Ջրաբերդ
Ջրաբերդ
(Մի հատուած իմ ճանապարհորդութիւնից Ղարաբաղում)
Րաֆֆի
(1883)
Մռայլ է։ Արջևից օձի նման ոլորվում է մի հազիւ նշմարվող շավիղ, որ տանում է անտառապատ լեռների կողքերով, իսկ վերևից՝ տարածվում է հսկայական ծառերի կանաչազարդ կամարը։ Արեգակի ճառագայթները չեն անցնում այդ կամարի սաղարթախիտ հիւսվածքից. ճիւղերը, ոստերը, տերևները սիրալի կերպով գրկել են միմեանց։
Տեղ-տեղ կանաչազարդ կամարը տատանվում է և ճիւղերի ճեղքերից տեսնվում է կապտագոյն երկնքի մի փոքրիկ մասը միայն։ Այդ ճեղքերից ոսկեայ ժապաւէնների նման ներս են ցոլանում արեգակի բարակ շողքերը, և անտառի մէջ տիրող մռայլը փոքր ինչ պարզվում է, լուսաւորվում է։
Օդը խեղդում է։ Վերևից յուլիսեան արեգակը կրակ է թափում։ Բայց այդ կրակը, այդ տապը, այդ բոցը չէ թափանցում մինչև անտառի խորքը։ Ոստերի, տերևների խիտ հիւսվածքը ընդդիմադրում է նրանց։ Ձորերի խոնաւ զովութիւնը, մեղմացած վերևից ներգործող ջերմութեամբ, խիստ ախորժ հրապուրանքով շփվում է ուղևւորի երեսին, և նա լի ախորժակով շնչում է եղևիններից բուրող բալասանը։
Շաւիղը նեղ է։ Նա անթիւ ելևէջներ ունի։ Երբեմն բարձրանում է գագաթների վրա, երբեմն իջնում է մթին ձորերի և նեղ փապարների մէջ։ Սայլակի անիւները, աշխարհի սկզբից մուտք չեն գործել այդ կուսական անտառների մէջ։ Մարդը միշտ սարսափել է իր համար ճանապարհ հարթելու։ Լեռնային գահավէժները սոսկալի են։ Ուղևորի ձին անգամ չէ յանդգնում ոտք կոխել նրանց վրա. մի սխալ քայլ, մի թեթև սայթաքում, և ահա նա գլորվեցաւ դէպի անդունդը…
Ստիպված ես գնալ ոտով։ Քո առաջնորդը, այդ ահարկու ապառաժների, այդ մթին ծմակների հարազատ որդին, կը տանի քեզ։ Նրան ծանօթ են բոլոր անցքերը, բոլոր շաւիղները, որտեղ միայն վայրենի այծերը համարձակվում են ոտք կոխել։
Տիրում է լռութիւն։ Անտառի մէջ մի տերև անգամ չի շարժվում։ Միջօրէի տօթը բոլոր արարածներին հալածել է դէպի ծմակների խորքը, դէպի քարանձաւների մթութիւնը։ Թռչուններ անգամ չեն երևում։ Ամեն ինչ նիրհում է, ամեն ինչ հանգստանում է խորին, խաղաղական բերկրութեան մէջ։
Ինչ-որ մի քանի խշխշում է, կարծես, ուղևորի ականջներին դիպչում է թփերի մեղմ սօսափիւնը։ Նայում ես քո շուրջը։ Եւ ահա բեղմնաւոր շլորենու ճիւղերից քարշ է ընկած մի էակ։ Ծառերի խտութիւնը թոյլ չէ տալիս պարզ նշմարել նրան։ Երևում է մի կարմիր շապիկ միայն, որ իջել էր մինչև մերկ սրունքները։ Հետաքրքրութիւնը վառվում է։ Նայում ես, նայում ես, այժմ նկատվում են կնոջ ծամերի երկայն հիւսեր, որ ծածանվում են ճիւղերի հետ։ Այդ ի՞նչ է, ո՞րտեղից յայտնվեցաւ այդ անտառային ֆէան։ Ի՞նչ գործ ունի նա այդ վայրենի ամայութեան մէջ, ուր վագրներն անգամ սարսափում են երկիւղից։
Դա մի շինական հայ աղջիկ է, որ հեռաւոր գիւղից եկել է անտառային պտուղներ քաղելու։ Նա քաղում է կարմիր, հասունցած շլորները և խնամքով լցնում է զամբիւղի մէջ, որ քարշ է ընկած նրա թևքից։ Նա մենակ է։ Փոքր ինչ հեռու, գլուխը առջևի թաթերի վրա դրած, պառկել է նրա մտերիմ ընկերը, — մի ահագին շուն։ Փորձի՛ր մօտենալ մենաւոր աղջկան, այդ գազանը կը պատառոտէ քեզ։
Աղջիկը յետ նայեց։ Ուղևւորը կասկածաւոր երևեցաւ նրան։ Զարմանալի արագութեամբ ցած ցատկեց նա շլորենուց և մի ակնթարթում անյայտացաւ անտառի մթութեան մէջ։ Այլ ևս ինքը սատանան չէ կարող գտնել նրան։ Նա չի վախենայ. նա երկիւղ չունի. նա ամեն տեղ կը գնայ։ Նա ծնվել է և սնվել այն մամռապատ ծառերի հետ. նրա օրօրոցը եղել է այն վայրենի ապառաժները։
Մի քանի քայլ ևս, և ուղևորը նկատում է այդ անտառային կոյսերի երկրորդը, երրորդը… Դրանք չեն փախչում. դրանք ճանաչեցին, որ դու նոյնպէս հայ ես, որպէս իրանք։ Նայում են քեզ վրա և խորամանկ հեգնութեամբ ժպտում են։ Ի՞նչու, ի՞նչն է շարժում այդ միամիտ շինական աղջիկների ծիծաղը։
Նրանք նկատեցին քո դողդոջում քայլերը, նրանք տեսան, թէ ի՛նչպէս դու երկչոտ կերպով մագլցում ես ժայռերից և կրիայի նման առաջ ես սողում։ Այդ բաւական է, որ հրաւիրէր երիտասարդի վրա լեռնային աղջկայ ծիծաղը։ Կարծես մարդ լոսւմ է նրանց ուրախ հանաքները. «Ա՜յ փափկամորթ, սովորե՛լ ես կառքերի վրա թեք ընկնել, կամ թաւիշապատ դիւանների վրա ծուլանալ. դէ՛, փորձի՛ր մեր սարերի վրա ման գալ, այն ժամանակ կասենք, որ դու տղամարդ ես»…
Ուղևորը թողնում է բնութեան այդ հարազատ զաւակներին, և իրաւ, կրիայի նման սկսում է առաջ շարժվել։
— Շուտով, շտապեցնում է քեզ առաջնորդը, — եթէ այսպէս գնալու լինենք, մինչև արևի մտնելը տեղ չենք հասնի։
Առաջնորդի ծաղրածութեանը ևս առարկայ չը դառնալու համար, ուղևւորը ստիպված է փոքր ինչ թեթև շարժվել։ Յոգնածութիւնը վերջապէս բոլորովին անտանելի է դառնում։ Առաջնորդը նկատում է այդ, և մի առանձին քաղաքավարութեամբ միջոց է տալիս հանգստանալու։
— Ծխեցէք, պարոն։
Նստում ես ծառերի հովանաւոր ստուերի ներքոյ, սկսում ես ծխել։ Քրտինքը հեղեղի նման թափվում է քո ճակատից։ Ամեն ինչ թաց է, շապիկ, ժիլետ, և ամրային ժօկէտ։ Անկարելի է այդ դրութեան մէջ երկար նստել։ Հագուստը կորցնում է իր ջերմութիւնը և մրսողութիւնը անխուսափելի է դառնում։ Պէտք է դարձեալ շարժում գործել, պէտք է առաջ գնալ…
Գնում ես, գնում ես, միևնոյն լռութեան, միևնոյն անշարժութեան միջով։ Յանկարծ նիրհող անտառի խորհրդաւոր հանգստութիւնը աղմկվում է և, կարծես, լսում ես մի խուլ, ստորերկրեայ որոտման ծանր դղրդոցը։ Որքան առաջ ես գնում, շրջապատող լեռները սկսում են հետզհետէ որոտալ։
Նայում ես դէպի երկինքը. տեսնում ես նոյն մանիշակագոյն կապուտակութիւնը իր նուրբ ժպիտով, նոյն լուսաւոր արեգակը իր պայծառ ճառագայթներով։ Ամպի մի փոքրիկ պատառ անգամ չէ երևում։
Բայց ո՞րտեղից է լսվում այդ խուլ, սարսափեցնող որոտի ձայնը։ Մտածում ես, անդունդի մէջ կատարվում է մի սոսկալի խռովութիւն. կատաղի տարրերը մարտնչում են միմեանց հետ։ Ժայռերը, ապառաժները մռնչում են։ Խաղաղ մթնոլորտը սկսում է երկիւղածութեամբ դողդողալ։ Եւ ուղևորի վրա տիրում է մի սրբազան սառսուռ. նա խոնարհվում է, ծունր է իջնում բնութեան վեհութեան առջև…
— Դա Թարթար գետի ձայնն է լսվում, հանգստացնում է քեզ առաջնորդը։
— Շո՞ւտ կը հասնենք։
— Այդ սարի միւս կողմումն է։
Անցնում ես սարը, անցնւոմ ես սարի միւս կողմը։ Քո առջև բացվում է մթին անդունդ։ Նայում ես, նայում ես անդունդի խորութեան մէջ, աչքերդ սևանում են, գլուխդ պտըտվում է, ոչինչ չես տեսնում։ Յետոյ երևում են քեզ ծառերի հաւասար կատարներ, որոնք, կարծես, մկրատով հարթած լինէին։ Այդ ծառերը աստիճանաբար ցած են իջնում, ցած են իջնում և լցնում են կանաչապատ ձորի ամբողջ խորութիւնը։ Ուրիշ ոչինչ չէ երևում։
— Ահա Թարթարը, ցոյց է տալիս առաջնորդը, ձեռքը մեկնելով դէպի ձորի խորութիւնը։
Բայց թարթարը չէ երևում։ Նա կտրել, անցել է ժայռերի ամրութիւնը. նա տաշել է միապաղաղ ապառաժների զանգուածը. նա հազարաւոր քայլերով ցած է իջել դէպի երկրի սիրտը. նա դարերով գործել է այստեղ, մինչև քարերի միջով բաց է արել իր համար մի նեղ և անձուկ ճանապարհ։ Այդ ճանապարհի մէջ խեղդված, ճնշված, մի հսկայ վիշապի նման գալարվում է նա, պտոյտներ է գործում, որսում է, մռնչում է, և կատաղի կերպով աղմուկ է բարձրացնում, զայրանում է, թէ ինչու չէ կարողանում աւելի լայնացնել իր ուղին։ Իսկ վիթխարի լեռները երկու կողմից աւելի և աւելի սեղմում են նրան, և նրա բարկացած, աւելի աղաղակ է բարձրացնում։
Թարթարը հայոց մեծ գետերի ամենակրտսեր եղբայրն է։ Նա փոքրիկ է, բայց ահարկու է։ Բնութիւնից վիճակված է եղել նրան կատարել մի ամենադժուարին դեր։ Նա չէ վազում ընդարձակ, հարթ-հաւասար և լայնատարած դաշտերի միջով, որ, որքան ցանկանար այնքան լայնացնէր իր ափերը, և, խաղալով, խայտալով, ուրախ հոսանքով շարունակէր իր ընթացքը։ Ճակատագիրը Թարթարին սեղմեց Ղարաբաղի լեռնային ձորերի մէջ. նա հազարաւոր տարիներով պիտի կռուէր անզգայ քարերի և անսիրտ ապառաժների հետ, — և այդ էր, որ զայրացնում էր նրան, այդ էր, որի դէմ բողոքում էր նա իր աղմկալի ձայնով։
Այդ ճնշված, նեղված դրութեան մէջ ևս Թարթարը պահպանել էր իր վեհութիւնը։ Բնութեան խստութիւնը չէր կարողացել յուսահատացնել նրան. նա միշտ կռուել էր և շարունակում էր կռուել իր հոսանքին արգելք դնող խոչնդոտների դէմ։
Երբեմն լեռնային գագաթից պոկվում է, ցած է գլորվում մի ահագին քարաժայռ։ Նա կտրում է գետի ճանապարհը։ Ջրերի ընթացքը կանգ է առնում։ Այդ միջոցին կատաղած Թարթարը ուռչում է, և հետզհետէ աճելով, հաւաքում է իր ուժերը։ Մի զա՛րկ, զա՛րկ ևս… և ահա ահագին քարաժայռը, որ կտրել էր նրա հոսանքի առաջը, յետ մղվեցաւ, կատաղի ալիքները մի թեթև տաշեղի նման տանում են նրան, տանում են, և զարկելով ափերի ապառաժներին, խորտակում են, փշրում են։ Գետը դարձեալ ընդունում է իր բնական հոսանքը։
— Դուք կամենում էիք տեսնել Ջրաբերդը, յիշեցնում է ինձ առաջնորդը, — շատ հեռու չենք բերդից։
— Տարէք ինձ այնտեղ։
Ջրաբե՜րդ, այդ անունը լսելիս իմ սիրտը բաբախում էր և ուրախութիւնից և տրտմութիւնից։ Ես պիտի տեսնէի այն բերդը, որ շատ անգամ պահել, պահպանել էր մեր հայրերին պարսիկների, թաթարների, արաբների և կովկասեան լեռնաբնակների յարձակմունքներից։
Մենք պիտի իջնէինք Թարթարի ձորը։ Բերդը տեսնելու համար պէտք էր անցնել գետը։
Բնութիւնը լաւ հասկնալով այդ գետի անհաշտ բնաւորութիւնը, գիտենալով, որ նա այնքան չար է, որ չէ կարող համբերել արհեստական կամուրջների, գտել էր մի հնարք.—երկու ժայռեր, երկու ահագին սիւների նման, ափերի հակառակ կողմերից մօտեցրել էր միմեանց։ Նրանք այնքան մօտ են, որ մտածում ես, թէ կարող ես մէկ ժայռից թռչել միւսի վրա։ Այդ երկու ժայռերի վրա դրած է մի շարժական կամուրջ, որի տակով անցնում է Թարթարը։
Ես անցայ կամուրջը։ Այժմ գտնվում էի գետաձորի յատակի վրա։ Չորեք կողմից բարձրանում են անտառապատ լեռներ։ Նայում ես դէպի վեր, երկնքի մի նեղ շերտն ես միայն տեսնում։ Նայում ես դէպի ցած, և մտածում ես, որ ահա գտնվում ես անդունդի շրթունքների մօտ, որը իր ահագին բերանը բաց արած, պատրաստվում է կլանել քեզ։
Այդ անդունդի, այդ սոսկալի խորութեան միջից, հսկայական շաքարի գլխի նման բարձրանում է մի մերկ, սեպաձև քարաժայռ։ Նայում ես նրա վրա և սքանչանում ես, թէ ո՛րքան խելացի է բնութիւնը, թէ ո՛րքան նախատեսել գիտէ նա չար մարդիկների չար բնաւորութիւնը, որ կանխապէս ստեղծագործել է մի այսպիսի հրաշք, որ մարդիկ կռիւների ժամանակ, պատսպարվեն նրա վրա, պաշտպանվեն թշնամու բարբարոսութիւնների դէմ։
— Դա Ջրաբերդն է, ասում է առաջնորդը, ցոյց տալով վիթխարի քարաժայռը։
Նրա լայնանիստ գագաթի վրա գտնվում են բերդի աւերակները։ Իսկ ներքևից նա սրածայր է երևում, մի ահագին սեպի նման։ Բայց ի՞նչու է կոչվում նա Ջրաբերդ։
Բերդի արժանի է այդ կոչմանը։ Եւ իրաւ, նա երեք կողմից պատած է ջրով։ Մի կողմից որոտում է կատաղի Թարթարը, միւս կողմից, Թըրղի գետը գալով, կտրում է առաջինին, և կազմում է մի սուր եռանկիւնի։ Այդ եռանկիւնի միջից բարձրանում է սեպաձև քարաժայռը, և նրա գագաթի վրա է դրած Ջրաբերդը, որի ստորոտները ողողվում են այդ երկու գետերով։
Բերդի գլխաւոր դռան հսկայ կամարներն են միայն մնացել։ Այդ դռնից ներս մտնելով, մի օձապտոյտ ճանապարհ, ապառաժների կուրծքը քերելով, դէպի վեր է բարձրանում։ Ճանապարհի հին սանդուղքները այժմ ծածկված են փլատակների բեկորների տակ։ Այդ բեկորների միջից բուսել են, աճել են ծառեր, թուփեր, որոնց ճիւղերից բռնելով, պէտք է կամաց-կամաց վեր բարձրանալ։ Ձեռքից պոկվեցաւ ճիւղը, և դու մի քանի րոպէից յետոյ կը գտնվես Թարթարի որոտացող կոհակների մէջ, որ ներքևում հոսում է։
Իմ առաջնորդը խորհուրդ չէր տալիս գնալ մինչև բերդի գագաթը, զգուշացնելով, թէ այնտեղ կարող էինք գազանների հանդիպել։ Բայց ինչ էլ որ լինէր, ես վճռել էի տեսնել բոլոր աւերակները։
Մի քանի ամբողջ ժամեր անցան, որ քարերը, ծառերը, թուփերը, մացառները բռնելով, մենք դէպի վեր էինք բարձրանում։ Ամենադժուարինն այն էր, որ տեղ-տեղ այդ վայրենի բուսականութիւնը այնպէս խիտ հիւսված էր լինում մինը միւսի հետ, որ անկարելի է անցնել։ Իմ առաջնորդը խէնջարով կտրատում էր ճիւղերը և ինձ համար ճանապարհ էր բացանում։ Վերջը անկարելի եղաւ շարունակել. յոգնածութիւնը մի կողմից, սաստիկ ծարաւը միւս կողմից, բոլորովին թուլացրին ինձ։ Ես նստեցայ հանգստանալու։ Իմ առաջնորդը շուտով դարման գտաւ իմ ծարաւը յագեցնելու համար։ Նա քաղեց հասունացած շլորներ և տուեց ինձ ուտելու։ Թթուաշ պտուղները բաւական զովացրին իմ սիրտը։ Այդ շլորենիները բուսել էին այն աւերակների միջից, որոնք մի ժամանակ շէն էին, որոնց մէջ մի ժամանակ մարդիկ էին բնակվում։
Վերջապէս մենք գտնվում էինք սեպաձև ապառաժի գագաթի վրա։ Բերդի շինվածքներից ամբողջ ոչինչ չէ մնացել. երևում են կիսակործան աշտարակներ, երևում են կիսաւեր պարիսպներ, երևում են զանազան սրահներ, սենեակներ, որոնց բոլորի ծածքերը ցած են թափվել։ Այն հզօրները, որ մի ժամանակ այդ ամրութիւններից սարսափ էին տարածում թշնամու վրա, այժմ չը կան։ Նրանց փոխարէն երկչոտ բուն թագաւորում է աւերակների վրա, և կռնչում է իր չարագուշակ ձայնով։
— Տեսնո՞ւմ էք այդ անցքը, ցոյց տուեց իմ առաջնորդը — պաշարման ժամանակ այստեղից ջուր էին բարձրացնում բերդի մէջ։
Այդ գաղտնի անձքը ցոյց էր տալիս, թէ ո՛ր աստիճան զարգացած էր հայ մարդու արհեստը, և ո՛ր աստիճան հմուտ էր նա ռազմագիտական հնարների մէջ։ Բերդի բարձրութիւնից ծակել էին ապառաժը և բաց էին արել մի անցք, որ տանում էր մինչև բերդի ստորոտը, մինչև Թարթար գետի ափը։ Այդ անցքը տունէլի նմանութիւն ունէր, և բազմաթիւ քարէ սանդուղքներով իջնում էր ցած։ Սանդուղքները փորված էին բնական ապառաժի վրա։ Իմ առաջնորդը բացատրում էր, թէ որպէս այդ անցքի միջով ջուր էին գողանում գետից, և այդ պատճառով էլ անցքը կոչվում էր ջրագող։ Քարէ սանդուղքների իւրաքանչիւրի վրա կանգնած էր լինում մի-մի մարդ, վերջինը գտնվում էր գետի ափի մօտ։ Նա ընդունում էր իր մօտ կանգնողից դարտակ ամանը և փոխարէն տալիս էր նրան ջրով լեցրածը, և այսպէս ամանները ձեռքից ձեռք անցնելով վերևից ստացվում էր դարտակը, իսկ ներքևից տրվում էր լիքը, և մի քանի րոպէի մէջ լցվում էր ջրի ահագին աւազանը, որ գտնվում էր բերդի մէջ, անցքի մուտքի մօտ։
Մի այսպիսի գաղտնի անցք ևս բերդից տանում էր դէպի ցամաքը, և ծայրը կորչում էր անտառի մէջ։ Դա փախուստի ճանապարհ էր։
Արեգակը սկսել էր թեքվել դէպի իր գիշերային կայարանը։ Իմ առաջնորդը շտապեցնում էր շուտով ցած իջնել։ Ես տխուր մտածութիւններով հեռացայ այդ սքանչելի աւերակներից, որոնք իրանց կործանման մէջ ևս դեռ պահպանել էին վաղեմի մեծութիւնը։
— Դուք ցանկանո՞ւմ էիք տեսնել և «քաղաքատեղի» աւերակները, հարցրեց իմ առաջնորդը։
— Անպատճառ։
— Բայց ուշ է, մինչև այնտեղ կը հասնենք, կը մթնի։
— Վնաս չունի։
Չը նայելով իմ առաջնորդի ենթադրութեանը, մենք հասանք այնտեղ, երբ արեգակի վերջին ճառագայթները դեռ փայլում էին մի շարք սպիտակ շինվածքների վրա, որոնք գտնվում էին լեռնային բարձրաւանդակի վրա։ Ճանապարհը, որ տանում էր այնտեղ այնքան դժուարին չէր։ Մենք շուտով հասանք շինվածքներին, որոնք ամբողջապէս, կառուցված էին սպիտակ մարմարիօնի նման փայլուն, գեղեցիկ տաշված քարերից։ Դրանք ամրոցներ էին. դրանց մէջ բնակվում էին այն իշխանները, որոնց պատկանում էր Ջրաբերդը։
Բլուրը, որի վրա շինված էին այդ ամրոցները, կիսալուսնի ձև ունէր։ Կիսալուսնի երկու եղջիւրների վրա, երևում էին երկու աշտարակներ։ Երևի, դրանք ծառայելիս են եղել որպէս պահականոցներ, որովհետև գտնվում էին երկու անցքերի մուտքի մօտ, որոնք միակ ճանապարհներ էին դէպի ամրոցը գնալու։ Մի քանի զինված մարդիկ այդ աշտարակների մէջ բաւական էին, որ թոյլ չը տային ոչ ոքի մուտք գործել դէպի ամրոցները, որոնք գտնվում էին կիսալուսնի մէջտեղում։
Այդ փառաւոր պալատների երեսը դարձրած է դէպի առջևում բացվող խորին ձորը, որ ծածկված է անտառախիտ ծառերով։ Ժամանակի կործանիչ ձեռքը դեռ շատ բան չէ ոչնչացրել այստեղ։
Ամրոցը չափազանց բաղադրեալ մի շինուածք է. ունի բազմաթիւ սենեակներ, շքեղ դահլիճներ, ընդարձակ սրահներ, երկայն կօրիդորներ, բոլորի դռները բացված են միմեանց մէջ. Լուսամուտները լայն են և դռները մեծ։ Ամբողջ շինվածքը կառուցված է գեղեցիկ կերպով տաշված քարերից և հայ մարդու ճարտարապետական տաղանդը փայլում է նրանց մէջ իր բոլոր ձիրքերով։
Մարդու սիրտը սկսում է դողդողալ, երբ նայում է այդ փառաւոր շինվածքների վրա։ Այն հիանալի դահլիճներում, ուր մի ժամանակ տիկինները նազ-նազում էին, ուր աղախինների բազմութիւնը կամակատարութեամբ պտըտվում էր նրանց շուրջը, ուր կեանքը եռ էր գալիս երջանկութեան բոլոր բաւականութեամբ, — այժմ ապրում էին վայրենի գազանները։ Ահագին ծառեր աճել էին կիսաւեր սենեակների միջից, և իշխանների բոլոր փառքը ծածկված էր թփերի, մացառների և պատատուկների հիւսվածքի տակ։ Մամուռը ամեն տեղ դրել էր հնութեան կործանիչ դրօշմը։
Երկար քարացածի նման նայում էի այդ մահուան տեսարանի վրա։ Արևը վաղուց մայր էր մտել, մութը պատել էր, և ես այդ չէի նկատել։ Ես միշտ նայում էի խաւարի մէջ։ Եւ կարծես, դարերը յետ-յետ էին գնում, և իմ աչքերի առջևից շարքերով անցնում էին ուրուականները այն անձինքների, որոնք մի ժամանակ բնակվել էին այստեղ, որոնք մի ժամանակ իշխում էին այդ հրաշալի անտառների, այդ հսկայ լեռների վրա։
Ինձ սթափեցրեց իմ յափշտակութիւնից իմ առաջնորդը.
— Գնա՛նք, արդէն ուշ է, ասաց նա։ — Ճանապարհը երկար է. շուտով տեղ չենք հասնի։
Comments
Post a Comment