Las Palabras

Las palabras

Mariano José de Larra

(1834)

 

No sé quién ha dicho que el hombre es naturalmente malo: ¡grande picardía por cierto! Nunca hemos pensado nosotros así: el hombre es un infeliz, por más que digan; un poco fiero, algo travieso, eso sí; pero en cuanto a lo demás, si ha de juzgarse de la índole del animal por los signos exteriores, si de los resultados ha de deducirse alguna consecuencia, quisiera yo que Aristóteles y Plinio, Buffon y Valmont de Baumare, me dijesen qué animal, por animal que sea, habla y escucha. He aquí precisamente la razón de la superioridad del hombre, me dirá un naturalista; y he aquí precisamente la de su inferioridad, según pienso yo, que tengo más de natural que de naturalista. 

Presente usted a un león devorado del hambre (cualidad única en que puede compararse el hombre al león), preséntele usted un carnero, y verá usted precipitarse a la fiera sobre la inocente presa con aquella oportunidad, aquella fuerza, aquella seguridad que requiere una necesidad positiva que está por satisfacer. Preséntele usted al lado un artículo de un periódico el más lindamente escrito y redactado, háblele usted de felicidad, de orden, de bienestar, y apártese usted algún tanto, no sea que si lo entiende le pruebe su garra que su única felicidad consiste en comérsele a usted. El tigre necesita devorar al gamo, pero seguramente que el gamo no espera a oír sus razones. Todo es positivo y racional en el animal privado de la razón. La hembra no engaña al macho, y viceversa; porque como no hablan, se entienden. El fuerte no engaña al débil, por la misma razón; a la simple vista huye el segundo del primero, y éste es el orden, el único orden posible. Déseles el uso de la palabra: en primer lugar necesitarán una academia para que se atribuya el derecho de decirles que tal o cual vocablo no debe significar lo que ellos quieren, sino cualquiera otra cosa; necesitarán sabios por consiguiente que se ocupen toda una larga vida en hablar de cómo se ha de hablar; necesitarán escritores que hagan macitos de papeles encuadernados, que llamarán «libros», para decir sus opiniones a los demás, a quienes creen que importan; el león más fuerte subirá a un árbol y convencerá a la más débil alimaña de que no ha sido criada para ir y venir y vivir a su albedrío, sino para obedecerle a él; y no será lo peor que el león lo diga, sino que lo crea la alimaña. Pondrán nombre a las cosas, y llamando a una «robo», a otra «mentira», a otra «asesinato», conseguirán, no evitarlas, sino llenar de delincuentes los bosques. Crearán la vanidad y el amor propio: el noble bruto que dormía tranquilamente las veinticuatro horas del día, se desvelará ante la fantasma de una distinción; y al hermano a quien sólo mataba para comer, matarale después por una cinta blanca o encarnada. Déles usted, en fin, el uso de la palabra, y mentirán: la hembra al macho por amor; el grande al chico por ambición; el igual al igual por rivalidad; el pobre al rico por miedo y por envidia. Querrán gobierno como cosa indispensable, y en la clase de él estarán de acuerdo, ¡vive Dios!: éstos se dejarán degollar porque los mande uno solo, afición que nunca he podido entender; aquéllos querrán mandar a uno solo, lo cual no me parece gran triunfo; aquí querrán mandar todos, lo cual ya entiendo perfectamente; allí serán los animales nobles, de alta cuna, quiere decir... (o mejor, no sé lo que quiere decir), los que manden a los de baja cuna; allá no habrá diferencia de cunas... ¡Qué confusión! ¡Qué laberinto! Laberinto que prueba que en el mundo existe una verdad, una cosa positiva, que es la única justa y buena, que ésa la reconocen todos y convienen en ella: de eso proviene no haber diferencias.

En conclusión, los animales, como no tienen el uso de la razón ni de la palabra, no necesitan que les diga un orador cómo han de ser felices; no pueden engañar ni ser engañados; no creen ni son creídos.

El hombre, por el contrario, el hombre habla y escucha, el hombre cree, y no así como quiera, sino que cree todo. ¡Qué índole! El hombre cree en la mujer, cree en la opinión, cree en la felicidad... ¡Qué sé yo lo que cree el hombre! Hasta en la verdad cree. Dígale usted que tiene talento. «¡Cierto!», exclama en su interior. Dígale usted que es el primer ser del universo. «Seguro», contesta. Dígale usted que le quiere. «Gracias», responde de buena fe. ¿Quiere usted llevarle a la muerte? Trueque usted la palabra y dígale: «Te llevo a la gloria»; irá. ¿Quiere usted mandarle? Dígale usted sencillamente: «Yo debo mandarte». «Es indudable», contestará.

He aquí todo el arte de manejar a los hombres. ¿Y es malo el hombre? ¿Qué manada de lobos se contenta con un manifiesto? Carne pedirán, y no palabras. «El hambre, oh lobos –decidles–, se ha acabado: ahogado el monstruo para siempre...» «¡Mentira –gritarán los lobos–: ¡al redil, al redil!, el hambre se quita con cordero...» «La hidra de la discordia, oh ciudadanos –dice por el contrario un periódico a los hombres–, yace derribada con mano fuerte: el orden, de hoy más, será la base del edificio social; ya asoma la aurora de justicia por qué sé yo qué horizonte; el iris de paz (que no significa paz) luce después de la tormenta (que no se ha acabado); de hoy más la legalidad (que es la cuadratura del círculo) será el fundamento del procomún...», etc., etc. ¿Ha dicho usted «hidra de la discordia», «justicia», «procomún», «horizonte», «iris» y «legalidad»? Ved enseguida a los pueblos palmotear, hacer versos, levantar arcos, poner inscripciones. ¡Maravilloso don de la palabra! ¡Fácil felicidad! Después de un breve diccionario de palabras de época, tómese usted el tiempo que quiera: con sólo decir «mañana» de cuando en cuando y echarles palabras todos los días, como echaba Eneas la torta al Cancerbero, duerma usted tranquilo sobre sus laureles.

Tal es la historia de todos los pueblos, tal la historia del hombre... Palabras todo, ruido, confusión: positivo, nada. ¡Bienaventurados los que no hablan, porque ellos se entienden!

 

—

Բառեր

Մարիանո Խոսե դե Լառա

Թարգմանիչ՝ Րաֆֆի

(1878)

 

Չեմ յիշում, ով արդեօք ասաց, թէ մարդը բնութենից չար է ստեղծված.—բայց իմ կարծիքով, դա կատարեալ սխալ է, եւ համոզված եմ, որ մարդը իսկ եւ իսկ անբաղդ արարած է, եւ բացի դրանից, փոքր ինչ խստասիրտ է, փոքր ինչ գրգռվող է… Այդ այդպէս է, դրա հետ պէտք է համաձայնվել։ Ես կը ցանկանայի, որ երեւելի բնազննիններից մէկը. Արիստոտէլը, Պլինիոսը, Բիւֆօնը, եւ Վալմոնտ դե Բաումարը—ցոյց տար մեզ մի ուրիշ կենդանի, որ ընդունակ լինէր խօսելու եւ լսելու։ —Այդ ընդունակութեան մէջ կայանում է մարդու գերազանցութիւնը միւս կենդանիներից, կասեն բնագէտները։ Իսկ ինձ թւում է—այլապէս. Այսինքն՝ հէնց այդ մասին մարդը ստորադասվում է ամեն մի անբան կենդանուց, եւ յայտնվում է նրանց ամենից ցած։ Այդպէս է գոնէ իմ կարծիքը։

            Եթէ դուք առիւծի մօտ, որ կատաղած է քաղցածութենից (իսկ այդ միակ դէպքում մարդը նման է լինում առիւծին), կը տանէք գառին, առիւծը իսկոյն կը յարձակվի իր անմեղ զոհի վրա, մի այնպիսի ուժով, արագութեամբ եւ վստահութեամբ, որոնք յատուկ են միայն իսկական պահանջին, որին պէտք է զգացվում բաւականութիւն տալ։ Բայց, գառան փոխանակ, փորձեցէք մատուցանել նրան մի գեղեցիկ գրված լրագրական յօդուած, կամ խօսեցէք նրա հետ բաղդաւորութեան վրա, բարօրութեան վրա,բարեկարգութեան վրա,—եւ ես սաստիկ սխալված կը լինեմ, եթէ նա, հենց նոյն րօպէում իր սուր ճանկերով չի բռնի ձեզ եւ հէնց այնտեղ չի ապացուցանի, թէ իրան հարկաւոր միակ բաղդաւորութիւնը կայանում է նրանում, որ ուտէ ձեզ։ Վագրը լափում է եղջերուն,—իսկ այդ վերջինը, ազատվելով նրանից, ի հարկէ չի կանգնի, որ նրանից լսէ, թէ արդեօք ի՞նչու նա հարկաւոր է համարում այդպէս վարվել իր հետ։ Ամեն ինչ խելացութեամբ է լինում խելքից զրկված անասունի մէջ։ Էգը յիմարութիւններ չէ անում որձին եւ vice versa. նրանք հասկանում են միմեանց հէնց այն պատճառով, որ զրկված են խօսելու ընդունակութենից։ Այն պատճառով էլ զօրեղը չէ կարող խաբել տկարին, եւ առաջինի յայտնվելուն պէս, վերջինը ազատութիւն է որոնում փախչելու մէջ։

            Դէ փորձեցէ՛ք տալ անասուններին խօսելու շնորք. ամենից առաջ նրանց կը հարկաւորվի մի ակադեմիա, որը կը սեփականէ իրան իրաւունք վճռելու, թէ այս եւ այն բառը բնաւ այն չէ արտայայտում, ինչ որ նրանով սովորաբար ընդունված է այտայայտել.—հարկաւոր կը լինեն գիտնականներ, որոնք իրանց ամբողջ կեանքում կը պարապվեն դատողութիւններով, թէ որպէս պէտք է խօսել.—յետոյ կը յայտնվի պահանջ գրողների մասին, այսինքն այնպիսի մարդիկների, որոնք մրոտում են ահագին քանակութեամբ թղթեր, որ կոչում են գրքեր, բացատրելով իրանց հայացքները նրանց համար, որոնց, իրանց կարծիքով, այն շատ հարկաւոր է գիտենալ։—Այն ժամանակ ամենահզօր առիւծը կը բարձրանայ ժայռի վրա եւ կը սկսէ համոզել ամենատկար չորքոտանին այն բանի մէջ, թէ նա, չորքոտանին, բնաւ ստեղծված չէ ազատ ման գալու համար, որ վազվզէ եւ ապրէ իր բաւականութիւններով. Այլ ստեղծված է նրա համար, որ հնազանդվի իրան, առիւծին։—Եւ վատը դրանում բնաւ այն չէ, որ առիւծը կը խօսի այս բոլորը,—այլ այն, որ լսողները կը հաւատան նրան։ Այնուհետեւ անասունները կանուանեն զանազան վարմունքները զանազան անուններով. կը յայտնվեն բառերս՝ ստութիւն, գազանութիւն, սպանութիւն. եւ այդ առիթ կը տայ ոչ թէ այն բանին, որ անասունները կը հեռանան այս տեսակ վարմունքներից,—ընդհակառակն, նրանք կը պատահեն աւելի յաճախ, քան թէ առաջ։ Յետոյ կը ստեղծեն նրանք սնոտիք եւ ինքնասիրութիւն. ազնիւ անասունը, որ հանգիստ քնում էր 24 ժամ օրվայ մէջ, դուրս կը վազէ իր օթէակից, փառքի մէջ գերազանցվելու ցնորքից դրդված։ Առաջ եղբայրը սպանում էր եղբօրը նրան ուտելու համար, այժմ նրանք կը սկսեն սպանել միմեանց մի կարմիր կամ սպիտակ ժապաւէնի համար, եւ կամ զնգզնգացող բոժոժների համար։

            Վերջապէս, տուեցէք անասուններին խօսելու ձիրք.—եւ նրանք կը սկսեն ստախօսել. էգը սիրելով կը խաբի որձին, մեծը փոքրին—փառասիրութենից հակասարը հաւասարին—նախանձաւորութենից. աղքատը հարստին—երկիւղից։ Նրանք կը ցանկանան նաեւ՝ որպէս ամենահարկաւոր բան, կանգնել իրանց համար կառավարութիւն եւ Տէր Աստուա՜ծ,—որպիսի անհամաձայնութիւններ կը սկսին նրանց մէջ.—ոմանք կը սկսեն իրանց խեղդել. որ միայն մէկը կառավարէր նրանց վրա միանձնապէս—այս բանը ինձ բոլորովին անհասկանալի է. միւսները կը ցանկանան, որ բոլորը կառավարեն մէկին եւ այն մէկը փոխադարձաբար կառավարէ իրանց—որը ամենեւին չէ երեւում ինձ մի մեծ պարծանք. Երրորդները կը ցանկանան բոլորը միասին հրամայել, միասին իշխել—այդ ինչ գոնէ հասկանալի է։ Գործը այսպէս կը սկսեն քաշքշել։ Այնտեղ ազնուազարմ անասունները, այսինքն ես կամենում եմ ասել՝ անասունները երեւելի տոհմից (կամ, ճշմարիտն ասած, ես ինքս չեմ հասկանում, թէ ինչ եմ կամենում ասել), կը սկսեն կառավարել ցած տոհմից եկած անասուններին. այն ժամանակ դարձեալ անհամաձայնութիւններ կը ծագեն, եւ դարձեալ կը սկսեն չընդունել ոչ մի տարբերութիւն ծագումների մէջ…

            Ի՞նչ բաբիլօնեան աշտարակաշինութիւն, որպիսի խառնափնթորութիւն, ո՞րպիսի լաբիւրինթոս։ Իրաւ չէ՞ արդեօք, որ այս բոլորը ապացուցանում է, որ աշխարհում կարող է լինել միայն մի ամենից ընդունված ճշմարտութիւն, որը դրական է եւ արդար, եւ հէնց նրանից բղխում է այն զարմանալի ներդաշնակութիւնը, որ կոչվում է համաձայնութիւն։ 

Վերջապէս, որովհետեւ անասունները զրկված են խելքից եւ խօսելու շնորքից, այդ պատճառով էլ նրանք կարօտ չեն հռետորների պերճախօսութեան, որ բացատրեն նրանց, թէ որպէս պէտք է ապրել բաղդաւոր լինելու համար. նրանք չեն կարող ոչ խաբել, ոչ խաբվել, ոչ համոզել ուրիշներին, եւ ոչ համոզվել…։

            Մարդը ընդհակառակն է. մարդը խօսում է եւ լսում է, մարդը հաւատում է ոչ այն բանին միայն, ինչ որ գիտէ,—այլ ամեն բանի։ Իրաւ, ո՞րքան դիւրահաւան բնաւորութիւն է այդ։ Նա հաւատում է կնիկներին, ուրիշի համոզմունքին, հաւատում է բաղդին… Եւ ի՞նչ բանի չէ հաւատում մարդը։ Մինչեւ անգամ ճշմարտութեան էլ հաւատում է նա… Ասեցէք նրան, թէ նա կատարելապէս լցված է ձիրքերով եւ տաղանդներով։—«Բոլորովին ճշմարիտ է», կասէ նա իր մասին։—Ասեցէք նրան, թէ նա առաջին էակն է աշխարհում։—«Այդպէս է», կը համաձայնվի նա.—Ասեցէք նրան թէ ունէք դէպի նա խիստ քնքոյշ զգացմունքներ։—«Անկեղծօրէն շնորհակալ եմ ձեզանից», կը պատասխանէ նա եւ կը հաւատայ ձեր խօսքին։ Կամենուն էք հրապուրել նրան, որ գնայ մահվան հանդէպ, փոխեցէք միայն ձեր խօսքերը, ասեցէք, որ դուք տանում էք նրան փառքի ճանապարհի վրա,—եւ նա կը գնայ։ Կամենում էք, որ նա հնազանդվի ձեզ,—յայտնեցէք նրան պարզապէս, «Ես պարտաւոր եմ, ես պէտք է քեզ կառավարեմ, քեզ վրա իշխեմ։»—«Այդ անվիճելի է,» առանց հակառաութեան կը համաձայնվի նա։

            Դրա մէջ կայանում է մարդիկ կառավարելու բոլոր արհեստը… Եւ մի՞թէ չար է մարդը։ Գայլերի ո՞ր հօտը կը բաւականանայ ֆիրմաններով։ Միս կը պահանջեն նրանք, եւ ոչ դարդակ խօսքեր։ Յայտնեցէք նրանց. «Ո՛վ գայլեր, ձեր քաղցը յագեցրած է, սովը վերջացած է, խեղդեցէք յաւիտեան այդ հրէշը»։—«Սուտ է», կը պատասխանեն գայլերը, «քաղցը յագենում է միայն ոչխարի մսով…»—«Քաղաքացիք», յայտարարում է լրագրական յօդուածը մարդուն, «ներքին կռւի հիդրան արդէն յաղթված է զօրեղ ձեռքով, այսօրից կատարեալ բարեկարգութիւնը կը ծառայէ որպէս հիմք հասարակական շինվածքի. արդէն ծագեց արդարութեան արշալոյսը հորիզոնի վրա (յայտնի չէ որ հորիզոնի), խաղաղութեան ծիածանը փայլում է մրրիկից յետոյ (դեռ չը վերջացած մրրիկից), այսուհետեւ օրինաւորութիւնը (այսինքն բոլորակը քառակուսութիւնը) կը լինի հիմք հասարակական բարօրութեան. եւ այլն եւ այլն։ Դուք արտայայտեցիք միայն բառեր՝—ներքին կռւի հիդրա, արդարութիւն, հասարակական բարօրութիւնը, հորիզոն օրինաւորութիւն, իրաւունք, խաղաղութեան ծիածան,—նայեցէք, ժողովուրդները ծափահարում են երգեր, բարձրանում են յաղթական կամարներ, եւ ձեր ճառախօսութիւնը քանդակվում է մարմարիոնի վրա…։ Հրաշալի պարգեւ է խօսելու ձիրքը։ Դիւրամատոյց բաղդ է նա։ Ունենալով փոքրիկ բառարան ժամանակակից ճառախօսութիւնների, երբեմն եւ երբեմն ասելով—էգուց, եւ ամեն օր գցելով ժողովրդին մխիթարական խօսքեր,—որպէս Ենէասը ձգում էր կարկանդակի պատառներ կէրբերօսին,—դուք կարող էք անդորրութեամբ հանգստանալ դափնիների վրա…։

            Ահա՛ ժողովուրդների պատմութեան համառօտ նկարագիրը, եւ մարդկութեան պատմութեան… ամեն տեղ միայն խօսքեր, բառեր, աղմուկ, խառնափնթորութիւն,—չը կայ եւ ոչ մի նշոյլ որ եւ իցէ դրական եւ ուղիղ գործի։ Բաղդաւոր են անասունները, որովհետեւ նրանք գոնէ հասկանում են միմեանց, թէեւ բառեր չը գիտեն։ Բայց մարդը իր բառերով չէ հասկանում մինը միւսին, մարդը խաբում է խաբվում է միայն…