and ate reeds in full senselessness, wallowing naked on the plain. Although [his retinue] wanted to stop him and take him back into the city, they could not. [This was for two reasons:] one, because of [Trdat's] natural strength, and two, because of the power of the demons who had taken him over.
Նա եւ ամենայն մարդիկն որ ի քաղաքին էին՝ նոյն աւրինակ դիւաբախք մոլեգնէին. եւ անհնարին կործանումն ի վերայ աշխարհին հասանէր: Եւ ամենայն ընտանիք թագաւորին, ծառայք եւ սպասաւորք առ հասարակ, հարուածովք հարեալք լինէին. եւ անհնարին սուգ վասն հարուածոցն լինէր:
Moreover, all the people in the city, similarly, had gone crazy through demonic possession. An incredible disaster settled over the land. [Almost] all in the king's household, including slaves and servants, were struck with torments and there was deep mourning because of it.
Յայնմ ժամանակի տեսիլ երեւեալ յԱստուծոյ ի վերայ քեռ թագաւորին, որոյ անուն էր Խոսրովիդուխտ: Արդ՝ եկեալ խաւսէր ընդ մարդկանն, պատմէր զտեսիլն եւ ասէր. «Տեսիլ երեւեցաւ ինձ յայսմ գիշերի. այր մի ի նմանութիւն լուսոյ եկեալ՝ պատմեաց ինձ, եթէ «Ոչ այլ ինչ գոյ բժշկութիւն հարուածոցդ, որ եկին հասին ի վերայ ձեր՝ եթէ ոչ յղեսջիք դուք ի քաղաքն յԱրտաշատ, ածել անտի զկապեալն Գրիգորիոս. նա եկեալ ուսուսցէ ձեզ դեղ ցաւոցդ բժշկութեան:
Then it came about that a vision from God was visited upon the king's sister, whose name was Xosroviduxt. Afterwards she came and spoke to people, describing the vision and saying: "A vision appeared to me this evening. A man in the form of light came and told me that 'Nothing will cure the injuries which have come upon you unless you send to the city of Artashat and bring from there the prisoner Grigoris. He will come and teach you how to cure your ills'."
Արդ՝ իբրեւ լուան մարդիկն՝ սկսան ծիծաղել զբանիւքն զոր ասաց. սկսան խաւսել ընդ նմա եւ ասեն. «Եւ դո՛ւ ուրեմն մոլեգնեցար. դեւ ուրեմն հարաւ ի քեզ: Զիա՞րդ է, զի այս հնգետասան ամ է, զի ընկեցին զնա յանհնարին խոր վիրապն, եւ դու ասես եթէ կենդանի է. արդ եւ ոսկերոտին իսկ ո՞ւր իցեն. զի նոյն աւրին, իբրեւ իջուցին զնա անդր՝ յաւձիցն իսկ տեսլենէն նոյնժամայն սատակեալ իցէ:
Now as soon as people heard this, they began to laugh at her words. Then they commenced talking with her, saying: "Then you, too, have gone crazy. Some demon has afflicted you. How could it be [as you describe] since it has been these 15 years since [Gregory] was thrown into the incredibly deep pit. And you are saying that he still lives. Where would even his bones be found? For on the same day that they lowered him down [into the pit] he would have perished merely from the sight of the snakes."
Իսկ կրկնեաց դարձեալ եւս կնոջն զնոյն տեսիլ, եւ հնգկնեաց սպառնալեաւք, զի եթէ ոչ պատմեսցէ ստէպ ստէպ՝ մեծամեծ տանջանս ընկալցի, եւ հարուածք մարդկան եւ թագաւորին եւս քան զեւս սաստկասցին մահու եւ պէսպէս տանջանաւք: Եւ մտեալ անդրէն Խոսրովիդուխտն՝ մեծաւ երկիւղիւ եւ զգուշութեամբ ասաց զբանսն հրեշտակին:
Yet the same vision came to the woman again—it was repeated five more times—with threats that if she did not reveal this, she would experience great torments, while the injuries suffered by people and by the king would increase even more with various torments and death. Then Xosroviduxt went back with great fear and concern, and revealed the angel's words.
Իսկ նոքա վաղվաղակի յղէին անդր նախարար զոմն աւագ, որոյ անուն Աւտայ կոչէր: Եւ գնաց նա ի քաղաքն Արտաշատ՝ հանել զնա ի խոր բանդէ վիրապին: Արդ՝ իբրեւ եկն եհաս Աւտայն ի քաղաքն յԱրտաշատ՝ ընդ առաջ ելանէին նմա քաղաքացիքն՝ հարցանել զպատճառս գալոյն: Եւ նա ասէ ցնոսա, թէ «Վասն կապելոյն Գրիգորի եկեալ եմ, տանել զնա: Իսկ նոքա զարմացեալ առ հասարակ ասէին. «Ո՞ գիտէ թէ կայցէ. զի բազում ամք են, զի ընկեցին զնա անդր: Իսկ նա պատմեաց զիրս տեսլեանն եւ զգործն զինչ եղեւն իսկ:
Then they quickly sent there a certain senior naxarar (lord) whose name was O'tay. [The latter] went to the city of Artashat to remove [Gregory] from the prison of the deep pit. Now as soon as O'tay had reached the city of Artashat, the citizens came before him to ask the cause of his arrival. He told them: "I have come to take the prisoner Gregory." Now they were astonished and all replied: "Who knows if he is still alive, for many years have passed since they lowered him down there." However [O'tay] related the details of the vision and what had happened.
Եւ եկին բերին կարս պարանաց երկայնս եւ ստուարս, եւ կցեցին իջուցին ի ներքս: Աղաղակեաց Աւտայ նախարարն ի ձայն մեծ եւ ասէ. «Գրիգորիոս, եթէ կայցես ուրեք՝ ե՛կ ի դուրս. զի Տէր Աստուածն քո, զոր պաշտէիրն դու՝ նա հրամայեաց հանել զքեզ այտի: Եւ անդէն յոտն կացեալ՝ վաղվաղակի շարժեաց զպարանն, եւ բուռն հարեալ ունէր:
Then they brought long and thick ropes which they tied together and lowered down. The naxarar O'tay shouted in a loud voice, calling out: "Gregorios, if you are alive somewhere there, come forth, for that god of yours whom you worship, has commanded that you be removed from there." Then [Gregory] rose to his feet, moved the rope, and grabbed hold of it.
Իսկ սոցա գիտացեալ՝ ձգեալ հանին զնա ի վեր, եւ տեսին զի թխացեալ էր մարմին նորա իբրեւ զածուխ սեւացեալ. եւ անդէն հանդերձս մատուցեալ զգեցուցին նմա, եւ խնդութեամբ առին գնացին յԱրտաշատ քաղաքէ, տանել ի Վաղարշապատ քաղաք: Յայնմ ժամանակի առ վտանգի տարակուսի ցաւոցն՝ ելեալ թագաւորն յերամէ խոզիցն՝ դիւին առեալ ածէր ընդ առաջ նորա մերկ խայտառակ: Եւ նախարարքն արտաքոյ քաղաքին սպասէին նոցա:
When they felt this, they pulled him up. They saw that his body had darkened and was black as coal. Then they brought forth clothing and dressed him and delightedly took him from the city of Artashat and went to the city of Vagharshapat. At that point the king, wracked with pain, emerged from the herd of pigs naked and disgraced and, led by the demon, came before [Gregory]. The naxarars waited for them outside the city.
Արդ՝ իբրեւ տեսանէին զնոսա ի բացէ, զի գային Գրիգորիոս Աւտայիւն հանդերձ, եւ այլ բազում մարդիկ, որ գային ընդ նոսա յԱրտաշատ քաղաքէ՝ ընդ առաջ խաղացեալ, մոլեգնելով եւ ուտելով զմարմինս իւրեանց՝ դիւահարէին եւ փրփրէին առաջի նորա:
Now as soon as they saw from a distance that Gregory was coming with O'tay and many other people from the city of Artashat, [the lords] rushed forward, frenzied and eating their own flesh, infested with demons and foaming at the mouth.
Իսկ նա վաղվաղակի ծունր եդեալ յաղաւթս կայր, եւ նոքա անդրէն ի զգաստութիւն դառնային: Եւ նա անդէն հրամայեաց, զի արկցեն զանձամբք իւրեանց հանդերձս եւ ծածկեսցեն զամաւթ իւրեանց: Եւ մատուցեալ թագաւորն եւ նախարարքն՝ բուռն հարեալ ունէին զոտից սրբոյն Գրիգորի եւ ասէին. «Խնդրեմք ի քէն, թո՛ղ մեզ զյանցումն մեր, զոր մեք ընդ քեզ արարաք:
Then [Gregory] immediately kneeled and prayed and [the lords] returned to their senses. [Gregory] ordered that they cover their bodies with clothing and hide their shame. The king and the naxarars came forward and took hold of the blessed Gregory's feet, saying: "We beg you to forgive the crime which we committed against you."
Իսկ նա մատուցեալ կանգնեաց զնոսա ի գետնոյ անտի եւ ասէ. «Ես մարդ եմ իբրեւ զձեզ, եւ մարմին ունիմ իբրեւ զձերդ. բայց դուք ծաներո՛ւք զձեր արարիչն, որոյ զերկինս եւ զերկիր արարեալ է, զարեգակն եւ զլուսին եւ զաստեղս, զծով եւ զցամաք. եւ նա կարող է զձեզ բժշկել:
Then he came forward and raised them from the ground, saying: "I am a man like you, and have a body like yours. But you must recognize your creator who created the heavens and the earth, the moon and stars, the sea and the land. He is able to heal you."
Իսկ անդէն սկսաւ հարցանել Գրիգորիոս, թէ ո՛ւր եդեալ են մարմինք վկայիցն Աստուծոյ: Իսկ նոքա ասեն, թէ «Զորո՞ց վկայից ասես: Եւ նա ասէ. «Որ վասն Աստուծոյն մեռան ի ձէնջ: Իսկ նոցա ցուցեալ նմա զտեղիսն: Իսկ նա ընթացեալ ժողովել եւ ամփոփել զմարմինս նոցա ի սպանման տեղեացն, զի կային անդէն: Եւ տեսին զի զաւրութեանն Աստուծոյ պահեալ էր զմարմինս նոցա. զի այն ինն տիւ էր եւ ինն գիշեր, զի արտաքոյ ընկեցեալ կային մարմինք նոցա, զի ոչ գազանի էր մատուցեալ եւ ոչ շան, քանզի անդէն շուրջ զքաղաքաւն էին, մաւտ ի քաղաքն. եւ ոչ հաւու վնասեալ եւս էր նոցա, եւ ոչ հոտեալ էին մարմինք նոցա:
Then Gregory began to make inquiries, asking where they had put the bodies of the martyrs of God. They asked: "Which martyrs do you mean?" [Gregory] replied: "The ones who, for God, died by your hands." Then they showed him the places. [Gregory] hastened to gather and assemble the bodies from the places where they had been killed, for they were still there. And they saw that their bodies had been preserved through the power of God. For nine days and nine nights had passed since their bodies had been lying there out in the open and yet no wild beast, no dogs—which were present there outside and near the city—had approached, no bird had damaged them. And their bodies did not smell.
Իսկ նոքա բերին հանդերձս սուրբս պատանաց. բայց երանելին Գրիգորիոս ոչ արժանի համարէր զպատանսն բերեալս թագաւորին, կամ զայլոց մարդկանն. այլ իւրաքանչիւր պատառոտուն հանդերձիւն պատէր զսուրբսն. «Առ անգամ մի, ասէ, մինչեւ լիջիք դուք արժանի պատել զմարմինս նոցա: Եւ ամփոփեաց, առ գնաց ի հնձանն, ուր վանքն իսկ լեալ էին նոցա. եւ իւր իսկ վանս անդէն կալեալ՝ աւթեվանս առնէր: Եւ երանելին Գրիգորիոս զցայգն ամենայն առ Աստուած աղաւթս մատուցանէր նոցա փրկութեան, եւ խնդրուածս առնէր, զի դարձցին եւ ապաշխարութեան հնարս գտանել մարթասցեն:
They brought fine garments to cover them. However, the blessed Gregory did not deem worthy the shrouds that the king or the other people had brought. Instead, each saint was wrapped in the saint's own torn clothing. He said: "For now [let these be the shrouds] until you are worthy to wrap their bodies." And so [Gregory] wrapped them in [these] shrouds and went to the wine press which had been their dwelling, and made it his own residence. The blessed Gregory offered prayers to God the entire night for their salvation and begged that they might be converted and find a way to repentance.
Եւ ի վաղիւ անդր թագաւորն եւ նախարարքն եւ մեծամեծ աւագանին խառնաղանճ ամբոխիւն բազմութեամբ եկեալ ի ծունր իջեալ առաջի սրբոյն Գրիգորի եւ առաջի սուրբ ոսկերաց վկայիցն Աստուծոյ՝ խնդրէին եւ ասէին. «Թո՛ղ մեզ զամենայն յանցումն չարեացն, զոր մեք ընդ քեզ արարաք. եւ խնդրեա՛ դու վասն մեր յԱստուծոյ քումմէ, զի մի՛ կորիցուք:
Early the next day the king, the naxarars (lords), and the grandee nobility together with a great mob of people, came and knelt before saint Gregory and before the holy bones of God's martyrs and said: "Forgive us all our evil crimes which we perpetrated on you, and beseech God on our behalf so that we will not be lost".
Եւ զայս ասացեալ՝ հրամայեաց զի զնիւթ շինուածոյն վաղվաղակի պատրաստեսցեն: Եւ ամենայն բազմութեան մարդկանն լուեալ զայն՝ իւրաքանչիւր ընթացան պատրաստել զնիւթսն: Եւ կուտէին ի հրամայեալ տեղիսն ոմն վէմ, ոմն քար, ոմն աղիւս, ոմն զմայր փայտն, պատրաստէին խնդալից փութով եւ մեծաւ երկիւղիւ:
Having said this, [Gregory] ordered that they quickly assemble building materials [to construct chapels for the slain Christians]. When the entire mass of people heard this, each one rushed to prepare the materials. They gathered and piled up at the designated places some boulders, stones, bricks, and pine [or, cedar] wood. They prepared this material happily, quickly, and in great fear.
Եւ ինքն սուրբն Գրիգորիոս զլար ճարտարութեան շինողացն ի ձեռն առեալ՝ զերանելեացն վկայարան հանգստարանացն զհիմունսն յաւրինէր: Եւ մէն մի իւրաքանչիւր ամենայն բազմութեանն սատարութիւն ի ձեռն առեալ, ըստ գեղեցկադիր յարմարելոյ հիմնարկին ի կատարումն շինուածոյն կանգնեցին: Ամենայն ոք ձեռն ի գործ արկեալ, եւ կանանւոյն անգամ սատարեալ ըստ իւրեանց տկարութեան կանացի ուժոյն, եւ այսպէս առ հասարակ գործէին զգործն հաւատովք եւ մեծաւ երկիւղիւ, զի մի՛ ոք ամենեւին անմասն եղեալ ի փրկութենէ շնորհացն, ի բժշկութենէն զրկեսցի:
Then saint Gregory himself took in hand the line of a building architect and drew the foundations for the saints' chapels of repose. Every person in the entire multitude lent assistance and they built up a finished structure, following the beautiful, well-placed foundation. Everyone participated, even the women helped, according to their weak feminine strength. Thus, one and all worked with faith and great fear so that they would not be deprived of healing or lose a share of the grace of salvation.
Եւ կանգնեալ երիս վկայարանս, մի՝ ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին, ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւք: Եւ զմիւսն շինեցին ի հարաւակողմ կուսէ անտի, ուր վկայեացն Գայիանէ նորուն սնուցիչն երկու ընկերաւքն: Եւ զմիւսն եւս մաւտ ի հնձանն ի մէջ այգւոյն, ուր էին վանք նոցա: Շինեցին կազմեցին զտեղիսն, եւ զարդարեցին ոսկի եւ արծաթի կանթեղաւք լուցելովք, եւ լապտերաւք վառելովք, եւ աշտանակաւք բորբոքելովք:
They erected three martyria: one at the northeastern side of the city, where Hr'ip'sime' the san ("protégé," "tutee") had been martyred with 32 companions. They built one [chapel] in the southern area, where Gayiane', her guardian, and two companions had been martyred. And the other [chapel they built] near the wine press, in the vineyard where their residence had been. They built and arranged these places and adorned them with burning lamps of gold and silver, with kindled lanterns, and blazing candelabras.
Եւ հրամայեաց մէն մի իւրաքանչիւր արկղագործ, տախտակամած, մայրափայտեայ, բեւեռապինդ, հաստահեղոյս, երկաթագամ տապան գործել: Եւ ամենայն ըստ ասացելոյ պատուիրանին արարեալ, հանդերձեալ կազմեալ պատրաստեցին. ըստ եդեալ հրամանին տուելոյ բերին զարկեղսն արարեալ հանգստի սրբոցն առ դուրս հնձանին, առաջի սրբոյն Գրիգորի: Իսկ նա առեալ՝ ինքն միայն ի ներքս մտանէր, եւ ոչ թողոյր զայլ ոք ամենեւին ի ներքս մտանել. ասէ. «Ոչ է պարտ ձեզ հուպ լինել եւ մերձենալ առ նոսա, որ չեւդ էք բժշկեալ, որ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ: Այլ ինքն միայն առանձնացեալ, զմի մի իւրաքանչիւր ի սրբոցն առեալ յիւրաքանչիւր արկեղ դնէր՝ իւրաքանչիւր հանդերձով եւ իւրեանց կազմութեամբ պնդէր, եւ կնքէր քրիստոսանշան կնքովն:
And he ordered that a repository should be made for each of them, box-shaped, made of pine [or, cedar] wood firmly held together with iron nails. All of them did as [Gregory] had ordered and prepared [the coffins] and then, as they had been commanded, they brought before saint Gregory, outside the door of the wine press, the boxes made for the repose of the saints. He took them and, all alone, went inside. Nor did he allow anyone else to enter, saying: "It is not appropriate for you to come near or approach them, you who have not yet been healed and not yet been cleansed by baptism." He went in by himself and, one by one, he took [the remains] of each of the saints and placed them, wrapped in their clothing, in boxes. And then he sealed [the boxes] with the seal of Christ.
Իսկ թագաւորն եւ արքայազունքն ամենայն եւ մեծամեծքն եւ նախարարքն եւ ազատքն եւ զաւրքն ամենայն՝ իւրաքանչիւր բերէին իւղս անուշունս եւ խունկս ազնիւս, եւ զգունագոյն նարաւտս պատանաց, զմետաքսառէչս ոսկեթելս կերպասուց: Եւ կին թագաւորին եւ աւրիորդք թագաւորազունք եւ կանայք պատուականացն եւ մեծամեծացն դստերք՝ բերէին ծիրանիս եւ զոսկեհուռն դիպակն եւ զերկնագոյնն, եւ զսպիտակ իբրեւ զձիւն հանդերձանս սրբոցն: Նոյնպէս եւ զոսկին եւ զարծաթն եւ զկտաւսն փութով կուտէին առ դուրս հնձանին:
The king, all the nobility, the grandees, naxarars, (lords) azats (gentry), and all the troops brought sweet-smelling oil and precious incense, multi-colored embroidered fabrics made of silk with golden threads. The king's wife and the royal princesses, the noble women and the daughters of the grandees brought as clothing for the saints brocades of purple, gold, and sky-blue and others white as snow. Similarly, they quickly piled up gold and silver outside the door of the wine press.
Արդ՝ ելեալ տեսանէր սուրբն Գրիգորիոս, զի շեղջ շեղջ կուտեալ էին առ դուրս հնձանին: Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն զնոցա ինչ առ նոսա մատուցանել. ասէ. «Ո՞չ վաղ իսկ ասացի, եթէ ոչ է պատշաճ զձեր ինչ, մինչ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ՝ առ նոսա մատուցանել. այլ յաւժարութիւնդ ձեր բարիոք է վասն ձերոյ փրկութեան: Այլ այս ամենայն յարքունական գանձուն պահեալ կայցէ, մինչեւ ձեզ հովիւ եւ վարդապետ ի տուչութենէ բարերարութեան Աստուծոյ պարգեւեսցի, եւ երեւեսցին ձեզ առաջնորդք, քահանայապետք, տեսուչք եպիսկոպոսք եւ երիցունք եկեղեցական կարգի լուսաւորութեան սիրոյն Աստուծոյ. եւ այդ ամենայն երթիցէ ի սպաս պաշտաման փառաւորընկալ սեղանոյն Աստուծոյ ի ձեռն քահանայապետին կացելոյ: Այլ այժմ եկա՛յք զսոսա յիւրաքանչիւր հանգիստս մատուսցուք:
Now when saint Gregory emerged, he saw these [items] heaped up by the door of the wine press. But he did not allow them to offer any of these things to [the martyrs], saying: "Did I not earlier say that it is improper for you to offer anything of yours to them until you have been cleansed by baptism? Still, your willingness is a good sign for your salvation. Let all this remain in the royal treasury until you are granted a shepherd and teacher by God's benevolent providence and are provided with leaders, chief priests, overseeing bishops and presbyters of the ecclesiastical order for your illumination in the love of God. Then all this will go far as vessels for worship at the glorious altar of God by the hand of the established chief priest. But now come and let us put each of these [martyrs] to their rest."
Իսկ թագաւորն Տրդատ յայնժամ դեռ եւս էր յամենայն կերպարանս խոզի, բայց միայն ի մարդկապէսն խաւսելոյ. եւ կճղակք ձեռացն եւ ոտիցն իբրեւ զխոզի, եւ դէմք երեսացն կնճթացեալ, եւ ժանիք մեծամեծք իբրեւ զմեծամեծ վարազաց, եւ խոզանաստեւն թաւացեալ զամենայն մարմնովն: Այլ կայր պատեալ զերեսսն գլխովն հանդերձ՝ արկեալ զիւրեաւ քուրձ, եւ կայր երեւոյթ տեսլեամբ ի մէջ ժողովրդոցն: Արդ՝ մատուցեալ աղաչէր զսուրբն Գրիգորիոս, զի գոնեա ձեռացն եւ ոտիցն հնար լինիցի բժշկութեան, զի ի գործ շինուածոց սրբոցն արժանի արասցէ գէթ սակաւիկ ինչ մասնաւորել զնա:
King Trdat at the time [still] was entirely in the form of a pig, except that he could speak like a human. The claws of his hands and feet were like those of a pig; his face was like a snout; he had big tusks like a huge boar, and his body was covered all over with thick bristles like a hog. Yet he was [present] there among the people, covering his face and head, wearing a hairshirt he had donned—and presenting quite a sight to behold. [King Trdat] approached and begged saint Gregory that at least his hands and feet might be healed so that he might be worthy of participating, if only somewhat, in making the buildings for the saints.
Իսկ երանելին Գրիգորիոս ծունր կրկնեալ ամենատեառն բարերարի մարդասիրին Աստուծոյ, երթեալ անկանէր զսուրբ ընկալ արկեղաւքն երանելի մարմնոցն քրիստոսական վկայիցն՝ մատուցանել պաղատանս. համբարձեալ զբազուկսն հանապազատարած յերկինս՝ ամենայն ժողովելոցն եւ թագաւորին բժշկութիւն հայցէր: Ապա դարձաւ առ թագաւորն, շնորհելովն Քրիստոսի զոտսն նորա եւ զձեռսն բժշկէր. զի թափեցան կճղակք ոտիցն եւ ձեռացն. որպէս զի առ մի նուագ հաղորդեալ լիցի ի գործ սրբոցն՝ իւրոց ձեռացն վաստակելով:
The blessed Gregorios went on his knees to God, the benevolent and kind Lord of all, by the caskets containing the blessed bodies of Christ's martyrs, raising his arms to heaven, and begging for healing for all the people and for the king. Then he turned to the king and, by the grace of Christ, his feet and hands were healed. The claws of his hands and feet fell off so that he might have a small share in the blessed work for the saints, using his own hands.
Իսկ նորա հարցեալ զԳրիգորիոս, թէ զի՛նչ հրամայեսցէ նմա. եւ նա տայր զչափ արկեղացն սրբոց, զի հատեալ զտեղիսն իւրաքանչիւր բնակութեան՝ յաւրինեսցէ ի ներքս ի մարտիրոսական յարկին հանգստեան: Իսկ նորա աղաչեալ զԳրիգորիոս՝ զի հրամայեսցէ, մի՝ վասն կնոջ իւրոյ Աշխենայ տիկնոջ, եւ մի՝ վասն քեռն իւրոյ հարազատի որում անուն էր Խոսրովիդուխտ, զի իշխեսցեն եւ նոքա հաւասարել գործոյն: Եւ նորա տուեալ հրաման, եւ նոցա երթեալ ընդ նմա աւգնել գործոյն: Եւ առեալ զչափ արկեղացն՝ փոսել փորել զտեղիս հանգստի սրբոցն ի ներքս ի տաճարս հանգստարանացն:
[The king] asked Gregory what he commanded him [to do]. And [Gregory] gave him measurements for the holy caskets, that he might dig places for each to repose in, and arrange these inside [g388] the resting place of the martyrs. Then [King Trdat] beseeched Gregory to give orders about [employment] of his wife Ashxen and then of his true (harazat) sister, whose name was Xosroviduxt, that they might be able to participate in the work. And [Gregory] gave the command and they went along with him to help with the work. [King Trdat] took the measurements of the boxes to dig trenches for places of rest for the saints inside the funerary chapels.
Արդ՝ առեալ թագաւորին փայտատ եւ բահ՝ հատանէր զդիրս հանգստոցաց սրբոցն իւրաքանչիւր ըստ չափու արկեղացն: Սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին, Աշխէն տիկին եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ, ըստ բրել բրողին ի հանդերձս իւրեանց ընկալեալ զհողն՝ արտաքս պեղէին: Եւ այսպէս կարգի կարգի յառաջակողմն պատրաստեցին զդիրս սրբոյն Հռիփսիմեայ. եւ զկնի նորա զերեսուն եւ զերկուցն ի տեղւոջն յայնմիկ, ուր հեղան արիւնք վկայականք երանութեան նոցա, ի տեղւոջ հանգստեան պատրաստելոյ սուրբ եւ փառաւոր սեղանոյն Քրիստոսի: Սոյնպէս եւ ի վկայարանին՝ որ ի հարաւակոյս քաղաքին էր՝ պատրաստեաց եւ զայն տեղին երանելւոյն Գայիանեայ եւ երկուց ընկերացն: Ինքնին թագաւորն Տրդատ քերբն Խոսրովիդխտով հանդերձ եւ Աշխէն տիկնաւ զդիրս սրբոցն իւրաքանչիւր բնակութեան յաւրինէին իւրեանց ձեռաւքն:
The king took axe and spade and dug out places of rest for the saints according to the size of the caskets. Meanwhile, the two [women] Queen Ashxe'n and the king's sister Xosroviduxt, put the earth which had been excavated into their garments and removed it. Thus they prepared in this order places [of repose]: first for saint Hr'ip'sime', then for her 32 companions, in the place where their blessed martyrs' blood had been shed, by the place of repose readied for the holy and glorious altar of Christ. Similarly, at the martyrium to the south of the city, [King Trdat] prepared a place there for the blessed Gayiane' and her two companions. King Trdat himself with his sister Xosroviduxt and Queen Ashxe'n, prepared places of repose for each of the saints with their own hands.
Եւ եկն թագաւորն, խնդրեաց հրաժեշտ ի սրբոյն Գրիգորէ եաւթնաւրեայ ճանապարհ կալեալ ի վեր ի բարձր լեառն ի Մասիս: Եւ անտի ի գլխոյ լեռնէն առեալ վէմս արաստոյս, անտաշս, անկոփս, յաղթս, ծանունս, երկայնս, ստուարս եւ մեծամեծս, որ զմի մի ոչ ումեք լինէր հնար, թէ եւ դիպելոյ բազմութեան ի մարդկանէ՝ զայն շարժել. արդ՝ առեալ սկայազաւրն հայկաբար զութ արձանսն՝ ի վերայ իւրոց թիկանցն զայն դնէր եւ ըստանձնեալ բերէր ի վկայարանս տաճարացն: Մէն չորս արձանս սեամս կանգնէր՝ իբրեւ փոխարէն անմիտ մարտին, զոր ընդ սրբոյն պատերազմեալ յիւրում սենեկին. ուր ամենապահ շնորհացն յաղթեալ՝ զայնչափ զարմանալիսն գործեաց: Եւ սա պսակ յաղթութեան՝ զիւրոյ ձեռացն զաւրութեան զվաստակն ամենեցուն ցուցանէր:
Then the king came and requested leave from saint Gregory for a seven-day journey so that he might ascend lofty Mount Masis [Ararat]. From the summit of the mountain he took enormous boulders, solid, unhewn, unworked, wide, tall, gigantic rocks. [These were] rocks which no individual or even a multitude of men could move. Yet [King Trdat] lifted up eight of them, put them on his shoulders and carried them back to the chapels, since he had a giant's strength, like Hayk. Four of these [boulders] he set up as a threshold, as though in exchange for the thoughtless battle he had fought with the saint in his own room, where, through the all-saving grace [of God] she defeated him and wrought such astounding deeds. Now [King Trdat] showed everyone the labor of his own hands, as a crown of victory.
Արարեալ շինեալ կազմեալ զսուրբ վկայարանսն երեսին՝ հանդերձեցին զարդարեցին եւ աւրինաւք յարդարեցին. եւ ապա առեալ զիւրաքանչիւր յիւրաքանչիւր տեղի վկայութեանն մատուցանէին: Զսուրբն Գայիանէ ի կողմն հարաւոյ, իւրոյ մարտիրոսութեանն երկու ընկերաւքն դնէր ի վկայարանի տաճարին: Սոյնպէս եւ զերանելին Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւքն ի կողմն արեւելից ի շինածի տաճարին դնէին: Եւ զմիաւորն, որ ի հնձանին սպանաւ՝ սորա տաճարն ի կողմանէ քաղաքին ի հիւսիսոյ կուսէ: Եւ զամենայն սուրբսն ի միասին գումարեալ, զխաչական վկայսն Քրիստոսի՝ յիւրաքանչիւր հանգիստս մարտիրոսական բնակութեան շինուածոցն փոխեցին: Ըստ երեւելոյ հրամանին տեսլեանն յառաջագոյն Գրիգորի՝ այսպէս եւ կատարեցաւ:
When [the builders] had completed three blessed chapels, they adorned and decorated them. Then they brought and emplaced each [of the martyrs] in her own sanctuary. Saint Gayiane' he put in the martyrium to the south [of the city] with her two companions in martyrdom. Similarly, the blessed Hr'ip'sime' with her 32 companions they placed in the chapel built to the east. To the north of the city [they built] the temple of the sole [martyr] who had been slain at the wine press. Having gathered together [the remains] of all the saints, they transferred all of Christ's cross-enveloped witnesses to their own dwellings, which had been built as resting-places for the martyrs. And this was done according to the command in the vision which earlier had appeared to Gregory.
Եւ ի ներքսագոյն խորանացն, ի վերայ հանգստարանացն կենդանադիր գերեզմանացն ի տեղիս սեղանոցն, յերեսին վկայարանսն մէն մի կանգնեաց զսուրբ նշան տէրունական խաչին. «Զի միայն, ասէ, առաջի այդր ամենակեցոյց նշանիդ երկիր պագանիցէք Տեառն Աստուծոյ արարչին ձերոյ: Ահա սիւնք հաստատուն կանգնեցան ձերում խարխուլ շինուածոյն: Այս այն սիւնք են, ասէ, որ ունին զբեռն ծանրութեան ձերոյ շինուածոյն փրկութեան. ահա երեք սիւնք. եւ չորրորդ սիւնն կենդանութեան՝ որ զձեզ առ Աստուած վերացուսցէ: Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալն ի մէջ առեալ ի պատիւ փակեսցուք:
And in the center of the pavillions, over the resting-places of these life-containing graves, among the altars, [Gregory] set up the holy sign of the Lord's cross in each of the three chapels. He said: "Only in front of this all-saving sign should you worship the Lord God, your creator. Behold, firm pillars have been set up in your insubstantial building. These are the pillars which bear the heavy weight of the edifice of your salvation. Behold the three pillars. The fourth is the pillar of life, which will lift you up to God. Now come and let us honorably enclose the place designated and commanded us for the Lord's house."
Եւ թագաւորաւն եւ ամենայն ժողովրդովքն հանդերձ երթեալ հասանէր անդէն ի տեղին ցուցեալ հրեղէն սեանն ոսկիակալ խարսխին, եւ անդէն բարձր քաղաքորմով փակեալ զտեղին ի պատիւ, եւ դրամբք եւ դռնափակաւք ամրացուցեալ, եւ կանգնեալ եւ անդ զնշան փրկական խաչին. զի առ հասարակ հասեալ ամենայն ոք յայն տեղի՝ ամենազաւր արարչին Աստուծոյ երկրպագեալ ծունր կրկնեսցեն:
Then [Gregory] with the king and all the people went to the place which had been revealed by the fiery column with its golden base. They honorably enclosed the place with a high wall and with doors and locks secured it. They erected the sign of the redeeming cross there so that everyone might go to that spot, kneel, and worship God, the almighty creator.
Եւ այսպէս լուսաւորեալ զսիրտս եւ զոգիս ժողովրդոցն քարոզութեամբ, աղիւն Աստուածութեանն յաղեալ համեմեալ. թողեալ զպաշտաւն ունայնութեան սնոտեաց ձեռագործ կռոցն արարելոց, եւ ի պաշտաւն դարձեալ մարդասիրին Աստուծոյ:
And in this way did [Gregory] illuminate the hearts and souls of the people with preaching, seasoning them with the salt of divinity. They abandoned the worship of vain idols, which had been made by hand, and turned instead to the worship of benevolent God.
Յայնժամ մտի առ չաստուածսն բազում ընծայիւք. բորբոքեցի հուր առաջի չաստուածոցն, եւ արկի զխունկս ի վերայ նորա. եւ մատուցի ընծայս եւ զոհեցի զոհս, եդի ծունր եւ աղաչեցի եւ այսպէս ասէի յաղաչելն իմում.
Then I approached the gods with many offerings. I lit a fire before them and cast incense upon it. I presented my gifts and offered sacrifice. I kneeled down and prayed, and said this in my prayer:
Եւ յայնմ հետէ եւ անդր կանխէին անձնակամ կամաւք ի պահս եւ յաղաւթս, եւ յերկիւղ եւ ի սէր. եւ յունկնդրութիւն Աստուծոյ վարդապետութեանն փութային:
After this, they willingly turned to fasting and prayers, to fear [of God] and love for and attention to God's teachings.
Արդ՝ իբրեւ ժողովեալք միահամուռ ի պաշտաւնարան տեղւոյն յարկի տանն Աստուծոյ կային՝ խաւսել սկսաւ երանելին Գրիգորիոս եւ ասէ. «Դի՛ք ծունր ամենեքեան, զի արասցէ Տէր բժշկութիւն հարուածոցդ: Եւ եդեալ ծունր ամենեցուն առ Աստուած, եւ երանելւոյն Գրիգորի մեծաւ աղաւթիւք եւ պաղատանաւք խնդրեալ ուժգին ճգնութեամբ եւ արտասուաւք վասն թագաւորին բժշկութեան: Եւ թագաւորն մինչ դեռ կայր ի տեսիլ կերպարանաց խոզի ընդ ժողովրդեանն՝ յանկարծակի հարեալ զդողման, եւ զխորխն խոզի արտաքոյ մարմնոյն իւրոյ ի բաց ընկենոյր, ժանդատեսիլ ժանեաւքն եւ կնճթադէմ երեսաւքն հանդերձ. խոզանացեալ մազովն թաւութեամբ զխորխացեալ կաշին ի բաց ընկենոյր: Եւ դէմք երեսացն դարձան յիւր իսկ կերպարանսն, եւ մարմինն փափկացեալ մատաղացեալ լինէր իբրեւ զառաւրեայ մանկան ծնելոյ, եւ ողջանդամ մարմնովքն ամենեւին բժշկեցաւ:
Now when they had assembled in the place of worship in the House of God, the blessed Gregory began to speak, saying: "All of you bend the knee so that the Lord may work healing for your injuries." Then they all kneeled to God, and then the blessed Gregory with great prayers and pleas, through his strong asceticism and in tears, begged for the king's healing. The king, while standing there among the people with the appearance of a pig, suddenly trembled and the pig-like skin fell off his body along with the tusk-like teeth and snout-like face. The thick, bristle-like hair which had attached to his skin, also fell off. His face returned to its own form and the [skin of] his body became soft, like that of a newly-born infant. He was completely healed in all his limbs.
Սոյնպէս եւ ամենայն մարդիկն, որ էին բազմութիւնք կուտեալք՝ յիւրաքանչիւր ախտից թաւթափեալք. ոմանք բորոտք, եւ ոմանք անդամալոյծք եւ գաւսացեալք, եւ ջրգողեալք որովայնիւք, եւ դիւահարք, եւ գոնճացեալք, եւ պատագրոսք: Եւ այսպէս բացեալ շնորհացն մարդասիրին Քրիստոսի զիւր ամենակար բժշկարանն՝ բժշկել զամենեսին ի ձեռն Գրիգորի, ախտացեալքն թաւթափէին յիւրաքանչիւր հիւանդութեանց: Սոյնպէս եւ բացեալ լինէր աղբիւր գիտութեանն Քրիստոսի, զլսելիս ամենեցուն լնուլ ճշմարտապատում վարդապետութեամբն Աստուծոյ:
Similarly, all the people who were gathered in their multitude, shook off their ailments, each one of them. [These included] lepers, paralytics, those dried up in their limbs, those with dropsy, those possessed, those with scurvy, or with gout. Thus opened the almighty healing grace of merciful Christ to cure everyone by Gregory's hand. All the afflicted ones shook off their ailments. And thus opened the fountain of the knowledge of Christ, as the ears of all of them became full of the true teaching of God.
Անդ էր այնուհետեւ սրտալիր ուրախութիւն, եւ ակնավայել տեսիլ հայեցելոցն: Քանզի երկիր, որ եւ համբաւուցն անգամ աւտար էր կողմանցն այնոցիկ, յորում ամենայն աստուածագործ սքանչելութիւնքն գործեցան՝ առ ժամայն վաղվաղակի իրացն եղելոց խելամուտ լինէր. ոչ միայն առ ժամանակաւն պաշտելոցն, այլ եւ յառաջակարգ յաւիտեանցն եւ յապա եկելոցն, եւ սկզբանն եւ կատարածի, եւ ամենայն աստուածատուր աւանդութեանցն:
Thereafter there was heartfelt joy and such panoramas that pleased the eye. For the country, which previously had been ignorant even of the news about all the divine miracles which had occurred in foreign places, now suddenly became cogniscent of them. And this was not only about current developments, but also about earlier tidings and what followed, about the beginning [of Christianity] and its developments, and all the divine traditions.
Իսկ իբրեւ զչափ առեալ զիրացն հաստատութեան՝ համարձակագոյն եւ առաւելագոյն զաշակերտութիւն նորագիւտ վարդապետութեանն խմբէին ուսուցանել, թեքել եւ պատրաստական քարոզութեանն անգէտ մարդկանն յաւրինել: Որոց եւ ինքեանք իսկ ի կողմանց կողմանց եւ ի գաւառաց գաւառաց Հայաստան աշխարհին՝ յորդեալք եւ դրդեալք հասանէին ի բացեալ աղբիւրն շնորհաց գիտութեանն Քրիստոսի: Քանզի յԱյրարատեան գաւառին, ի թագաւորանիստ կայեանսն, բղխեցին Հայոց տանն Թորգոմայ շնորհք քարոզութեան Աւետարանին պատուիրանացն Աստուծոյ:
Now when they saw the stability of these things, there were more students and they were more open and eager to assemble to study the new doctrine. As ignorant folk, they became more inclined to be instructed in this preaching. From all parts and districts of the land of the Armenians, great numbers [of people] eagerly thronged to this fountain which had opened, this source of the grace and knowledge of Christ. For the grace of the preaching of the Gospel of God's commandments gushed forth in the district of Ayrarat at the royal residence of the Armenian House of T'orgom.
Առնոյր այնուհետեւ խորհուրդ հաւանութեան ընդ թագաւորին եւ ընդ իշխանսն, նախարարաւքն եւ զաւրաւքն հանդերձ՝ վասն խաղաղութեան հասարակաց, քակել կործանել, բառնալ զգայթակղութիւնսն ի միջոյ, ի բաց կորուսանել. զի մի՛ ումեք լիցի խէթ եւ խութ այնուհետեւ ընդ ոտս անկանել եւ խափան առնել՝ ելանել յազատութիւնն վերին: Այլ զի քաջալերեալք ամենեքեան հասանիցեն ի բարեացն կատարումն, ի նշանակեալ նպատակն երանելւոյն Պաւղոսի, թէ Միաբան հասցուք ի չափ հասակին Քրիստոսի, որոյ ազատութիւնն յերկինս է. ակն ունել փրկչին մեծին Աստուծոյ, եւ պարծանք ի խաչն, եւ գովութիւն ի փառս Աստուծոյ:
Then [Gregory] took counsel with the king, the naxarars (lords), and the troops and came to an agreement about a general peace. [They agreed] to pull down, wreck, and obliterate the scandal [of paganism] from their midst—to completely destroy it. This was to prevent [the existence of paganism] from being an obstacle or stumbling block for anyone as they [spiritually] ascended to the freedom On High. Moreover, [the destruction of paganism] would encourage everyone to attain perfect goodness, which the blessed Paul designated as a goal: "That united we may attain the measure of the stature of Christ," whose freedom is in heaven, seeking the great Savior, God", [so that] our boast is in the Cross and our praise is to the glory of God.
Իսկ անդէն վաղվաղակի թագաւորն ինքնիշխան հրամանաւ, եւ ամենեցուն հաւանութեամբ, գործ ի ձեռն տայր երանելւոյն Գրիգորի, զի զյառաջագոյն զհայրենական հնամեացն նախնեացն եւ զիւր կարծեալ աստուածսն չաստուածս անուանեալ՝ անյիշատակ առնել, ջնջել ի միջոյ: Ապա ինքն իսկ թագաւորն խաղայր գնայր ամենայն զաւրաւքն հանդերձ ի Վաղարշապատ քաղաքէ՝ երթալ յԱրտաշատ քաղաք, աւերել անդ զբագինսն Անահտական դիցն, եւ որ յԵրազամոյն տեղիսն անուանեալ կայր: Նախ դիպեալ ի ճանապարհի երազացոյց երազահան պաշտաման Տրի դից, դպիր գիտութեան քրմաց, անուանեալ Դիւան գրչի Որմզդի, ուսման ճարտարութեան մեհեան. նախ ի նա ձեռն արկեալ՝ քակեալ այրեալ աւերեալ քանդեցին:
Immediately after this, the king, by sovereign edict and with the consent of all, entrusted the blessed Gregory with the work of destroying and eliminating the former ancestral gods of his forefathers—falsely called gods—and consigning them to oblivion. The king himself, with all the troops, left the city of Vagharshapat and went to the city of Artashat to destroy the altars of the goddess Anahit there as well as at the place called Erazamoyn. En route he came upon the temple of the god Tir—the interpreter of dreams, the scribe of [pagan] priestly knowledge, who was called the Diwan secretary of Ormazd—a temple of learned instruction. They set to work and demolished, burned, wrecked, and ruined it.
Ուր եւ երեւեալ կերպարանեալ դիւացն ի նմանութիւն առն եւ ձիոյ բազմութեան, կազմութեան գնդի եւ հետեւակազաւրու, մկնդաւորք եւ ուռնաւորք, առաջի ընթացեալք ի կերպարանս մարդկան նմանութեան, նիզակաւք եւ նշանաւք, ի զէն եւ ի զարդ վառեալք, մեծաւ գոչմամբ զաղաղակ հարեալ՝ փախստեայք յԱնահտական մեհեանն անկանէին, ուստի ընդ հասեալսն մարտ եդեալ կռուէին. նետս անոյժս եւ քարավէժս թանձրատարափս ի վերուստ ի շինուածոցն ի խոնարհ զմարդկաւն ցնդէին. զորս եւ սակաւ մի զարհուրեցուցեալ, զնորահաւատ մարդիկն: Իսկ սուրբն Գրիգոր իբրեւ տեսեալ զայն՝ զնշան տէրունական խաչին առնոյր եւ դիմէր ի դուռն մեհենին. եւ ամենայն շինուածք մեհենին ի հիմանց դղրդեալ տապալեցան. եւ լուցեալ յանկարծաւրէն փայտակերտն հրդեհեցաւ ի տէրունական նշանին զաւրութենէ, եւ ծուխն ծառացեալ մինչեւ յամպս հասանէր:
It was here that demons appeared which had taken the forms of a multitude of cavalry and a brigade of infantry armed with lances and javelins, and rushed forth like men armed with spears and flags. With a great cry they fled into the temple of Anahit where they fell upon and fought with those who had arrived. From the height of the building, they rained down on the people below useless arrows and rocks. However, they barely frightened the people with their new faith. Saint Gregory, when he saw this, made the sign of the Lord's cross and went to the door of the temple. Then the entire structure of the temple shook from its foundation and collapsed. Catching fire suddenly from the power of the Lord's sign, the wooden parts [of the temple] burned and smoke rose to the clouds.
Եւ ամենայն դեւքն ի փախուստ դարձեալ՝ առաջի մարդկանն երեւեցան, զաւձիս զգլխով արկեալ, եւ զճակատ հարեալ, եւ զճիչ բարձեալ՝ մեծագոչ լալեաւք ասէին, թէ «Վա՜յ մեզ, վա՜յ մեզ, վա՜յ մեզ, զի յամենայն երկրէ փախստական արար զմեզ Յիսուս որդին Մարեմու, դստերն մարդկան. եւ աստի եւս ի ձեռն կապելոյս եւ մեռելոյս եհաս մեզ փախստական լինել: Արդ՝ յո՞ դիմեալ փախիցուք, զի փառք նորա լցին զտիեզերս: Այլ երթամք մեք ի բնակիչս լերինն Կաւկասու, ի կողմանս հիւսիսոյ. թերեւս անդ հնար լիցի եւ ապրել մարթասցուք: Զի առանց հանգստեան զաւդս կոծեալ՝ անջատ զմեզ ի բնակութենէ մարդկան՝ կատարել զցանկութիւն կամաց մերոց նոքաւք:
All the demons turned in flight before the people, tearing their collars, striking their foreheads, shrieking and crying loudly: "Woe to us, woe to us, woe to us. For Jesus, the son of Mary a daughter of man, has forced us to flee from the whole world. And from this place too—through this imprisoned and dead man—he has forced us to flee. But since his glory has filled the entire universe, where shall we flee to? Let us go to the inhabitants of Mount Caucasus, in the northern regions. Maybe we will be able to survive there. For without rest, [Jesus] has made us beat the air and has separated us from the habitations of humankind [preventing] us from accomplishing our desires through them."
Եւ զայս ասացեալ առաջի ամենեցուն. զի մարդիկն որ լուան՝ առաւել եւս հաստատեցան ի հաւատս ամենեքին. իսկ սեւագունդ դիւացն աներեւոյթք եղեալ, չքոտեալք ի տեղւոյն իբրեւ զծուխ պակասեցան: Իսկ մարդկանն հասելոց անդէն քանդեալ զհիմունս մնացեալս աւերէին, եւ զգանձսն մթերեալս՝ աղքատաց, տառապելոց եւ չքաւորաց մասն հանէին: Եւ զդաստակերտսն եւ զսպասաւորսն քրմաւքն հանդերձ եւ նոցին գետնովքն եւ սահմանաւքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան:
When this was said in front of everyone, those who heard it were even more confirmed in the faith. Then the black brigde of demons vanished and quit that place like smoke. Meanwhile, the people who had come there demolished the foundations and wrecked what remained and gave to the poor, the suffering, and the needy, a portion of the accumulated treasures [of the temples]. Furthermore, they devoted to the Church's needs the [temples'] estates and servants with the pagan priests and their lands and borders.
Եւ առ հասարակ ամենեցուն սերմանեալ զաստուածապաշտութեան զբանն, եւ զամենեսեան ի Տեառնն ճանապարհի կացուցանէր, գիտուն լինել պատուիրանաց արարչութեանն: Եւ յամենայն քաղաքս Հայոց եւ ի գեաւղս եւ յաւանս եւ յագարակս երեւեցուցանէր զտեղիս տան Աստուծոյ: Բայց ոչ առնէր յայտ զհիմնարկութեանն զհետ, եւ ոչ սեղան ուրեք ուղղեալ յանուն Աստուծոյ, զի չունէր զպատիւ քահանայութեան. այլ լոկ պարսպէր քաղաքորմով զտեղիսն, եւ կանգնէր զնշան տէրունական խաչին: Նոյնպէս եւ յելս եւ ի մուտս ճանապարհաց եւ ի փողոցս եւ ի հրապարակս եւ ի ճանապարհակիցս պահ եւ ապաւէն զերկրպագեալն յամենեցունց զնոյն նշան կանգնէր:
[Gregory] sowed the word of true religion among all of them and set them all on the road to the Lord, so that they would be knowledgeable in the commands of the Creator. In all the cities, villages, hamlets, and estates of the Armenians he indicated sites for the house of God. However, he did not lay any foundations or erect altars in the name of God, since he lacked the rank of priesthood. He merely enclosed certain areas with walls and set up the sign of the Lord's cross. Similarly, at the entrances and exits of roads, in streets, squares, and intersections, he erected the same sign as a guard and a refuge for all to worship.
Առնոյր այնուհետեւ զԱրշակունեաց տոհմի որեարն ի վարժս վարդապետութեան պարապեցուցեալ. որոց առաջնոյն Տրդատ անուն, որ եւ թագաւորն իսկ էր, ամենայն տամբ իւրով: Նոյնպէս եւ զամենայն ոգի ջանայր յերիւրել հասուցանել ի գիտութիւն ճշմարտութեան: Եւ յորժամ այնպէս լի առնէր ընդ ամենայն տեղիս զսուրբ Աւետարանն Տեառն, եւ ամենեցուն զգուշացուցեալ անմեղութեամբ զճանապարհս կենաց վարելոյ»՝ ապա ամենեցուն զայն դնէր ի մտի, զի տեառն Աստուծոյ իւրեանց միայն երկիր պագցեն, եւ նմա միայն սպաս տարցին:
After this, he took the noble sons of the Arsacid clan and trained them in doctrine. First was Trdat, the king, with all his House. Similarly, [Gregory] tried to implant knowledge of the truth in every soul. Thus did he fill all places with the holy Gospel of the Lord and cautioned all of them to traverse the paths of life in innocence, and then put it into their minds that they should only worship the Lord their God and serve only Him.
Եւ ապա յանձն արարեալ զնոսա ամենապահ շնորհացն Աստուծոյ, եւ ինքն առեալ զթագաւորն՝ խաղայր գնացեալ երթայր, զի եւ յայլ կողմանս ամենայն սահմանացն Հայաստան աշխարհին սերմանեսցեն զբանն կենաց: Եւ երթայր հասանէր ի Դարանաղեաց գաւառն, զի եւ անդ զանուանելոցն զսուտ աստուածոցն զբագինսն կործանեսցեն, որ էր ի գեաւղն Թորդան, մեհեան անուանեալ սպիտակափառ դիցն Բարշամինայ. նախ զնա կործանէին, եւ զպատկեր նորին փշրէին. եւ զգանձսն ամենայն, զոսկւոյն եւ զարծաթոյն, աւար հարկանէին եւ զայն աղքատաց բաժանեալ բաշխէին: Եւ զգեաւղն ամենայն դաստակերտաւքն հանդերձ եւ սահմանաւքն յանուն եկեղեցւոյն նուիրէին, եւ զամենափրկիչ նշանին աւրինակ եւ անդ կանգնէին:
Then, entrusting them to the all-protecting grace of God, [Gregory] took the king and departed, so that the word of life might germinate in other places within all the borders of the land of Armenia. He arrived at the district of Daranaghik' in order to destroy there the altars of those falsely called gods. There, in the village of T'ordan, was a famous temple to the so-called god Barshamin of dazzling whiteness. First they destroyed that and smashed his image, then they looted all the treasures of gold and silver and gave a portion to the poor. They dedicated that village, with all its estates and borders to the name of the Church. They also erected there a copy of the all-saving sign [of the cross].
Իսկ երանելւոյն վաղվաղակի զաւետարանական արուեստն ի մէջ առեալ, ձեռն արկեալ զգաւառաւն, հանդերձ միամիտ սատարութեամբ թագաւորին՝ գերէր զամենեսեան ի հայրենեացն աւանդելոց ի սատանայապաշտ դիւական ի սպասաւորութենէն ի հնազանդութիւն ծառայութեան Քրիստոսի մատուցանէր: Եւ յորժամ ի նոսա զբանն կենաց սերմանեալ, եւ զամենեսեան յաստուածապաշտութիւն կրթեալ, որ եւ յայտնի իսկ բնակչաց գաւառին նշանք մեծամեծք երեւեալ, կերպակերպ նմանութեամբք դիւացն փախստական լինելով անկանէին ի կողմանս» Խաղտեաց. եւ իբրեւ զնոսա եւս հաստատէր՝ ապա երթեալ հասանէր յամուր տեղին անուանեալ Անի, ի թագաւորաբնակ կայեանսն հանգստոցաց գերեզմանաց թագաւորացն Հայոց: Եւ անդ կործանեցին զբագինն Զեւս դիցն Արամազդայ, հաւրն անուանեալ դիցն ամենայնի: Եւ անդ կանգնեալ զտէրունական նշանն, եւ զաւանն ամրականաւն հանդերձ ի ծառայութիւն եկեղեցւոյն նուիրէին:
Then the blessed one quickly brought forth his evangelical skills [of preaching]. With the devoted aid of the king, [Gregory] took over the district and brought all of them to the obedient service to Christ, leading them from their patrimonial traditions of demonic devil worship. When the word of life germinated among them and all were educated in piety, very great signs appeared to the residents of that district, for the demons, assuming various forms, fled to the Xaghtik' areas. When [the residents of Daranaghik'] also had been confirmed [in the faith], he went to the fortified place called Ani, the site of the royal cemetary of the kings of the Armenians. There they destroyed the altar of the god Zeus-Armazd, who was called the father of all the gods. They erected there the Lord's sign, while they gifted in service to the Church the town and all its fortifications.
Եւ ապա յետ այսորիկ անդէն ի սահմանակից գաւառն Եկեղեաց ելանէր: Եւ անդ երեւեալ դիւացն ի մեծ եւ ի բուն մեհենացն Հայոց թագաւորացն, ի տեղիս պաշտամանցն, յԱնահտական մեհենին, յԵրէզն աւանի. ուր ի նմանութիւն վահանաւոր զաւրու ժողովեալ դիւացն մարտնչէին, եւ մեծագոչ բարբառով զլերինս հնչեցուցանէին: Որք փախստականք եղեալք, եւ ընդ փախչելն նոցա կործանեալ բարձրաբերձ պարիսպքն հարթեցան: Եւ որք դիմեալ հասեալ էին զգաստացեալ զաւրաւքն, սուրբն Գրիգոր թագաւորաւն հանդերձ, փշրէին զոսկի պատկերն Անահտական կանացի դիցն. եւ ամենեւին զտեղին քանդեալ վատնէին, եւ զոսկին եւ զարծաթն աւար առեալ: Եւ անտի ընդ գետն Գայլ յայնկոյս անցանէին, եւ քանդէին զՆանէական մեհեանն դստերն Արամազդայ ի Թիլն յաւանի: Եւ զգանձս երկոցուն մեհենացն աւարեալ ժողովեալ՝ ի նուէր սպասուց սուրբ եկեղեցւոյն Աստուծոյ թողուին տեղեաւքն հանդերձ:
After this, [Gregory] went on to the bordering district of Ekegheats'. Here the demons appeared in the places of worship of the great and native temples of the kings of the Armenians, at the temple of Anahit in the district of Ere'z. It was here, in the form of an army carrying shields, that the demons gathered to fight, and they made the mountains reverberate with their great roaring. But they were put to flight and, as they fled, the high walls fell and were levelled. Those who had arrived, the converted troops, saint Gregory, and the king, broke into pieces the gold statue of the female goddess Anahit and completely destroyed and looted the place, taking the gold and silver as booty. From there they crossed to the other side of the Gayl River and destroyed the temple of Nane', Aramazd's daughter in the hamlet of T'il. The looted treasures of the two temples were gathered up and placed in service to the holy Church of God, along with the sites themselves.
Եւ այսպէս ի բազում տեղեաց բառնային զգայթակղեցուցիչսն անմռունչս, զձուլեալսն, կռեալսն, կոփեալսն, քանդակեալսն, անպիտանսն, անաւգուտսն, վնասակարսն, արարեալսն անմտութեամբ ցնորելոց մարդկան, դարձեալ սրտի մտաւք ի հաւատսն հաստատեալք: Արքայն մեծասաստ իշխանութեամբ տայր հրաման՝ սատանայակուր եւ դիւամոլ ազգացն կողմանցն այնոցիկ՝ թափել եւ զերծանել յունայնավար հնացելոցն սնոտիագործ պաշտամանցն, եւ հնազանդ լինել ամենահեշտ լծոյ ծառայութեանն Քրիստոսի:
Thus, in many places they removed [the idols/images], the scandalous, silent, cast [from metals], hammered, beaten, sculpted, useless, profitless, harmful creations of foolish, deranged people. [The people] were consciously converted and confirmed in the faith. The king, with his grand authority, gave an order to people in those areas—who were possessed by Satan and the demons—to abandon and free themselves from the vain old superstitious cults and to become obedient to the lightest yoke of service to Christ.
Եւ յորժամ անդ եւս զայս արարեալ հաւասարութեամբ ամենեցուն՝ առ հասարակ լցեալ զպիտոյս քարոզութեանն»՝ ոչ ինչ ապաստան լինէր յահ եւ ի սաստ թագաւորին՝ հաւանեցուցանելոյ զամենեսին, եւ ոչ լոկ բանիւք միայն, այլ եւ նշանաւք եւ արուեստիւք եւ ազգի ազգի բժշկութեամբք փառաւոր լինէր սուրբ անունն Քրիստոսի: Այս ամենայն գործեցաւ կամաւք մարդասիրին Աստուծոյ ի ձեռն Գրիգորի: Եւ յամենայն տեղիս հասեալ ինքնին թագաւորն լինէր քարոզ, խոստովանելով զիւր զամբարշտութիւնսն. եւ պատմէր զամենայն արարեալսն Աստուծոյ զսքանչելիսն որ անցին ընդ նա, եւ զողորմութիւն բժշկութեանն, եւ զայն ցուցանէր բարձրաձայն աղաղակաւ, յայտ յանդիման առաջի ամենեցուն:
Now while [Gregory] there, too, was acting with the consent of all, generally filling everyone with the advantages of preaching, he was not [solely] relying on the awe and power of the king. [Gregory] was convincing everyone, not merely with words, but also with miracles, signs, and various types of healings, to make the name of Christ glorious. All this was achieved by the will of beneveolent God, through Gregory. The king himself went to every place [where Gregory preached] and also preached, confessing his impieties and telling about all the miracles God had visited upon him and the mercy of his healing. He disclosed these things, speaking in a loud voice in front of everyone.
Ապա փութացեալ հասանէր ի գաւառն Դերջան, զի եւ անդ յառաջասցի լնուլ զառաքելական քարոզութեանն զարուեստ մշակութեանն երկովք, եւ զերծուցանել զնոսա ի գարշելի «դիւցական սատանայակիր բարուցն ճիւաղութենէ, զխուժադուժ կողմանսն աշակերտելով, զխոշորագոյն եւ զխեցբեկագոյն բարս հեթանոսութեան շրջել ի զգաստութիւն աստուածուսոյց իմաստութեանն. եւ ծանաւթս աւետարանական աւետեացն, յարդարեալս ընդելս կացուցանէր:
Then [Gregory] hastened to the district of Derjan so that there, too, he might spread the message of Apostolic preaching with works of labor. This was to free them from their pagan way of life, which was of a foul, demonic, satanic, and monstrous nature. He taught those barbarous regions to change their gross and rough pagan ways to the sobriety of divinely taught wisdom, to familiarize them with the glad tidings of the Gospel and to confirm them [in the faith].
Գայր հասանէր ի Մրհական մեհեանն անուանեալ որդւոյն Արամազդայ, ի գիւղն զոր Բագայառիճն կոչեն ըստ պարթեւարէն լեզուին: Եւ զայն ի հիմանց բրեալ խլէին, եւ զգանձսն մթերեալս աւար հարկանէին եւ աղքատաց բաշխէին, եւ զտեղիսն նուիրէին եկեղեցւոյ. եւ զբնակիչս աշխարհին հաստատէր ի գիտութիւն ճշմարտութեան: Եւ յայնմհետէ փոյթ ի վերայ ունէր «զառընթերակաց արքունիսն հանդերձ մեծամեծ աւագանւովն եւ ամենայն ազատագունդ բանակաւն աստուածեղէն իմաստութեամբն վարդապետել:
He came to the temple of Mihr [Mithra], known as the son of Aramazd, located in the village called Bagayar'ich in the Parthian language. This they levelled to its foundations and the treasures accumulated there were taken as booty, and distributed among the poor. The sites themselves were gifted to the Church. He confirmed the inhabitants of the land in the knowledge of the truth. Then he took care to instruct in the rational divine wisdom the accompanying [royal] courtiers along with the grandee nobility and all the azatagund brigade of the army.
Իսկ թագաւորն Տրդատիոս հանդերձ միաբանութեամբ կնաւ իւրով Աշխէն տիկնաւ, եւ քերբ իւրով Խոսրովիդխտով, հրաման ետ ի ժողով կոչել միաբանութեամբ ամենայն զաւրաց իւրոց: Եւ վաղվաղակի հասանէին ի ժամադիրն յամենայն կողմանց ըստ հրամանին՝ յԱյրարատ գաւառն ի Վաղարշապատ քաղաք: Քանզի թագաւորն չու արարեալ անդր հասանէր: Եւ կուտեցան առ հասարակ զաւրքն ամենայն, եւ մեծամեծք եւ կուսակալք, գաւառակալք, պատուաւորք, պատուականք, զաւրավարք, պետք եւ իշխանք, նախարարք եւ ազատք, դատաւորք եւ զաւրագլուխք, եւ հասեալ կային առաջի թագաւորին:
King Tiridates together with his wife, the tikin (queen) Ashxe'n and his sister Xosroviduxt, gave an order that an assembly be convened of all his forces. Then at once from all sides, in accordance with the order, people came to assemble in the city of Vagharshapat in the district of Ayrarat. The king also went there. In addition there assembled before the king all the troops, the grandees and governors, rulers of districts, dignitaries, notables, military leaders, chiefs, princes, naxarars (lords), azats (gentry), judges and officers.
Խորհուրդ ի մէջ առնոյր թագաւորն ընդ ամենեսին, փութալ հասանել՝ բարեաց գործոց ժառանգաւոր լինել: Եկա՛յք, ասէ, ճեպեսցուք զայս առաջնորդ կենաց մերոց տուեալ մեզ յԱստուծոյ զԳրիգորդ հովիւ կացուցանել, զի լուսաւորեսցէ զմեզ մկրտութեամբ եւ նորոգեսցէ աւրէնսուսոյց խորհրդովն արարչին մերոյ Աստուծոյ:
The king deliberated with all of them, urging them to become heirs to good deeds. He said: "Come, let us hasten to make as our pastor Gregory, this leader of our lives given to us by God, so that he illuminate us with baptism and renew us, as a teacher of the law by the sacrament of God, our creator.
Իսկ Գրիգոր ոչ առնոյր զայս յանձն, առնուլ զմեծ պատիւ քահանայապետութեանն. ասէ. «Ոչ կարեմ հանդարտել բաւել վասն անչափակալ բարձրութեանն զաւրել. զի անպատում է այս պատիւ քրիստոսատուր փառացն առաջնորդութեան, միջնորդ կալ ընդ Աստուած եւ ընդ մարդիկ. այլ զարժանին խնդրեալ գտցեն:
Now Gregory would not agree to accept the dignity of the chief priesthood, saying: "I cannot do this because of its immeasurable loftiness, because this honor of the glory given by Christ to serve as an intermediary between God and humankind [is so profound that it] is indescribable. Instead, let them search for and find someone who is worthy."
Իսկ անդէն տեսիլ սքանչելի յԱստուծոյ երեւեալ թագաւորին՝ տեսանէր զհրեշտակ Աստուծոյ, զի խաւսէր ընդ նմա եւ ասէր, թէ «Պարտ է ձեզ զԳրիգորդ վիճակեցուցանել առանց յապաղելոյ ի քահանայապետութիւն, զի լուսաւորեսցէ զձեզ մկրտութեամբ: Նոյնպէս երեւեալ եւ Գրիգորի տեսիլ հրեշտակի Աստուծոյ, զի մի իշխեսցէ ինչ պնդել յամառել վասն այնր, «զի ի Քրիստոսէ է այդ հրամայեալ, ասէ, քեզ: Իսկ նա հաւանեալ վաղվաղակի բարբառեալ ասէր, թէ «Կամք Աստուծոյ կատարեսցին:
Now it happened after this, that a marvellous vision from God appeared to the king. [In it] he saw the angel of God speaking to him and saying: "Without delay you must have Gregory ordained to the chief priesthood, for him to illuminate you through baptism." Similarly, the angel of God appeared to Gregory in a vision, so that he would not dare to persist in his stubborness about the matter. He said: "It is Christ Who is commanding you." Then [Gregory] accepted it immediately, saying: "Let God's will be done."
Յայնժամ թագաւորն վաղվաղակի փութով եւ երկիւղիւ եւ մեծաւ խնդութեամբ հոգացեալ, գումարեաց զգլխաւորս նախարարացն եւ զկուսակալս աշխարհացն: առաջին՝ իշխանն Անգեղ տան, երկրորդ՝ իշխանն Աղձնեաց, որ է բդեաշխն մեծ. երրորդ՝ իշխանն մարդպետութեան իշխանութեանն, չորրորդ՝ իշխանն թագակապ իշխանութեան ասպետութեանն: հինգերորդ՝ իշխանն սպարապետութեան, զաւրավար Հայոց աշխարհին. վեցերորդ՝ իշխանն Կորդովտաց աշխարհին, եաւթներորդ՝ իշխանն Ծոփաց աշխարհին. ութերորդ՝ իշխանն Գուգարացւոց աշխարհին, որ միւս անուանեալ բդեաշխն. իններորդ՝ իշխանն Ռշտունեաց աշխարհին. տասներորդ՝ իշխանն Մոկաց աշխարհին: մետասաներորդ՝ իշխանն Սիւնեաց աշխարհին. երկոտասաներորդ՝ իշխանն Ծաւդէից աշխարհին. երեքտասաներորդ՝ իշխանն Ուտիացւոց աշխարհին. չորեքտասաներորդ՝ իշխանն շահապ Զարաւանդ եւ Հեր գաւառի. հնգետասաներորդ՝ իշխանն մաղխազութեան տանն. վեշտասաներորդ՝ իշխանն Արծրունեաց:
Then the king quickly, piously, and with great delight assembled by him the chief naxarars and the governors of the lands; first, the prince of Angegh tun; second, the prince of Aghdznik' who was the great bdeash; third, the prince [g403] of the principality of the Mardpet-dom; fourth, the aspet, prince of the principality [with the right] of crowning the king; fifth, the prince of the sparapetut'iwn, the general of the land of the Armenians; sixth, the prince of the land of Korduk'; seventh, the prince of the land of Tsop'k'; eighth, the prince of the land of Gugark', who is called "the other bdeash"; ninth, the prince of the land of the R'shtunik'; tenth, the prince of the land of Mokk'; eleventh, the prince of the land of Siwnik'; twelfth, the prince of the land of Tsawde'k'; thirteenth, the prince of the land of Utik'; fourteenth, the prince shahap of the district of Zarawand and Her; fifteenth, the prince of the House of the Maghxaz-dom; sixteenth, the prince of the Artsrunik'.
Այս իշխանք են ընտիրք, կուսակալք, կողմնակալք, հազարաւորք, բիւրաւորք ի մէջ Հայաստան աշխարհի տանն Թորգոմայ, զորս գումարեաց թագաւորն Տրդատ եւ առաքեաց զնոսա ի կողմանս Կապուտկացւոց, ի քաղաքն Կեսարացւոց, զոր ըստ հայերէն լեզուին Մաժաք կոչեն. զի տարեալ զԳրիգորն՝ քահանայապետ կացուսցեն իւրեանց աշխարհին. եւ հանդերձեցան դէտ ակն ունել ճանապարհացն: Եւ հրամայեաց հրովարտակ գրել...
Եւ կազմեցան պատրաստեցան, առին ընդ իւրեանս պատարագս՝ ոսկի եւ արծաթ, ձիս եւ ջորիս եւ հանդերձս գունակ գունակս ի զարդ եւ ի սպաս պատուական տեղեացն սրբոց տանցն Աստուծոյ՝ ուր առաքեալքն էին. եւ ամենայն եկեղեցեացն առնէին պատրաստութիւն պատարագաց՝ ընդ որ էին անցանելոց:
[The members of the Armenian delegation] organized and prepared [for the journey], taking along with them gifts: gold, silver, horses, mules, clothing of many colors, as decorations and for honorable service in the holy places of the houses of God, where they were being sent. For all the [major] churches that they would pass, they took prepared gifts.
Եւ հանէին զԳրիգոր յոսկիապատ կառսն արքունականս՝ սպիտակաձիգ ջորւոցն: Եւ ամենայն իշխանքն գումարեալք ընդ նմա կառաւք եւ երիվարաւք, զաւրաւք, նշանակաւք, իւրաքանչիւր գնդաւ խաղացին գնացին յԱյրարատեան գաւառէն, ի Վաղարշապատ քաղաքէ. եւ հասեալ ի սահմանս Յունաց՝ բազում պատիւս կազմութեան հիւրամեծարութեան գտանէին ի քաղաքաց քաղաքաց: Եւ բազում խնդութիւնս եւ կայտիռս ցնծութեան, խնճոյս ուրախութեան կացուցանէին, իբրեւ լսէին զԱստուծոյ արարեալ զսքանչելիսն, եւ զհասելոց դարձ փրկութեան եւ զճանապարհս աւգտակարս:
Then they put Gregory into the royal carriage, which was covered with gold and pulled by white mules. All the princes gathered around him with carriages and horses, troops, banners, each [prince] with his own brigade, and then departed from the city of Vagharshapat in the district of Ayrarat. They reached the borders of the Greeks [Byzantines], where in every city they were received with much honor and organized hospitality. There was much rejoicing, delight, and feasting when they heard about the miracles wrought by God, about the turn to salvation, and about their useful journey [for Gregory's ordination].
Այսպէս պատուեալ ըստ ճանապարհացն՝ մինչեւ գային հասանէին ի քաղաքն Կեսարացւոց. եւ անդ տեսանէին զսուրբ կաթողիկոսն Ղեւոնդիոս, եւ զամենայն եկեղեցական գունդս գունդս սրբոցն կղերիկոսացն եւ զդասս դասս հրեշտակակրաւն պաշտաւնէիցն: Տուեալ ողջոյն եւ պատմեալ նոցա՝ որ ինչ միանգամայն եղեալ էր յԱստուծոյ, եւ մատուցին զթուղթ թագաւորին առաջի սրբոյ քահանայապետին. եւ նորա մեծաւ խնդութեամբ ընկալեալ եւ ամենայն քաղաքացեացն մեծաւ ուրախութեամբ: Եւ ամենեքեան առնէին տաւն ցնծութեան, եւ զսուրբն Գրիգոր պատուեալ ըստ արժանի առաքինութեանցն ճգնութեանցն վկայաւրէն մարտին՝ կանթեղաւք եւ սաղմոսիւք եւ երգովք հոգեւորաւք փառաւորէին: Եւ իշխանաց քաղաքին ցուցեալ բազում մեծարանս հասելոցն եւ ընկալեալ հոգաբարձութեամբ ըստ Քրիստոսի անուանելոյն կարգի: Եւ այսպէս մեծապատիւ յամենեցունց մեծարեալ ըստ արժանաւորութեանն երանութեան վկայական անուան ստացելոյ:
And thus honored on their journey, they arrived at the city of Caesarea. There they saw the blessed kat'oghikos Leontius, and all the brigades of blessed clerics and all the classes of servitors with their angelic religion. They greeted them and informed them of what [wonders] God had wrought, and gave the king's letter to the blessed chief priest. [Leontius] received it with great joy and all the citizens rejoiced. They all held a feast of celebration and honored saint Gregory for his meritorious virtue and persistence in his martyr-like battles, glorifying him with candles, psalms, and spiritual songs. The princes of the city showed great honor to those who had arrived, receiving them with great care, according to their Christian custom. Thus [Gregory] was greatly exalted by all, according to the merit of the blessed name of martyr which he had received.
Եւ եղեալ ժողով բազմութեան եպիսկոպոսաց ի քաղաքն Կեսարացւոց, զի ձեռնադրեսցեն զսուրբն Գրիգորիոս եւ աւանդեալ ի նա զպատիւ խոնարհութեան քահանայութեանն Քրիստոսի, եւ զբարձրութիւն եպիսկոպոսութեան փառաւորութեանն Աստուծոյ, զպատիւն եւ զփառսն մեծ: Սրբով Աւետարանաւն եդին ի վերայ նորա ձեռս ժողովք եպիսկոպոսացն, որոց գլխաւորն Ղեւոնդիոս, զի առցէ նա իշխանութիւն յերկինս եւ յերկրի, առնուլ զփականս արքայութեանն երկնից, կապել եւ լուծանել յերկրի:
Then there took place in the city of Caesarea an assembly of multitudes of bishops, so that they [g408] ordain the blessed Gregory. They passed on to him great honor and glory: the honor of the humility of Christ's priesthood, and the loftiness of the episcopacy of God's glory. [Holding] the blessed Gospel, the assembly of bishops, chief of them being Leontius, laid their hands on him, so that he might receive authority in heaven and on earth to receive the keys of the kingdom, to bind and loose on earth.
Մեծաւ պատուով եւ թղթով եւ ժողովով զսուրբն Գրիգորիոս անդուստ յուղարկեցին իշխանաւքն հանդերձ: Ետուն ողջոյն, եւ յուղի անկեալ անտի ի շնորհս տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի՝ գային հասանէին ի քաղաքն Սեբաստացւոց, եւ անդ յեցան յերեկաւթս աւուրս ոչ սակաւս: Եւ անդ գտանէր բազմութիւն եղբարց, զորս հաւանեցուցանէր ընդ իւր գալ, զի վիճակեցուսցէ զնոսա ի քահանայութիւն յիւրում աշխարհին, եւ բազում գունդս գունդս յաճախեալ առնոյր ընդ իւր, «եւ մեծարանաւք մեծարեալ յեպիսկոպոսաց աշխարհին եւ յիշխանաց եւ ի ժողովրդոց:
With great honor and a letter [the Caesarean clerics] sent off saint Gregory with the princes. They exchanged greetings and, with the grace of our Lord Jesus Christ, set out on the road, arriving at the city of Sebastia. They remained there for not a few days. There [Gregory] found a multitude of [clerical] brothers whom he convinced to accompany him, so that he might appoint them to the priesthood of his land. He took brigades of them along with him. [Gregory] was greatly exalted by the bishops, princes, and people of that land.
Իսկ ընդ որ անցանէին՝ կուտէին ժողովուրդք ի վերայ ժողովրդոց՝ տեսանել զսուրբ եպիսկոպոսն Գրիգորիոս, զի աւրհնեսցին ի նմանէ. եւ ասէին ցմիմեանս. «Եկա՛յք տեսցուք զսուրբ եպիսկոպոսն Գրիգորիոս. զի այս այն այր է, ասէին, որ վասն Քրիստոսի համբեր չարչարանաց, վկայ հաւատարիմ գտեալ, զխոստովանողական անուն ժառանգեաց:
Now whatever [place] they passed through, the people crowded together to see the blessed bishop, Gregory, to be blessed by him. And they said to one another: "Come, let us see the blessed bishop, Gregory, for he is that man who, for Christ, endured torments and, being found to be a faithful martyr, has inherited the name of confessor.
Եւ յետ այսորիկ առնոյր ընդ իւր զբազմութիւն հաւանելոցն՝ նախարարակոյտ զաւրուն հանդերձ. հրաժարեալ այնուհետեւ շնորհատուր պարգեւաւքն եւ ամենայն իւրայովքն յանձն եղեալ շնորհացն Աստուծոյ՝ ճանապարհորդ լինէր. եւ այսպէս զբազում աւթեվանաւք անցեալ՝ առողջութեամբ, յաջողութեամբ եւ հոգելից ուրախութեամբ եկեալ հասանէին ի Հայաստան աշխարհն:
After this [Gregory] took with him the multitude of those [priests] consenting [to accompany him] as well as the troops of nobles. Taking leave with gifts of gratitude, [Gregory] and all his people set out, with the grace of God. Thus, passing many way stations, he arrived at the land of Armenia, in health, success, and spiritual joy.
Եւ իբրեւ եկն եհաս ի սահմանս Հայոց՝ լուաւ Գրիգորիոս, թէ Վահէվանեան մեհեանն մնացեալ է յերկրին Տարաւնոյ, մեհեանն մեծագանձ, լի ոսկւով եւ արծաթով, եւ բազում նուէրք մեծամեծ թագաւորաց ձաւնեալ անդ. ութերորդ պաշտաւն հռչակաւոր, անուանեալն Վիշապաքաղն Վահագնի, յաշտից տեղիք թագաւորացն Հայոց Մեծաց, ի սնարս լերինն Քարքեայ, ի վերայ գետոյն Եփրատայ, որ հանդէպ հայի մեծի լերինն Տաւրոսի, որ եւ անուանեալ ըստ յաճախաշատ պաշտաման տեղեացն՝ Յաշտիշատ: Զի յայնժամ դեռ եւս շէն կային երեք բագինք ի նմա. առաջին՝ մեհեանն Վահէվանեան, երկրորդն՝ Ոսկեմաւր Ոսկեծին դից, եւ բագինն իսկ յայս անուն անուանեալ Ոսկեհատ Ոսկեմաւր դից. եւ երրորդ՝ մեհեանն անուանեալ Աստղկան դից, Սենեակ Վահագնի կարդացեալ, որ է ըստ յունականին Ափրոդիտէս: Արդ՝ դիմեաց գալ սուրբն Գրիգորիոս, զի քանդեսցէ եւ զայն եւս, զի տակաւին իսկ տգէտ մարդիկ խառնակութեան զոհէին յայս բագինս մնացեալս:
As soon as they had reached the borders of the Armenians, Gregory heard that there remained in the Taro'n country a temple to Vahagn, a temple with a large treasury, full of gold and silver and many gifts presented by the grandee kings. This was the eighth famous shrine, named for Vahagn the Dragon-Reaper, a place of sacrifice for the kings of Great Armenia, [located] on the summit of K'ark'e Mountain on the [banks of the] Euphrates River, which faces the great Taurus Mountains, and called Yashtishat after the frequent sacrifices [made there]. At this time there still were three sanctuaries [remaining] in it: first was the temple of Vahe'van [Vahagn], second was [the altar to] the Golden Mother, the goddess born of gold, and the altar was named, after her, golden built of the Golden-mother goddess; and third was the temple named after the goddess Astghik—who is the Greek Aphrodite—called the Chamber of Vahagn. Now saint Gregory went there so that he might also demolish this site, since ignorant folk were still making impure sacrifices at its remaining altars.
Եւ իբրեւ դարձեալ գայր նա ի կողմանցն Յունաց՝ բարձեալ բերէր ընդ իւր նշխարս ինչ յոսկերաց մեծի մարգարէին երանեալ մկրտչին Յովհաննու եւ զսուրբ վկային Քրիստոսի զԱթանագինէի: Եւ իբրեւ եկին հասին յանդիման մեհենացն, մաւտ ի գետն Եփրատ՝ կամէր հանել զնոսա ի վեր, ի բարձրաւանդակ տեղի մեհենացն, կործանել զբագինսն, եւ շինել զվկայարանս նոցա:
As [Gregory] was returning from Greek territory, he brought with him some relics of the bones of the great prophet, the blessed John the Baptist, and of Athenagenes, the holy martyr of Christ. Once they had arrived opposite the temples, near the Euphrates River, [Gregory] wanted to take [the relics] up to the heights where the temples were located, to destroy the altars and to construct martyria for them.
Իբրեւ եկին մաւտ եղեն ի գետն Եփրատ իբրեւ ձիոյ արշաւանաւք երկուք, եւ դեռ ընդ փոքր ձորակ մի անցանել կամէին, ընդ ջուր մի սակաւ՝ զտեղի առին սպիտակ ջորիք կառացն, ուր կային գանձքն աստուածային, նշխարք սրբոցն. ոչ կարացին հանել ըստ ձորակն: Եւ յայտնեալ առ Գրիգոր հրեշտակ Տեառն՝ ասէ. «Հաճեցաւ Տէր զբնակել սրբոցդ Աստուծոյ ի տեղւոջդ: Ուր եւ անդէն բազմութեան զաւրացն, մէն սակաւ սատարեալ՝ շինեցին զվկայարանն, եւ զսուրբսն ի հանգիստ փոխեցին:
When they had arrived at a distance of about two stadia from the Euphrates River and wanted to cross through yet another small valley with water in it, the white mules [pulling] the cart that contained the divine treasures—the relics of the saints—stopped and [the drivers] were unable to move them through the valley. Then an angel of the Lord appeared to Gregory and said: "It has pleased the Lord that the saints of God should dwell here in this place." And so the multitude of troops all together built a chapel and transferred the saints' [relics] there as a resting place.
Եւ մինչ դեռ զշինուած մատրանն կազմէին՝ հրաման ետ Գրիգոր զաւրականին եւ իշխանացն որ ընդ իւրն էին, զի ելցեն եւ մրճաւք տապալեսցեն զշինուածս բագնացն: Որք ելեալ շատ ջանացան, եւ ոչ կարացին զդուրս բագնացն գտանել՝ թէ ի ներքս մտցեն, զի ծածկեցին դեւքն ի նոցանէն. եւ ի կողմանէ արտաքուստ ջանացան, եւ ոչ գծեաց անդ երկաթ գործւոյն. ապա փութացան հասին իշխանքն եւ պատմեցին նմա զամենայն:
While they were building the chapel, Gregory ordered the troops and the princes who were with him to come with hammers and destroy the buildings of the altars. Those who came forth tried hard, but they were unable to find the doors of the temples to go inside, since the demons had concealed [the entrances] from them. They tried from the outside, but their iron tools could not scratch [the structure]. Then the princes hastened to tell [Gregory] everything that had happened.
Իսկ նա առնոյր զնշան տէրունական խաչին, եւ ելեալ ի ձորակէն եկաց յանդիման բարձրաբերձ տեղեացն շինուածոցն եւ ասէ. «Հրեշտակ քո, Տէր, հալածեսցէ զնոսա: Եւ ընդ բանիցն հողմ ուժգին բղխեաց ի խաչանիշ փայտէն, զոր ունէր ի ձեռին իւրում սուրբ եպիսկոպոսն: Եւ երթայր հողմն ուռուցեալ լերինն հաւասար, եւ չոգաւ հարթեաց, տապալեաց, ընկէց զամենայն շինուածսն բագնացն: Եւ այնչափ կորոյս, զի յետ այնորիկ ոչ ինչ ոք յայնմ տեղւոջ նշմարանս կարէր գտանել, ո՛չ քարի եւ ոչ փայտի, ո՛չ ոսկւոյ եւ ոչ արծաթոյ, եւ ոչ բնաւ երեւէր, թէ լեալ ինչ իցէ անդ: Եւ անթիւք կոտորեցան մարդիկ պաշտամանն քրմութեան որ ի տեղւոջ անդ էին, եւ անհետ եղեն ոսկերք նոցա. եւ որք տեսինն՝ անթիւ մարդիկ հաւատացին: Եւ ասէ սուրբն Գրիգոր. «Արդ տեսէք, թէ ո՛րպէս ջնջեցան գայթակղութիւնքն ձեր, զի եւ չէին իսկ ինչ. այլ ծառայեցէ՛ք յայսմհետէ տեառն Աստուծոյ որ արար զերկինս եւ զերկիր:
And so [Gregory] took the sign of the Lord's cross and, ascending from the valley, went opposite the lofty places of the structures. There he said: "Lord, let your angel drive them away." At his words, a strong wind blew from the wooden cross which the holy bishop held in his hand. The wind strengthened and rose as high as the mountain where it levelled, overturned, and demolished all the structures of the altars. It so destroyed things that afterwards no one could find traces of anything—not stone, wood, gold, or silver. [The destruction was so thorough that] it seemed as though nothing ever had been present there. Moreover, countless people there who were associated with the pagan priesthood were destroyed—even their bones vanished. Seeing this, countless people believed. Then saint Gregory said: "See now, your obstacles have been removed, for they were nothing. From now on serve the Lord God who made heaven and earth.
Եւ յետ այսորիկ ելանէր նա ի տեղիս մեհենացն, եւ ժողովեալ դարձուցանէր զմարդիկ աշխարհին յաստուածպաշտութիւն: Եւ եդ անդ զհիմունս եկեղեցւոյն, եւ ուղղեաց սեղան փառացն Քրիստոսի. զի նախ անդ արար սկիզբն շինելոյ եկեղեցեաց: Եւ ուղղեալ սեղան յանուն սուրբ Երրորդութեանն, եւ կազմեալ աւազան մկրտութեան, նախ զայնոսիկ լուսաւորեաց մկրտութեամբն՝ որ ընդ իւրն էին մեծամեծ նախարարքն, որ ընդ նմայն երթեալ էին ի քաղաքն Կեսարացւոց, եւ ապա զգաւառականսն, զբնակիչս երկրին: Աւուրս քսան երեկաւթս առնէր, եւ մկրտէր անդ աւելի քան զինն եւ տասն բիւր մարդկան, եւ կանգնէր սեղան ի վկայարանի սրբոցն հանգստի զոր շինեացն, եւ մատուցանէր զպատարագն փրկութեան, եւ բաշխէր անդ զմարմին եւ զարիւն կենարարին Քրիստոսի:
After this [Gregory] went to the place of the temples, gathered the folk of the land, and converted them to piety. It was there [in Taro'n] that he laid the foundations of a church and erected an altar to the glory of Christ. For it was there that he first made a start to building churches. He raised an altar in the name of the Holy Trinity and a baptismal font, first [baptising] the grandee naxarars (lords) who were with him and had accompanied him to the city of Caesarea, then [he baptized] the people of the district, the residents of the country. For 20 days he stayed there and baptized more than 190,000 people. He raised an altar in the shrine of repose [of the relics] of the saints which he had built, and offered the liturgy of salvation, distributing there the life-giving body and blood of Christ.
Եւ հրամայեաց կատարել անդ ամ յամէ, ի նմին տեղւոջ ժողովեալ ամենեցուն, զյիշատակ սրբոցն, որ աւր եաւթն էր ամսոյն սահմի, զի խնդութեամբ ժողովեալ՝ զաւր տաւնին խմբեսցեն. զի նախ անտի սկիզբն արար շինելոյ զեկեղեցիս:
[Gregory] ordered that every year everyone should assemble there joyfully [making] a feast-day to commemorate the saints, on the seventh day of the month of Sahmi [October]. For it was in that place [in Taro'n] that [Gregory] started building churches. He designated priests in different places and filled the area with priests and the construction of churches.
Եւ կացուցանէր քահանայս ի տեղիս տեղիս. եւ ելից զվայրսն եկեղեցւովք շինելովք եւ քահանայիւք: Եւ ինքն չու արարեալ անտի՝ մեծապանձ պարծանաւք զաւրութեան խաչին Քրիստոսի եւ բարձ նշխարս անտի կէս մի ի սրբոցն, զի եւ յայլ տեղիս հաստատեսցէ զյիշատակս նոցա: Եւ ընդ ամենայն տեղիս եւ ընդ ամենայն գաւառս շրջէր. յաւանս եւ յագարակս շինէր եկեղեցիս, եւ առնէր մկրտութիւն եւ կացուցանէր քահանայս:
Then [Gregory] himself left that place, with the grand splendor of the power of the cross of Christ, and half the relics of the saints, so that he might establish their remembrances in other locations. He circulated throughout every place and all districts. In hamlets and estates he built churches, baptized, and designated priests.
Լուաւ ապա եւ մեծ թագաւորն Տրդատ, եթէ Գրիգոր եկեալ հասեալ է յերկիրս Հայոց: Առ զզաւրս իւր եւ զԱշխէն տիկին եւ զքոյրն իւր զԽոսրովիդուխտ, եւ չու արարեալ յԱյրարատեան գաւառէն, ի Վաղարշապատ քաղաքէ, ընդ առաջ Գրիգորի, գայր հասանէր ի քաղաքագեաւղն Բագաւան, որ անուանեալ կոչի ի պարթեւարէն լեզուէն՝ Դիցաւան. եւ անդ սպասեալ մնայր նմա ամսաւրեայ ժամանակս: Իսկ նա շրջէր, զի լցցէ զկողմանս կողմանս եկեղեցեաւք եւ քահանայիւք եւ պաշտաւնէիւք եւ ամենայն աստուածագործ սպասաւորութեանն կարգաւք, եւ լուսաւորեսցէ զբազումս մկրտութեամբ:
The great King Trdat heard that Gregory had arrived at the country of the Armenians. He took his troops, his queen (tikin), Ashxe'n, and his sister, Xosroviduxt, and went to the city of Vagharshapat in the district of Ayrarat, to come before Gregory. He reached the town of Bagawan, meaning Dits'awan in the Parthian language, and remained there awaiting him for a month. Meanwhile, [Gregory] was moving around to fill every place with churches, priests, servitors, and all the ranks of divine service, and to illuminate many with baptism.
Ապա գայր հասանէր յանուանեալ Դիցաւանն ամենայն մեծամեծաւքն եւ զաւրաւքն եւ աշխարհակոյտ ամբոխիւն, որք էին ժողովեալ ի կողմանց կողմանց, եւ գնային շրջէին զհետ նորա եւ գտանէին բժշկութիւն եւ լնուին զպէտս իւրաքանչիւր ի նմանէ: Եւ նա ամենասփիւռ վարդապետութեամբն ամենեցուն սերմանէր զբանն կենաց, եւ «հանդերձ ամենայն սպասաւորաւք Աւետարանին որ ընդ իւրն էին, զոր չէ ոք բաւական ըստ իւրաքանչիւր անուանցն նշանակել, քարոզէր զԱւետարանն: Որովք յանձն եղեալ երանելի եպիսկոպոսն շնորհացն Աստուծոյ՝ գայր հասանէր առ ստորոտով Նպատական լերինն:
Then he arrived at [the place] called Dits'awan, with all the grandees and the troops and the mass of common folk, who had gathered from various places. They went and circulated around with [Gregory] and found healing from him and also fulfillment of each one's needs. And [Gregory] through his teaching that spread to all, sowed in them the word of Life. With all the servitors of the Gospel who were with him [from Sebastia] whom no one could name in full, he preached the Gospel. Then [Gregory], the blessed bishop, through the grace of God, arrived at the base of Npat Mountain.
Ընդ առաջ ելանէր նմա թագաւորն ամենայն զաւրաւքն հանդերձ, առ ափն Եփրատ գետոյն, որ եւ ընդ պատահելն իսկ լի առնէր զամենեսեան ողջունիւ Աւետարանին Քրիստոսի, եւ բազում ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ յաւանն դառնային: Եւ անդ մատուցեալ թագաւորին իշխանքն եկեալք զբերեալ պատասխանին ողջունաբեր թղթոյն:
The king with all the troops went before him, to the banks of the Euphrates River. At their meeting, [Gregory] filled all of them with the greeting of Christ's Gospel. And, with much delight and joy, they returned to the hamlet. There the princes gave to the king the response to [Trdat's] letter of greeting, which they had brought [from Caesarea]. [The letter of the reply is not translated.]
Եւ ուրախ եղեն ընդ մխիթարութիւն թղթոյն. եւ զի եկեալ հասեալ էին ուղեգնացքն լուսաւորութեամբ, եւ երեւեալ աստուածաշնորհ պարգեւաւք, առաւել զհոգեւոր սիրոյն զանձուկսն սփռէին՝ եւ եւս քան զեւս ի հաւատսն հաստատեցան մեծաւ եւ ցնծալից բերկրութեամբ:
They were happy at the consolation of the letter; and also because the travellers had arrived [in Armenia] illuminated, and with visible gifts of divine grace. They spread all the more their fervor of divine love and were even more firmly established in the faith.
Եւ եդ անդ հիմունս, եւ շինեաց եկեղեցի. եւ զնշխարսն զոր ունէր յոսկերաց սրբոցն՝ ի տէրունական տանն բնակեցուցանէր: Սոյնպէս եւ ընդ ամենայն կողմանս գաւառացն դնէր հիմունս եկեղեցեաց, եւ ուղղէր սեղանս, եւ կացուցանէր քահանայս: Եւ ամենայն երկիրն դարձեալ սրտիւք իւրեանց կանխէին ի պահս եւ ի պաշտաւն եւ յերկիւղն Աստուծոյ:
There [Gregory] laid the foundations and built a church, and it was there, in the Lord's house, that he gave a home to the relics he had of the saints' bones. Similarly, throughout all parts of the districts he laid foundations for churches, erected altars, and designated priests. The entire country was converted with all their hearts and were diligent in fasting and in the service and fear of God.
Իսկ ի լնուլ կիտին եդելոյ պահոցն կատարելոյ, առեալ երանելւոյն Գրիգորի զաշխարհաբանակ զաւրացն, եւ զինքնին զթագաւորն, եւ զկին նորա Աշխէն, եւ զմեծ աւրիորդն Խոսրովիդուխտ, եւ զմեծամեծսն ամենայն, եւ ամենայն մարդկաւ բանակին հանդերձ՝ ընդ այգն ի լուսանալ առաւաւտուն յափն Եփրատ գետոյն մատուցանէր, եւ անդէն մկրտէր առ հասարակ զամենեսեան յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ:
At the final completion of the fast, the blessed Gregory took the army, the king himself, his wife, Ashxe'n, the great princess (o'riordn) Xosroviduxt, and all the grandees, and all the people of the retinue, and early in the day, at dawn, he took them to the banks of the Euphrates River and baptized all of them, in the name of the Father and the Son, and the Holy Spirit.
Եւ իբրեւ իջանէին մարդիկն ամենայն եւ թագաւորն ի մկրտութիւն անդր, ի ջուրսն Եփրատ գետոյն՝ նշան սքանչելի երեւեալ յԱստուծոյ. զի զետղ առեալ ջուրք գետոյն՝ անդրէն դարձան ընդ կրուկն: Եւ լոյս սաստիկ երեւեալ ի նմանութիւն սեան լուսաւորի՝ եւ եկաց ի վերայ ջուրց գետոյն, եւ ի վերայ նորա նմանութիւն տէրունական խաչին. եւ այնչափ ծագեաց լոյսն, մինչեւ արգելոյր զճառագայթս արեգականն եւ նուաղեցուցանէր: Եւ իւղն աւծութեան, զոր արկանէր Գրիգորիոս ի վերայ մարդկանն՝ շրջան առեալ ի մէջ գետոյն շուրջ զմարդկաւն խաղայր: Եւ ամենեքեան զարմացեալք բարձրացուցանէին զաւրհնութիւն ի փառս Աստուծոյ: Եւ ընդ երեկս աւուրն նշանն աներեւոյթ լինէր, եւ նոքա ի վեր յաւանն դառնային: Եւ որք մկրտեցանն յաւուր յայնմիկ՝ աւելի քան զհնգետասան բիւր մարդկան յարքունական զաւրացն:
When all the people and the king descended to the waters of the Euphrates River for baptism, a marvellous sign appeared from God. For the waters of the river stopped and turned around. Then a bright light appeared in the form of a luminous column and came and rested over the waters in the likeness [g420] of the Lord's cross. The light shined out so brightly that it obscured and reduced the sun's rays. The oil of annointing which Gregory poured over people floated around them in the river. All were astounded and raised blessings to the glory of God. The sign disappeared in the evening, and [the people] returned to the hamlet. On that day more than 150,000 from the royal army were baptized.
Եւ դադարեաց անդ յետ այսորիկ աւուրս եաւթն վասն հոգեւոր մխիթարութեան: Եւ յայնմ աւուրս եաւթանս որ մկրտեցան յարքունական բանակէ անտի՝ ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանուկ աւելի քան զչորեքարիւր բիւր:
[Gregory] remained there for seven days after this, for spiritual consolation. And during those seven days he baptized more than four million people from the royal retinue, men, women, and children.
Եւ զյիշատակս վկայիցն բերելոց ժամադրեաց ի տաւն մեծ հռչակել, սնոտեացն պաշտաման ի ժամանակի՝ դիցն Ամանորոյ ամենաբեր նոր պտղոց տաւնին, Հիւրընկալ դիցն Վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ պաշտէին յուրախութեան Նաւասարդ աւուր: Զի ժողովեալ ի յիշատակ մեծի երանելւոյն Յովհաննու եւ սրբոյ վկային Աստուծոյ Աթանագինէի՝ յայնմ աւուր խմբեալ ի նմին յաւանին տաւնեսցեն:
[Gregory] set the date for commemorating [the deaths of] the martyrs [whose relics] he had brought, declaring as a major holiday the [day(s) of the former] holiday of the vain gods Amanor, bringer of the new fruits and of Hiwre"nkal Vanatur, which previously they joyously celebrated in the same place on the feast of New Year's Day (Nawasard). [Gregory stipulated] that they [now] should gather and celebrate in that hamlet and on the same day [a feast] for the great and blessed John [the Baptist] and for the holy martyr of God, At'anagine's.
Յորում եւ երանելւոյն Գրիգորի զվարդապետութիւնն իւր ի գործ արկեալ, եւ ժողովելոցն առ ընդունել քաղցրացուցեալ», «եւ ծովացուցեալ զվարդապետութեանն զխորութիւն, եւ լցեալ զեղեալ ամենայն հոգեւոր բարութեամբք: Յետ այսորիկ հասեալ նմա բովանդակ ի վերայ ամենայն երկրին սահմանացն Հայոց Մեծաց աշխարհին», շինելով եկեղեցիս յամենայն աշխարհս, ի գաւառս, ի կողմանս, ի քաղաքս, յաւանս, ի շէնս, ի գեաւղս եւ յագարակս: Սոյնպէս եւ թագաւորն յամենայն իշխանութեան իւրում առ հասարակ՝ գրեաց չորս չորս հողս երդոյ յամենայն ագարակ տեղիս, իսկ յաւանսն եաւթն եաւթն հողս երդոյ՝ ի ծառայութիւն սպասաւորութեան քահանայութեանն, նուէր պտղոյ Տեառն մատուցանէր:
Then the blessed Gregory put his teachings in effect, sweetening [the teachings] so that the people would accept them. Meanwhile, he also filled everyone with spiritual blessing through deeper instruction. After this, he went to all districts in the land of Greater Armenia, building churches in all districts, regions, cities, hamlets, cultivated areas, villages, and estates. Similarly, the king decreed that throughout his entire realm, four fields in every estate and seven fields in every hamlet should be placed in service to the priesthood, for them to offer their fruits to the Lord.
Եւ կացուցանէր քահանայս յամենայն տեղիս, եւ հրաման տուեալ, զի պաշտեսցեն զՏէր Աստուած միայն, զարարիչն երկնի եւ երկրի. եւ բազմացուցանէր զպաշտաւնեայս սեղանոյն Տեառն ընդ ամենայն տեղիս, եւ կացուցանէր քահանայս առ սեղան սեղան յամենայն եկեղեցիսն: Սոյնպէս եւ զեպիսկոպոսսն վիճակեցուցանէր ի գլխաւորութիւն ժողովրդոցն Տեառն, եւ հրաման տայր նոցա՝ հաւատարիմ առաջնորդութեամբ վերակացու լինել լուսաւորապէս հաւտին Քրիստոսի:
[Gregory] established priests everywhere, and ordered that [the people] only worship the Lord God, creator of heaven and earth. He increased the servitors of the altar of the Lord everywhere and established priests for each altar in all the churches. Similarly, he elevated bishops to primacy over the people of the Lord and ordered them to be faithful in their leadership and to illuminate and oversee the flock of Christ.
Նոյնպէս հաւանեցուցանէր զթագաւորն, «զի ի գաւառաց գաւառաց եւ կողմանց կողմանց ի տեղիս տեղիս ժողովեսցեն բազմութիւն մանկտւոյ, առ ի նիւթ վարդապետութեան, զգազանամիտ զվայրենագոյն զճիւաղաբարոյ զաշխարհաբնակսն. զորս առեալ արկանէր ի բովս վարդապետութեան, եւ հոգեւոր սիրոյն եռանդմամբ զաղտն եւ զժանգն զշարաւահոտ դիւացն եւ զսնոտիագործ պաշտամանցն ի բաց քերէր: Եւ այնչափ անջատէր ի հայրենեացն բնակացն իւրեանց՝ մինչեւ ասել նոցա, թէ Մոռացայ զժողովուրդ եւ զտուն հաւր իմոյ:
Likewise, [Gregory] convinced the king that from every district and from every region, a multitude of children should be assembled for the purpose of educating these savage and wild natives with their beast-like mentalities. He took and cast them into the furnace of instruction, and through the heat of spiritual love melted away the disease and rust of the putrid demons and vain cults. He so separated them from their patrimonial residents that one could say about them "I have forgotten the people and the house of my faith."
Եւ ի տեղեաց տեղեաց սահմանացն Հայոց՝ տայր հրաման թագաւորն Տրդատ՝ իւրոյ իշխանութեանն յաշխարհաց եւ ի գաւառաց բազմութիւն մատաղ մանկտւոյ ածել յարուեստ դպրութեան, եւ կարգել ի վերայ հաւատարիմ վարդապետս. առաւել զազգս պղծագործ քրմացն եւ զմանկունս նոցա ի նոյն ժողովել, գումարել յարժանաւոր տեղիս դասս դասս, եւ դարման ռոճկաց կարգել: Եւ զնոսա յերկուս բաժանեալ, զոմանս յԱսորի դպրութիւն կարգեալ, եւ զոմանս ի Հելլէն: Որով անդէն յական թաւթափել վայրենամիտքն եւ դատարկասունքն եւ անասնաբարոյ աշխարհաբնակքն վաղվաղակի մարգարէագէտք եւ առաքելածանաւթք եւ աւետարանաժառանգք լինէին, եւ ամենայն աւանդելոցն Աստուծոյ ոչ իւիք անտեղեակք:
From every place within the borders of the Armenians, from all the lands and districts of his realm, King Trdat ordered that many young children should be introduced to the art of writing, and that trustworthy vardapets be put over them. In particular [he ordered that] the families of the impure pagan priests and their children should be gathered together in groups at suitable places and that adequate stipends be established for them. These [people] were divided into two groups with one group [learning] Syriac and the other, Greek. And so, in the twinkling of an eye, these residents of the land with their savage, empty, beast-like minds, suddenly became acquainted with the prophets, familiar with the apostles, and heirs to the gospel. They became fully informed about all the traditions of God.
Հասանէր եւ յառաջին դաստակերտսն իւր, յռոտաստակն Այրարատեան գաւառին ի Վաղարշապատ քաղաք», ուստի նախ զառաջինն աստուածասաստ հրամանացն լինէր սկիզբն. ուր նախ նշմարեացն եւ նշանակեալ կանգնեաց զնշան խաչին սրբոյ, ուր եւ սուրբ վկայքն Աստուծոյ զետեղեցան. եւ ի նոցա վկայարանսն կանգնեաց սեղանս Աստուծոյ ի հանգիստս սրբոցն. եւ զնկատեալ տեղին տանն Աստուծոյ շինեաց, զցուցեալն նմա ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր, եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Քրիստոսի: Սոյնպէս եւ ի տեղիս մեհենացն զոր կործանեաց յառաջագոյն. սոյնպէս եւ յԱրտաշատ քաղաքի եւ յամենայն տեղիս, յաշխարհս եւ ի գաւառս առհասարակ, սոյն աւրինակ գործեաց եւ բազմացոյց զեկեղեցիս, եւ կացոյց քահանայս. եւ քրիստոսեան դրոշմաւն զամենեսին առ հասարակ ընծայեցուցանէր՝ լինել ամենեցուն Հոգւովն սրբով:
[Gregory] then arrived at his former estate (dastakert) in the city of Vagharshapat, the capital of the district of Ayrarat. It was here that the divine commands had begun, where he had first seen [the vision] and erected the holy cross, where the blessed martyrs of God had been buried, and where he had erected in their martyria altars to God in the resting-places of the saints [g424]. [In Vagharshapat, also, Gregory] had built a house of God in the spot shown to him in an earlier vision, and where he had built a church to Christ. He did the same in the places where he had destroyed the temples earlier, and also in the city of Artashat, and everywhere. In the lands and districts generally he also labored this way and increased the churches and designated priests, and fortified them with the stamp of Christ (baptism) so that all became filled with the Holy Spirit.
Եւ այսպէս ընդ ամենայն երկիրն Հայոց, ի ծագաց մինչեւ ի ծագս, ձգտէր տարածանէր զմշակութիւն քարոզութեանն եւ աւետարանութեանն. ի Սատաղացւոց քաղաքէն մինչեւ առ աշխարհաւն Խաղտեաց, մինչեւ առ Կաղարջաւք, մինչ ի սպառ ի սահմանս Մասքթաց, մինչեւ ի դրունս Ալանաց, մինչ ի սահմանս Կասպից, ի Փայտակարան քաղաք արքայութեանն Հայոց. եւ յԱմդացւոց քաղաքէն մինչեւ առ Մծբին քաղաքաւ, քերէր առ սահմանաւքն Ասորւոցն առ Նոր Շիրական երկրաւն, եւ առ Կորդուաւք մինչեւ յամուր աշխարհն Մարաց, մինչեւ առ տամբն Մահքր-Տան իշխանին, մինչեւ յԱտրպատական ձգտէր տարածանէր զաւետարանութիւնն իւր:
Thus throughout the entire country of the Armenians, from end to end, [Gregory] labored and spread the work of preaching and the gospel. He did this from the city of Satagha to the land of the Xaghtik', to Klarjk', all the way to the borders of the Mask'ut', to the gates of the Alans, to the borders of Kasp, to P'aytakaran, city of the kingdom of the Armenians, from the city of Amida to the city of Nisibis, from along the border of the Syrians to the country of Nor Shirakan, from Korduk' to the secure land of the Mar people, to the house of the prince of Mahk'r-Tun, to Atrpatakan.
Զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց, զամառն եւ զձմեռն, զտիւ եւ զգիշեր, անվեհեր առանց յապաղելոյ իւրով իսկ աւետարանական եւ ողջունապատում գնացիւքն, առաջի թագաւորաց եւ իշխանաց եւ ամենայն հեթանոսաց՝ անընդդիմակաց ի հակառակորդաց զամենափրկչին անունն Յիսուսի կրեաց, եւ զամենայն ոգի աստուածազգեստս եւ ոգեզէնս վառեաց:
[Gregory] preached all the days of his life, summer and winter, day and night, fearlessly, without hesitation always spreading the good word of the gospel before kings, princes, and all the pagans, without resistance from opponents. He bore the name of Jesus, savior of all, [before everyone] and clothed every soul with divine vestments and spiritual armaments.
Եւ բազում բանդականաց եւ կալանաւորաց եւ տագնապելոց ի բռնաւորաց փրկութիւն արարեալ, կորզելով զնոսա ահաւոր զաւրութեամբ փառացն Քրիստոսի. եւ բազում մուրհակս անիրաւագիրս անիրաւութեան պատառեաց: Եւ բազում սգաւորաց կարճամտելոց մխիթարական վարդապետութեամբն զակնկալութիւն յուսոյն ըստ յայտնութեան փառաց մեծին Աստուծոյ եւ ամենափրկչին Յիսուսի Քրիստոսի նուաճեաց. եւ զամենայն միանգամայն յաստուածպաշտութեան պայմանն փոխեաց:
[Gregory] saved many prisoners and captives and others who were oppressed by tyrants, freeing them by the awesome power of Christ's glory. He also tore up many unjust contracts. Through his comforting teaching he gave the expectation of the hope in the appearance of glory of the great God and the savior of all, Jesus Christ, to many in mourning or ignorance. And he turned everyone to the state of true piety.
Եւ դարձեալ բազում եւ անհամար գունդս գունդս վանականաց ի շէնս եւ յանշէնս, դաշտականս շինակեացս, եւ լեռնականս անձաւամուտս եւ արգելականս հաստատէր: Եւ զոմանս յորդւոց քրմացն առեալ իւր՝ զառաջեաւասունս ձեռնասունս առնէր. փոյթ ուսման ի վերայ ունէր՝ ընդ հոգեւոր խնամով եւ երկիւղիւ սնուցանել: Որ յաստիճան եպիսկոպոսութեան լինէին արժանի կալոյ, առեալ ձեռնադրութիւն ի նմանէ. որոց առաջնոյն՝ Աղբիանոս անուն, որ ապա կողմանցն Եփրատական գետոյն լինէր վերակացու. երկրորդին՝ Եւտաղիոս, որ ի կողմանս վայրացն Բասենոյ կացեալ լինէր հովիւ. երրորդն՝ Բասոս. չորրորդն՝ Մովսէս. հինգերորդն՝ Եւսեբիոս. վեցերորդն՝ Յովհաննէս. եաւթներորդն՝ Ագապէս. ութերորդն՝ Արտիթէս. իններորդն՝ Արսուկէս. տասներորդն՝ Անտիոքէս. մետասաներորդն՝ Տիրիկէս. երկոտասաներորդն՝ Կիւրակոս: Այսք՝ որ յորդւոց քրմացն ընտրեցան լինել եպիսկոպոսք կողմանց կողմանց, աճեցուցանել զքարոզութիւնն: Եւ զայլոցն անուանս թէ եւ կամիցի ոք՝ ոչ կարասցէ շարել:
[Gregory] established many, countless, groups of monks in cultivated and uncultivated places, in the populous plains, in caves and retreats in the mountains. He took some of the children of the pagan priests and raised them in his own sight and under his own care, seeing to their training and nourishing them with spiritual care and piety. Those who were worthy of the rank of bishop received ordination from him. Of these, the first was named Aghbianos. The area of the Euphrates River was under his supervision. The second [bishop ordained] was Euthalius, who became shepherd over the savage areas of Basean. Third was Basos; fourth, Movse's; fifth, Eusebius; sixth, Yovhanne's; seventh, Agape's; eighth, Artit'e's; ninth, Arsuke's; tenth, Antiok'e's; eleventh, Tirike's; twelfth, Kiwrakos. These people were those who were selected from the sons of the pagan priests to become bishops of various areas and to increase the preaching. As for the [many] others, one would be unable to list them, even if one wished to.
Եւ զԱղբիանոս զայր ճշմարիտ եւ աստուածասէր՝ վերակացու թողոյր արքունական դրան բանակին: Եւ ինքն ընդ ժամանակս ժամանակս յանապատ լերինս ելանէր, ուր եւ ինքեան իւրով անձամբն իսկ աւրինակ ցուցանէր: Առեալ զոմանս ոմանս յաշակերտացն յիւրաքանչիւր մենաստանաց՝ երթեալ, լեռնակեաց, մենակեաց, սորամուտ, ծակախիթ եղեալ, եւ զառաւրեակն խոտաբուտ ճարակաւք վճարեալ: Եւ այսպէս վշտակեաց տկարութեան զանձինս տուեալ, մանաւանդ որոց հայեցեալ եւս ի մխիթարութիւն առաքելական բանիցն, թէ Յորժամ վասն Քրիստոսի տկարանամ՝ յայնժամ զաւրացեալ լինիմ. եւ թէ՝ Լաւ եւս լիցի պարծել տկարութեամբ, զի բնակեսցէ յիս զաւրութիւնն Քրիստոսի:
[Gregory] left Aghbianos, an honest, God-loving man, as overseer of the royal court retinue. He himself, from time to time, ascended mountains for a retreat, making himself an example. He took various students from their monasteries, going to live in the mountains, in solitude. In grottos and caves they made herbs their daily food. Thus they gave themselves over to austre mortifications especially since they looked for consolation in the sayings of the apostles "When I am weak for Christ, then I am strong," and "It would be better to boast in my weakness, so that the power of Christ may dwell in me" [II. Corinthians. 12.9-12.10].
Իսկ իբրեւ կարի կարաւտեալ թագաւորն աշխարհաւն հանդերձ զնմանէն, զի ի մէջ նոցա բնակեսցէ, եւ քանքատէին կարաւտեալք ի կայս նորա՝ յայնմ ժամանակի լուան յոմանց ի տեղեկաց, որ գիտակ արարին զթագաւորն վասն սրբոյն Գրիգորի, զի յայնժամ յառաջ եւս, մինչ դեռ ի մանկութեան աստիսն էր զինուորութեամբ՝ ամուսնացեալ եւ երկուս որդիս ստացեալ: որոց առաջնոյն անուն ճանաչէր Վրթանէս, որ յաշխարհակեաց կեանս էր. որ ապա եւ նա յաստիճան պաշտաման կաց երիցութեան. եւ երկրորդին՝ Արիստակէս, որ ի մանկութենէ ըստ աստուածագործ ծառայութեան սնեալ էր: որ ի միայնակեաց լեռնակեաց ի կրաւնս մտեալ էր, եւ բազում եւ ազգի ազգի վշտակեցութիւն ըստ Աւետարանին կրեալ ամենայն կրթութեամբ, եւ ամենայն իրաց հոգեւորաց զանձն տուեալ միայնաւորութեան, լեռնակեցութեան, քաղցի եւ ծարաւոյ եւ բանջարաճաշակ կենաց, արգելանաց անլուսից, խարազնազգեստ եւ գետնատարած անկողնոց. եւ բազում անգամ զհեշտական հանգիստն գիշերաց, զհարկ քնոյ, յոտնաւոր տքնութեան ի թաւթափել ական վճարէր. եւ զայս արարեալ ոչ սակաւ ժամանակս: Եւ գտեալ եւս զոմանս՝ յինքն յարեցուցեալ եւ աշակերտեալ սմին աւետարանական սպասաւորութեան: Եւ այսպէս ամենայն փորձութեանց ի վերայ հասելոց կամայական քաջութեամբ տարեալ, եւ նովիմբ լուսաւորեալ եւ պայծառացեալ, եւ ծանաւթական եւ հաճոյ եղեալ առաջի Աստուծոյ եւ ամենայն մարդկան:
Now while the king along with the people were longing for [Gregory] to reside among them and lamenting his absence, they heard then from some informed people who told the king that Gregory, previously—while he was still a young man in the military—had been married and had sired two sons. The first of them was named Vrt'ane's, who led a secular life. However, subsequently he, too, was raised to the priesthood. The second [of Gregory's sons was named] Aristake's who, from childhood had been brought up in the service of God. [Aristake's] had entered the religion of hermits, living in the mountains and who had undertaken many different types of austerities with all diligence according to the gospel, giving himself entirely to spiritual matters, to solitude, life in the mountains, hunger and thirst, a vegetarian life, being shut up without light, wearing a hairshirt, and sleeping on the ground. He often passed even the pleasant repose of night and the need for sleep standing on his feet in wakeful vigils. He did this for no short time, either. Finding other [like-minded people], he associated with them and instructed them in the same service of the gospel. And thus he willingly and bravely endured all the trials which came to him. In this way he was illuminated and became radiant, growing renowned and pleasing before God and all men.
Արդ՝ իբրեւ լուաւ զայս ամենայն թագաւորն Տրդատ՝ վաղվաղակի փութով եւ անզբաղապէս արձակէր արս երիս աւագս փառաւորս պատուականս հրովարտակաւք հանդերձ, զի զերկոսին որդիսն Գրիգորի վաղ առ նա հասուսցեն: Եւ որք առաքեցանն յարքայէ զնոցանէն, զի ածցեն զնոսա՝ այսոքիկ են. առաջնոյն անուն Արտաւազդ, որ սպարապետն էր ամենայն զաւրացն Հայոց Մեծաց. եւ երկրորդին Տաճատ անուն, իշխան Աշոցաց գաւառին. երրորդին՝ Դատ անուն, կարապետ արքայի:
Now when King Trdat heard all this, at once—without any delay—he sent three glorious and honorable senior nobles with edicts to quickly bring Gregory's two sons to him. And those who were sent by the king to bring them were these: the first was named Artawazd, who was the sparapet (commander-in-chief) of all the troops of Greater Armenia. The second [emissary] was named Tachat, prince of the district of Ashots'. Third was named Dat, the king's herald.
Արդ՝ եկին հասին նոքա յաշխարհն Կապուտկացւոց եւ գտին զՎրթանէս ի Կեսարացւոց քաղաքին, եւ զսուրբն Արիստակէս բնակեալ յանապատի, յիւրում մենաւորաստանին. ապա ոչ հաւանէր նա իջանել յանապատէ անտի. մինչեւ եղեւ ժողով բազմութեան քրիստոնէից, որք հաւանեցուցին զնա գնալ անտի. զի «Լաւ է, ասեն, քեզ գործ մշակութեանն Աստուծոյ՝ քան զայդ մենաւորութիւն բնակութեան յանապատի այդր: Զորս այնուհետեւ եւ յուղարկեցին զնոսա անտի: Իսկ նոքա եկին հասին յերկիրն Հայոց, եւ յանդիման ունէին զածեալսն, զերկոսին որդիսն Գրիգորի, առաջի թագաւորին. զորս առեալ թագաւորին՝ ինքնին նոքաւք հանդերձ ի խնդիր ելանէր սրբոյն Գրիգորի՝ ուր եւ գտցէ: Եւ եկեալ գտանէին ի Դարանաղեաց գաւառին, ի լերինն որ կոչի Մանեայ Այրք, յանապատին:
They arrived in the land of the Cappadocians and found Vrt'ane's in the city of Caesarea, and the blessed Aristake's dwelling in the desert in a retreat of his own. However, he did not agree to come down from the retreat until an assembly of many Christians convinced him to descend. They told him: "It is better for you to engage in God's work than to remain living in that retreat." And so, [the messengers] sent them off. [Gregory's sons] arrived in the country of the Armenians. Then [the messengers] brought Gregory's two sons into the king's presence. The king took them along with him and went forth looking for saint Gregory—wherever they might find him. They found him in the district of Daranaghik', in a retreat on the mountain called the Caves of Mane'.
Ապա աղաչեաց երանելի թագաւորն Տրդատ զսուրբն Գրիգորիոս, զի փոխանակ այնր, զի ոչ հաւանեցաւ նա կալ եւ շրջել ընդ նմա, եւ սիրեաց զմենաւորութեան կեանս՝ ձեռնադրեսցէ եւ տացէ նմա եպիսկոպոս զսուրբ որդին իւր, զոր ետ ածել ինքն՝ զԱրիստակէս: Զոր ձեռնադրեաց յեպիսկոպոսութիւն փոխանակ իւր. որպէս ըստ գրեցելոյն ի դէպ, թէ Փոխանակ հարց եղիցին որդիք՝ կալ իշխան ի վերայ երկրի: Որ առաւել եւս քան զհայրն վերագոյն երեւեցուցանէր զիւր վարդապետութիւնն առ հարբն. եւ յետ նորա կալաւ զտեղի հայրենեացն եւ անդէն նստաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծաց: Ապա եւ ինքն իսկ մեծն Գրիգորիոս «ելանէր զտեղեաւքն կարգելովք եւ զգաւառաւքն աշակերտելովք յաշխարհին Հայոց՝ զուարթացուցանել, զաւրացուցանել, նորոգել եւ հաստատել զամենեսեան:
Then the blessed king Trdat beseeched saint Gregory that—because he had not agreed to stay and circulate around with him, and since he loved the solitary life—he would, in exchange, ordain and give [to the king] as a bishop his son, Aristake's, whom [Trdat] had brought along. And [Gregory] ordained him to the episcopacy in his place, as it is written "The sons will take their fathers' place to rule over the land" (Ps. 44.17). [Aristake's] was even more successful than his father in his teachings, and after [Gregory], [Aristake's] occupied his patrimonial position and sat on the throne of the kat'oghikosate of Greater Armenia. As for the great Gregory himself, he went around to the places he had put in order and the districts where he had taught in the land of the Armenians, to bring joy to [the people], to strengthen, renew, and confirm everyone [in the faith].
Եւ աստուածասէր թագաւորն Տրդատիոս բարեպաշտութեամբ սպասաւորեալ, ըստ աշակերտական հաւատոց ի Քրիստոս՝ երկիւղած գտանէր, որ եւ տեղեկացեալ եւ վարժեալ աստուածակեաց հրամանաւքն, եւ ցանկալի եղեալ աւրինապահ ընկալելովքն, եւ բարեաց աւրինակ ամենայն աշխարհի: Եւ անդէն ի նմին ուշ եդեալ փութով ընթերցուածոց աստուածեղէն գրոց: Զի յունական աշխարհական դպրութեանն, երկնաւոր իմաստութեանն, յառաջագոյն էր տեղեակ, առաւել փիլիսոփայական մտաց հանճարագիտութեան հմուտ էր, զի ուսեալ էր զայն:
Trdat, the God-loving king, piously served [Gregory], teaching faith in Christ, being God-fearing and informed of the divine orders, and serving as an example of goodness to the entire land through his respect for and acceptance of the [religious] law. Moreover, [King Trdat] was diligent in the reading of Scripture. For he was well acquainted with Greek secular literature, having previously studied it, being especially knowledgeable in the science of philosophical thought.
Իսկ մեծ արքեպիսկոպոսն երանելին Գրիգորիոս, սուրբ որդւովն իւրով Արիստակիսաւ եւ ամենայն երեւելի աւգնականաւքն, զամենայն աշակերտելովքն շրջէր, եւ հաստատէր զնոսա՝ կալ ի պատուիրանին ճշմարտութեան:
Now the great archbishop, the blessed Gregory, with his holy son Aristake's and all their prominent assistants, circulated around with all his students and strengthened [the people] to remain firm in the commandments of truth.
Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ թագաւորեաց Կոստանդիանոս որդի Կոստանդեայ արքայի յերկրին Սպանիացւոց եւ Գաղիացւոց. եւ հաւատաց նա յԱստուած, յարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ ի ծնունդն ի Բանն նորա, յՈրդին միածին, եւ ի Հոգին սուրբ Աստուածութեան նորա: Եւ կուտեաց գումարեաց առ ինքն զբազմութիւն զաւրաց իւրոց առ ափն Ովկիանոս ահագին ծովուն. եւ ուխտէր զայս բան ընդ ամենեսին, զի առ հասարակ ամենայն ոք ճշմարտութեանն հաւատասցէ, «միով աստուածաբարբառ պատգամաւք՝ մի ազգ կատարեալ փառաւորիչ միոյ Աստուծոյ լինել:
At that time, [in Byzantium] Constantine, son of Constantius, reigned over the country of the Spaniards and Gauls. He believed in God, creator of heaven and earth, and in the Word, his only-begotten Son, and the Holy Spirit of his Godhead. He assembled the multitude of his forces by the shore of the vast Ocean sea [the Mediterranean], and made this vow with all of them that they should believe in the [Christian] truth. With one divine message they should become a perfect nation, glorifying the one God.
Եւ յԱստուած խրախուսեալ՝ դիմէր ի վերայ հեթանոսական թագաւորացն, եւ անդէն սատակէր առ հասարակ զամենեսեան. զորս կործանէր զաւրութեամբ աստուածեան խաչին, զպիղծ եւ զանաւրէն թագաւորսն, զԴիոկղետիանոս եւ զՄարկիանոս եւ զՄաքսիմիանոս եւ զԼիկիանոս եւ զՄաքսենտիոս, եւ զամենայն զաւակ պղծալից թագաւորացն հեթանոսաց ջնջէր ի միջոյ:
Then, trusting in God, [Constantine] went against the pagan kings—killing them all by the power of the divine cross: the foul and impious kings Diocletian and Marcianus, Maximianus, Lucinus, and Maxentius, as well as all the children of these loathsome pagan kings.
Յայնմ ժամանակի լու եղեւ այս յերկիրն Հայոց Մեծաց, ի դուռն թագաւորութեանն Արշակունեաց, առ Տրդատ արքայ Հայոց Մեծաց: Որ իբրեւ լուաւ զայս՝ բազում փառաւորութիւն ամենատեառնն մատուցանէր. խնդութեամբ եւ մեծաւ ուրախութեամբ գոհանայր զայնմանէ, որ ընդ ամենայն երկիր զիւր սուրբ անունն փառաւոր առնէր:
At that time, news [of developments in Byzantium] reached the country of Greater Armenia, the court of the kingdom of the Arsacids, and Trdat, king of Greater Armenia. As soon as [Trdat] heard about [Constantine's conversion to Christianity], he offered great glory to the Lord of All. With rejoicing and great joy, he thanked Him who made His blessed name glorious throughout the entire country.
Ապա իբրեւ լուաւ զայս ամենայն մեծ արքայն Հայոց Տրդատ՝ խորհուրդ առնոյր վասն ճանապարհացն այնոցիկ. հանդերձէր կազմէր առնոյր ընդ իւր զմեծ արքեպիսկոպոսն զԳրիգորիոս եւ զնորին որդին զԱրիստակէս եպիսկոպոս եւ զմիւս եպիսկոպոսն զԱղբիանոս: Եւ ի զինուորական կողմանէն՝ զչորեսին գահերէցսն իւրոյ տաճարին, որ բդեաշխքն կոչին. զառաջին սահմանակալն ի Նոր Շիրական կողմանէն, եւ զերկրորդ սահմանակալն յԱսորեստանեայց կողմանէն, եւ զերրորդն՝ յԱրուաստան կողմանէն, զչորրորդն՝ ի Մասքթաց կողմանէն. զմեծ իշխանն Անգեղ տան, եւ զթագադիր ասպետն, եւ զսպարապետն մեծ, եւ զիշխանն Մոկաց, եւ զիշխանն Սիւնեաց, եւ զիշխանն Ռշտունեաց, եւ զիշխանն Մաղխազութեան տանն, եւ զշահապն Շահապիվանի, եւ զիշխանն սպասկապետութեանն: Եւ այլ բազում մեծամեծաւք, եւ եաւթանասուն հազարաւ ընտիր ընտիր զաւրու հանդերձ՝ խաղայր գնայր յԱյրարատ գաւառէ ի Վաղարշապատ քաղաքէ՝ անցանել ի սահմանս Յունաց:
Now when Trdat, the great king of the Armenians, heard all of this, he took counsel about the journey [to visit Constantinople]. He made preparations to take with him the great archbishop Gregory, as well as his son, the bishop Aristake's, and the other bishop, Aghbianos. From the military [Trdat chose] the occupants of the four senior thrones in his court, who are called bdeashxk' ("borderlords"). Of these, the first was the borderlord of the Nor Shirakan area; second, the borderlord of the Asorestan area; third, the borderlord of the Aruastan area; and fourth, [the borderlord of the] Mask'ut' area. [In addition, Trdat took with him] the great prince of the House of Angegh, the coronant aspet, the great sparapet (commander-in-chief of the army); the prince of Mokk'; the prince of Siwnik'; the prince of R'shtunik'; the prince of the House of the Maghxaz-dom, the shahap of Shahapiwan; and the prince [who was] master of the court (spaskapetut'ean). In addition, [Trdat took along] many other grandees, 70,000 select troops. [The delegation] proceeded from the city of Vagharshapat in the district of Ayrarat and crossed the border into the land of the Greeks.
Զանց առնէր զբազում աւթեվանաւք մեծաւ ուրախութեամբ: Եւ բազում պատիւս պատրաստութեան հպարտութեան, ըստ քաղաքաց քաղաքաց դիպելոց եւ իշխանաց իշխանաց պատահելոց, գտանէին մեծարանս ընդունելութեան: Ընդ ցամաք եւ ընդ ծով փութացեալ աճապարէին, մինչ երթային հասանէին յաշխարհն Իտալիացւոց, յերկիրն Դաղմատացւոց, ի թագաւորակաց քաղաքն Հռովմայեցւոց:
With great joy [the travellers] passed over many lodging places. They were met with many exalted receptions and honors in every city and from all the princes. They hurried along by land and by sea until they reached the land of the Italians, the country of the Dalmatians, and [Rome] the city of the kings of the Romans.
Զորմէ իսկոյն պատմեալ յարքունական պաղատանն. զոր իբրեւ լուաւ աստուածակարգ թագաւորն պատուակալ աթոռոյն Կոստանդիանոս, եւ հայրապետն մեծ, արքեպիսկոպոսն աշխարհամուտ դրանն, որում անուն կոչէր Եւսեբիոս՝ մեծաւ սիրով պատիւ արարեալ՝ ընդ առաջ ելանէին, եւ տուեալ միմեանց զհանգիտապատիւ ողջոյնն ուրախ լինէին: Եւ եղեալ ժամանակս ինչ անդէն ի տիեզերական քաղաքին»՝ ապա զարմացեալ աստուածասէր կայսրն Կոստանդիանոս, հարցանելով զարքայն Տրդատ, թէ «Զիա՞րդ կամ ո՞րպէս եղեն առ քեզ Աստուծոյ սքանչելիքն:
News [of their arrival] was immediately conveyed to the royal palace. When this was heard by Constantine, [who had been] established by God as the honorable occupant of the throne, and by the great Patriarch, the archbishop of the royal court, who was named Eusebius, they went out before [their guests] with great love and honor. They rejoiced upon meeting one another. When [the guests] had been some time in the universal city, the pious Emperor Constantine asked King Trdat "How and in what manner did these miracles of God happen among you?"
Ապա յետ այսորիկ «մեծարեալ լինէին դարմանաւք եւ մեծապատիւ շքեղութեան կարգաւք յարքունեացն եւ յեկեղեցեացն եւ ի պատուական իշխանաց քաղաքին. եւ մեծամեծ պատարագաւք եւ երեւելի պարգեւաւքն պատուեալ սիրով:
[Trdat summarizes events leading to his own and Armenia's conversion to Christianity. Not translated.] Then, after this, they were exalted with solicitude and great splendor by the court, church officials, and the honorable princes of the city. With very great offerings and noteworthy gifts they were honored with affection.
Եւ ապա հրաժարեալ ի ծիրանափառ աւգոստականացն եւ ի սրբոյ կաթողիկոսէն, ընկալեալ ողջոյն յեկեղեցւոյն եւ յերեւելի իշխանաց քաղաքին, եւ ամենայն իրաւք յաջողեալք՝ ելանէին յոսկիապատ կառս արքունատուրս, եւ մեծաւ շքով եւ բազում վայելչութեամբ ունէին զճանապարհս արքունականս:
Then they took leave of the Augusti [who were garbed in robes] of purple, with the blessed kat'oghikos receiving the farewell from the Church and the prominent princes of the city. Successful in all matters, they mounted the royal carriage, decorated with gold, and with great pomp and splendor they embarked on their royal journey.
Եւ ամենայն քաղաքաց պատահելոց պայծառագոյն երեւէին, եւ մեծամեծս ըստ արժանաւորութեան արքայութեանն պատուեալ անդստին, մինչեւ գային հասանէին» յերկիրն Հայոց, յԱյրարատեան գաւառ, ի Վաղարշապատ քաղաք, ի հանգստակայս սրբոցն:
In all the cities they passed [en route home] they were most splendidly treated and exalted as befits royalty, until they arrived at the resting-places of the saints in the country of the Armenians, in the city of Vagharshapat, in the district of Ayrarat.
Եւ բերէին զպարգեւսն տուեալս անդստին, զոսկին եւ զարծաթն եւ զպատուական կարասին, ի նուէր սպասու եկեղեցւոյն Աստուծոյ, եւ ի տունս նուիրաց սրբոյ վկայիցն դնէին. նաեւ զտուեալ զոսկի սպասս կայսերն ի նոյն հանգիստ սրբոցն դնէին: Եւ առաւել զիւրեանց եկեղեցիսն շինեալ հաստատէին:
They brought there the gifts which had been given to them as offerings for the service of the church of God—gold, silver, and costly furnishings—and put them in the chapels of the holy martyrs. They also put there in the same resting-places of the saints, the gold vessels given by the emperor. And the churches they had built were made even more secure.
Եւ մեծն Գրիգոր առ շրջել ընդ աշակերտեալսն յառաջագոյն, եւ հաստատէր զնոսա ի ճշմարիտ վարդապետութեանն:
The great Gregory circulated around among his earlier students, strengthening them in the true teachings.
Ապա յետ այսորիկ հրաման ետ մեծ կայսրն, աւգոստականն Կոստանդիանոս՝ ժողովել ամենայն եպիսկոպոսաց ի քաղաքն Նիկիացւոց: Յայնժամ մեծ արքայն Տրդատ եւ սուրբ կաթողիկոսն Գրիգորիոս հանդերձեցին եւ արձակեցին զԱրիստակէս, որ երթեալ հասանէր ի մեծ ժողովն Նիկիայ ընդ եպիսկոպոսն ամենայն. ուր ամենայն տիեզերաց կարգեցաւ ընդունելութեան աւանդութեանն հաւատք եւ կարգք լուսաւորութեան, կանոնք պայմանաւորք, աստուածատուր զաւրութիւն հաճոյիցն Աստուծոյ անչափ բարձրութեանցն: Ուր եւ մեծ կայսրն Կոստանդիանոս խոստովան լինէր զհաւատսն եւ աւրհնութեամբ պսակեալ ի ժողովոյն՝ զանուն յերկրի թողոյր եւ զարդարութիւն յերկինս հաստատէր:
It was after this that the great emperor Constantine Augustus issued an order for all the bishops to assemble in the city of Nicaea. Then the great king Trdat and the blessed kat'oghikos Gregory prepared and dispatched Aristake's, who arrived at the great Council of Nicaea among all the bishops. It was there that the acceptable traditions of the faith and the orders of illumination were defined for the whole world including the established canons, the divine power of the will of God most high. It was there, too, that the great emperor Constantine entered and confessed the faith and was crowned with blessing by the assembly, leaving on earth a name for righteousness and establishing [for himself] righteousness in heaven.
Իսկ երանելին Արիստակէս «գայր պայծառ ծագեալ հաւատովքն եւ հաստատուն աստուածահաճոյ Նիկիական կանոնաւքն երեւել ի Հայաստան երկրին. եւ առաջի դնէր թագաւորին եւ կաթողիկոսին սրբոյ՝ զբերեալ աւանդութիւնսն: Որով սրբոյն Գրիգորի ի նոյն լուսաւոր կանոնսն յաւելեալ, առաւել եւս զիւր վիճակն, զՀայաստան երկիրն, պայծառացուցեալ, հանդերձ միաբանութեամբ արքային Տրդատայ՝ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց լուսաւորէր:
Then the blessed Aristake's returned with glorious faith and with the confirmed Nicene canons which are pleasing to God, to make them known in the country of Armenia. He put before the king and the blessed kat'oghikos the traditions he had brought. And then saint Gregory made additions to these luminous canons, making ever more glorious his own see of the country of Armenia. With the united [support] of King Trdat, he illuminated [Armenia] all the days of his life.
Իսկ մեք որպէս ընկալաք զհրամանս քոյոյ թագաւորութեանդ, քաջդ արանց Տրդատ, գրել զայս ամենայն՝ որպէս աւրէն է ժամանակագիր մատենից՝ ըստ այնմ ձեւոյ դրոշմեցաք, ըստ աւրինակի յունական ճարտարութեանն արկեալ ի շատ զամենայն:
Now as soon as we received the order of your highness—bravest of men Trdat—to write all this as is proper for a writer of chronicles, so did we arrange our work, putting everything in order after the Greek model of composition.
Popular posts from this blog
In Defense of Civilization
Learn Classical Armenian!
Movses Khorenatsi's History of the Armenians
Comments
Post a Comment