Yeghishe on the Nous

Yeghishe on the Nous

by Beyon Miloyan
 

Yeghishe’s History of the Vartanants Saints contains at least half a dozen references to the nous (νους), which is used in Scripture and by the Early Church Fathers to refer to the heart, the soul, the mind, and/or certain of their aspects or qualities, and which Saint John of Damascus went on to describe as “the eye of the soul”—a sense that Yeghishe had thoroughly captured in his History some three centuries earlier.

The first reference to the nous in Yeghishe’s History is made at the very start of Chapter II (Volume I), and constitutes the best-known part of his entire narrative:

Those whose souls are slack in heavenly virtue have had their corporeal natures fall into dread; shaken by every wind, perturbed by every word, made to tremble at every turn, such a person dreams throughout life and is sent to his irretrievable destruction at death. As someone of old said, “Death not understood is mortality; death understood is immortality.” He who does not know death fears it, but he who knows death is not afraid of it. 

All these evils enter people’s minds through a lack of learning. As blindness deprives one from the light of the sun, so does ignorance deprive one from living a consummate life. But it is better to be blind of eyes than blind of mind, for just as the soul is greater than the body, so too is the vision of the mind greater than the body’s.

Որոց ոգիքն թուլացեալ են յերկնաւոր առաքինութենէն՝ յոյժ ընդ ահիւ անկեալ է բնութիւն մարմնոյ. յամենայն հողմոյ շարժի, եւ յամենայն բանէ խռովի, եւ յամենայն իրաց դողայ. երազագէտ է այնպիսին ի կեանս իւրում, եւ յանգիւտ կորուստն յուղարկի ի մահուան իւրում։ Որպէս եւ ասաց ոմն ի հնումն, մահ ոչ իմացեալ՝ մահ է, մահ իմացեալ՝ անմահութիւն է։ Որ զմահ ոչ գիտէ, երկնչի ի մահուանէ. իսկ որ գիտէ զմահ, ոչ երկնչի ի նմանէ։

Եւ այս ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդոյ յանուսումնութենէ։ Կոյր զրկի ի ճառագայթից արեգական, եւ տգիտութիւն զրկի ի կատարեալ կենաց։ Լաւ է կոյր աչաւք քան կոյր մտաւք։ Որպէս մեծ է ոգի քան զմարմին՝ այսպէս մեծ է տեսաւորութիւն մտաց քան զմարմնոց։

The key phrase in this passage—“It is better to be blind of eyes than blind of mind” [«Լաւ է կոյր աչաւք քան կոյր մտաւք»], where միտք (“mind”) corresponds to nous—is found verbatim in the Classical Armenian translation of The Maxims and Wisdom of Khikar:

Son, better blind of eyes than blind of mind, for he who is blind of eyes is quick to learn the coming and going of the road, but the mentally blind forsakes the high road and proceeds according to his will.

Որդեակ՝ լաւ է կոյր աչաւք՝ քան զկոյր մտաւք. քանզի կոյր աչաւք արագ ուստի զերթ եւ եկ ճանապարհին. իսկ կոյր մտաւքն թողու զուղղորդ ճանապարհն եւ երթայ ըստ կամս իւր։

Saint Mark the Ascetic defined the man who is blind of soul as he who “is carried away by his thoughts and blinded by them.” On this point, Saint Basil the Great said: “We must strive after a quiet mind. As well might the eye ascertain an object put before it while it is wandering restless up and down and sideways, without fixing a steady gaze upon it, as a mind, distracted by a thousand worldly cares, be able clearly to apprehend the truth.” A busy nous is a blind nous: Carried away by the winds of thought, a blind nous makes one cruel or indifferent to his neighbor.

Why do you follow the blind into blindness?  

Դուք զիա՞րդ զկնի կուրացն կուրացարուք։

But the nous is not only blinded by busyness; in Chapter 5 (Volume II), Yeghishe explains that it is also blinded by pride and self-esteem, which leads one to live in a world of illusion, where one even dares to reduce God to some form:

Yet it seems to us that those who succeed in greatness and take comfort in the mirth of their deficient lives, filling themselves with pride in the transitory aspects of this world, are the ones who are blind to the true life. What evils are there that they do not commit? For their wealth is combined with the plundering of the possessions of the poor and their holy matrimony with licentious obscenity. Straying from the true life, they worship as god whatever they choose to enjoy.  

Իսկ որ թուին մեզ, եթէ յաջողեալ իցեն ի մեծութեան եւ փափկանան ուրախութեամբ ի պակասելի կեանս, մեծամտեալ հպարտանան յանցաւոր մասունս աշխարհիս, նոքա են, որ կուրացեալ են ի ճշմարիտ կենացն։ Իսկ արդ զի՞նչ այն չարիք իցեն, որ ի նոսա ոչ գործիցին. ընդ մեծութիւն խառնեալ է յափշտակութիւն ընչից աղքատաց, ընդ սուրբ ամուսնութիւնն՝ գէճ պղծութիւն։ Յորս վայելեն ընտրութեամբ, նոցուն երկրպագութիւնս իբրեւ Աստուծոյ մատուցանեն, մոլորեալք ի ճշմարիտ կենացն։

In contrast, those who have developed the vision of the nous—who see clearly through the eye of the soul—are not slaves of their passions or sensations; rather, they are ever seeking God, the One source of illumination:

Now then! let us discard such obscure thoughts of those who are led astray. Let us consider them as more unfortunate and pitiable than all men, especially because they are blinded of their own will, and shall not therefore find the way of truth. But having seen the heavenly light with your open eyes, do not let external darkness befall us. For the true light came to those who were in the dark, and those who were blind to it have foregone life, yet you who have received the light with faith are sons and not bastards, beloveds and not enemies, and sharers and heirs of the celestial city.

Ա՜ւն անդր ի բաց թողցուք զխաւարային խորհուրդս մոլորելոցն. եղկելիս եւ ողորմելիս քան զամենայն մարդիկ զնոսա համարեսցուք. Մանաւանդ զի կամաւք են կուրացեալք եւ ոչ ի հարկէ, եւ ոչ երբէք գտցեն զճանապարհն ճշմարտութեան։ Այլ մեր բացահայեաց աչաւք տեսեալ զլոյսն երկնաւոր, մի՛ պատահեսցէ մեզ խաւարն արտաքին։ Զի ոյք էին ի խաւարի, եկն առ նոսա լոյսն ճշմարիտ. կուրացեալք վրիպեցան ի կենացն, իսկ որք ընկալայքդ հաւատովք, որդիք էք եւ ոչ աւտարախորթք, սիրելիք եւ ոչ թշնամիք, բաժանորդք եւ ժառանգորդք վերին իմանալի քաղաքին։

Much more, a nous illumined by God is cured of illness (blindness):

The presbyter Ghevond answered and said: ‘God commanded the light to shine out of darkness, illuminating His creations with His wisdom; that same power is what shone in your darkened mind today and the eyes of your blinded soul were opened and you saw the inextinguishable light of God’s grace. Hurry, don’t delay, lest you become blind again and walk in darkness.’  

Ետ պատասխանի Ղեւոնդ երէցն եւ ասէ. «Աստուած, որ ասաց ի խաւարի լոյս ծագել, որ եւ ծագեաց եւ լուսաւորեաց իմաստութեամբ զաներեւոյթ արարածս, նոյն զաւրութիւն եւ այսաւր ծագեաց ի խաւարեալ միտս քո, եւ բացան աչք կուրացեալ ոգւոյդ եւ տեսեր զանշիջանելի լոյս շնորհացն Աստուծոյ. փութա, մի՛ հեղգար. գուցէ դարձեալ կուրացեալ ընդ խաւար գնայցես։ 

 

The 14th century theologian Saint Gregory Palamas expounded on the nous as both essence and energy of the heart and mind, a capacity both to produce and comprehend thoughts and images. Yeghishe captures a similar sense in the following line (spoken by Saint Sahak):

 

Now if you wish to learn the truth, sweeten the bitterness of your heart—you, who have fallen into an abyss and wish to take everyone down with you: open the eyes of your mind and do not walk blindly through the dark in wakefulness.

Արդ եթէ կամիս ուսանել զճշմարիտն, քաղցրացո զդառնութիւն սրտիդ, եւ բաց զաչս մտացդ, եւ մի՛ յարթնութեան կուրութեամբ ընդ խաւար գնար, որ անկեալ ես ի խորխորատ, եւ զամենեսեան կամիս առ քեզ ձգել։ 

 

Where heart and mind should both be understood in terms of nous. Saint Sahak continues:

And if your people follow your errant teaching, which they neither see nor understand, do not think we will do the same, for the eyes of our minds are open and our vision is sharp. With the eyes of our body we see and recognize this world as created by another, and that all creatures are corruptible. But the Creator is invisible to physical eyes; His power can only be comprehended with the mind.

Եւ եթէ քոյքն գան զկնի մոլար վարդապետութեանդ ՝ որ ոչ տեսանեն եւ ոչ իմանան, մի՛ եւ զմեզ կարծեր դոյն աւրինակ. քանզի բաց են աչք մտաց մերոց եւ սրատեսիլ եմք։ Մարմնոյս աչաւք զարարածս տեսանեմք, եւ իմանամք զսա յայլմէ արարեալ. եւ ամենեքեան են ընդ ապականութեամբ։ Իսկ Արարիչն ամենեցուն աներեւոյթ է ի մարմնաւոր աչաց, այլ մտաց իմանի զաւրութիւն նորա։ 

The "eyes of our mind" (աչք մտաց) and the "comprehension of the mind" should be taken here as nous and noesis, for, as above, the light of the nous comes through faith and not through reason (“For the true light came to those who were in the dark, and those who were blind to it have foregone life, yet you who have received the light with faith are sons and not bastards, beloveds and not enemies, and sharers and heirs of the celestial city”). This notion was also expounded by 5th century theologian, Yeznik of Kołb, in the opening lines of his treatise On God (or, Եղծ Աղանդոց [Against the Sects]):

When concerning the Invisible One and His eternal power someone intends to discourse, because he has become corporeal he has to cleanse his mind and to purify his thoughts, to clear up the confusion of impulses in order to be able to attain what he has proposed. Likewise, whoever intends to gaze upon the rays of the sun has to clear the muddiness from his eyes—the dirt and film—lest the black filth that glistens around the pupils become a hindrance to gazing into the clarity of the light.

    --Translated by M. J. Blanchard & R. D. Young

Յորժամ զաներեւութէն եւ զնորին զմշտնջենաւոր զաւրութենէն ճառիցէ ոք, քանզի մարմնաւոր լեալ է, պարտի զմիտս յստակել եւ զխորհուրդս սրբել, զյոյզս շարժմանց պարզել, զի յայն զոր առաջի եդ՝ հասանել կարասցէ։ Նա եւ որ ընդ ճառագայթս արեգականն հայել կամիցի, պարտի զպղտորութիւն աչացն՝ զաղտն եւ զբիժն ի բաց պարզել, զի մի՛ մթարքն՝ որ զբբաւքն շողայցեն, արգել հայելոյ ի յստակութիւն լուսոյն լիցին։

I had mentioned in my preface to Yeghishe’s History that the text should be viewed not only as a history, martyrology and panegyric of saints, but also as an apology (composed, it would seem, in the same milieu as Yeznik’s treatise). With these few observations, I wonder if it is also apt to view Yeghishe’s text as pertaining to the healing of the soul, for Yeghishe does not only exhort his reader to keep his nous illumined by God and detached from the sensate world, but also presents him with example after example of saints who persevered through some of life's most brutal obstacles with shining virtue.