Concerning the great miracles exhibited by God at Mambre after Epip’an’s departure

    

 Փաւստոսի Բուզանդացւոյ Պատմութիւն Հայոց

P'awstos Buzand's History of the Armenians

—

Concerning the great miracles exhibited by God at Mambre after Epip’an’s departure.

Now when saint Epipan departed from the district of Cop’k’, from his hermitage Mambre, he left behind many brothers, solitary hermits in the mountains who were of one mind and one faith as Christians, with an abbot at their head. But there were those among them who, since childhood, had consumed nothing but vegetables and water, and who knew not the taste of wine.

There in that hermitage was a most ascetic brother, who conducted his life in darkness and did not at all drink from the life-giving cup of salvation and of the hope of resurrection; that is, the blood of our Lord Jesus Christ. For he could not believe that it was truly the blood of the Son of God when it was raised over God’s altar. It seemed to him that it was just wine, on account of which he was ever in dispute with many people.

One day, when they were performing the Sacrament of the Thanksgiving of the Liturgy in the martyr-shrine that had been built by saint Epip’an, it happened that this faithless brother was in attendance when they brought out the Sacramental bread and the wine that would become the blood of sacrifice on the altar. Before offering the sacrifice, the abbot stood before the holy altar with his hands raised upon it, and said:

“O Lord God of Hosts, Creator of all from nothing, Who from dust formed man, living and incorruptible, who transgressed Your Commandments and thus fell into death. By Your just judgments you expelled man from paradise and into this world from which You created him, where he was condemned to die. Yet You, beneficent God, did not forsake man, but by the providence and grace of Your Only-begotten Son, You renewed Your creatures with a second birth and made visitations through many forms. You sent prophets, performed various miracles among various peoples through Your saints, who became pleasing to you. You gave the law to help us and sent angels to look after us. And when the end of times came, You spoke to us through Your Only-begotten Son with Whom you created the world, Who is the image of Your glory and the representation of Your being, Who upholds all things by the Word of His power [cf. Hebrews 1:3], Who took nothing away from the substance of the Father but held equal honor in His person, appeared on earth as the eternal God, walked among men, became incarnate from the Holy Virgin, and took the form of a servant in the weakness of our humanity to make us sharers in His glory. For You saved us from every offense and error and removed the hopelessness of a faithless life from all the earth, and gave hope and faith in the Resurrection to all Your creatures, to whom You gave the likeness of Your image. You gave life to everyone by the faith that You strengthened among all—not on account of our righteousness for we have done nothing good on this earth, but on account of Your mercy and compassion which You have spread upon us. And so we venture to ask you, O knower of hearts, Who knows the minds and hearts [cf. Revelation 2:23] of the sons of men, Who truly knows the labors of this man who leads the most ascetic life without even a trace of faith in himself: Give him a mustard seed of faith lest he loses his soul. O good shepherd, Who went out to seek His lost sheep, and laid down Your life for Your sheep, save him from the lack of faith that has gripped him, lest the enemy seizes his soul and Your creature that was made in Your likeness be betrayed to eternal destruction.”

Thus the abbot prayed before offering the sacrifice and administering the liturgy. Then he said the Lord’s prayer and knelt down and prayed for a long time. While he was on his knees praying, the brother of little faith was watching the altar from the bema beneath and with open eyes began to witness a great miracle: He saw that Christ had come down on the altar, and the wound on his side where they had thrust the spear was open [John 19:34], and blood from the wound was pouring down into the chalice that had been placed on the altar. When the brother of little faith saw this, he was terrified, trembling, in a state of perplexion and alarm, speechless and defeated. Out of breath, he fell and fainted. 

The abbot rose up and completed the holy liturgy, and as he lowered the sacrament from the bema, he saw that the brother was laid out on the ground. Then, having administered the sacrament to those in attendance, he put the remainder on the altar, took hold of the brother, and saw that he had fainted. He poured water onto his lips and recovered him. When the brother was brought back to his senses, he went on to relate the great miracle that he had seen. Then the abbot wanted to administer the sacrament to him, but the brother refused, for he considered himself unworthy. He dug himself a pit and went down into it. He repented for his sinful lack of faith for seven years. After seven years, he considered himself worthy of penance and came out to partake of the sacrament. Yet the brother went back into the same pit where he lived out the rest of his days and died. Then the abbot reposed, too, and the two were buried together in the martyr-shrine in the convent of Saint Epip’an where miracles occurred.

—

Յաղագս մեծամեծ նշանացն եւ սքանչելեացն, որ երեւեցեւ յԱստուծոյ ի Մամբրէ յետ գնալոյն Եպիփանու:

Ապա իբրեւ գնայր սուրբն Եպիփան ի գաւառէն Ծոփաց յիւրմէ միանձնանոցէն որ անուանեալ կոչի Մամբրէ, եթող անդ բազում եղբարս միաբանս միահաւանս հաւատացեալս կրաւնաւորս քրիստոնէիցն, լեառնականս ճգնաւորս միանձունս. եւ ի վերայ նոցա երէց մի գլխաւոր: Բայց էին ի նոցանէ ոմանք, որ բնաւ ամենաեւին այլ ինչ կերակուր չէր ճաշակեալ նոցա ի մանկութենէ իւրեանց, բայց լոկ բանջար եւ ջուր. եւ զհամ գինւոյ գիտէին ոչ զիարդ լինի:

Եւ էր անդ եղբայր մի խստակրաւն, որ մթին վարս վարէր. եւ ոչ ճաշակէր ամենեւին ի բաժակէն կենարար փրկութեանն յուսոյն յարութեանն, այս ինքն յարենէն տեառն մերոյ Յիսուս Քրիստոսի: Զի ոչ կարէր հաւատալ թէ ճշմարտիւ արիւն իցէ Որդւոյն Աստուծոյ, յորժամ ելանիցէ ի սեղանն Աստուծոյ. այլ նմա գինի լոկ թուէր թէ իցէ, վասն այսորիկ վիճէր հանապազ ընդ բազումս: Իսկ եղեւ աւր մի յաւուրց, իբրեւ կատարէին անդ զխորհուրդս գոհութեան պատարագին ի վկայանոցի անդ յայնմիկ զոր էր շինեալ սրբոյն Եպիփանու, յորժամ հանին զհացն սրբութեան եւ զգինին արիւնանալ պատարագին ի վերայ սեղանոյն, եւ կայր եղբայրն, անհաւատ ի վկայանոցին: Եւ էրէցն ելեալ կայր ի վերայ առաջի սրբոյ սեղանոյն. յորժամ յառաջ քան զմատուցանել զպատարագն համբառնայր զձեռս էրէցն ի վերայ սեղանոյն, եւ ասէր. 

Տէր Աստուած զաւրութեանց, որ արարեր զամենայն յոչընչէ, եւ ստեղծեր զմարդ ի հողոյ կենդանի եւ անապականացու, եւ անցին զքոյով պատուիրանաւքդ, ի անկան եւ մահ իւրեանց պատուիրանազանցութեամբն: Եւ արդար դատաստանաւք քովք մերժեցեր զնոսա ի դրախտէն փափկութեան յայս աշխարհ ուստի ստեղծեր, եւ գրաւեցան լինել ընդ մահապարտութեամբ. սակայն ոչ թողեր ի ձեռանէ, բարերարդ Աստուած, այլ տեսչութեամբ եւ շնորհաւք միածնիդ քո վերստին ծննդեամբ նորոգեցեր զստեղծուածս քո, եւ բազում կերպարանաւք այցելու եղեր արարածոց քոց: Առաքեցեր զմարգարէս, արարեր զաւրութիւնս ազգի ազգի նշանս ի ձեռն սրբոց քոց որք յազգս ազգս իւրեանց հաճոյ եղեն առաջի քո. ետուր զաւրէնս յաւգնականութիւն, առաքեցեր հրեշտակս վերակացուս: Իսկ իբրեւ եկն կատարած ժամանակաց, խաւսեցար ընդ մեզ միածին Որդւովդ քո որով զաշխարհս արարել, որ է պատկեր փառաց քոց եւ կերպարանք էութեան քո, եւ կրէ զամենայն բանիւ զաւրութեամբ. որ ոչ ինչ յափշտակեաց զէական Հաւրն զբնութեանն հաւասար պատիւ անձինն, այլ Աստուածն յաւիտենական ի յերկրի երեւեցաւ, ընդ մարդկան շրջեցաւ, ի սրբոյ կուսէն մարմնացաւ, զկերպարանս ծառայի էառ, եւ եղեւ ի նմանութիւն տկարութեանս մերոյ, զի արասցէ զմեզ նմանակիցս փառաց իւրոց: Զի յամենայն գայթակղութեանց եւ յամենայն մոլորութենէ փրկեցեր զմեզ. եւ բարձեր յամենայն երկրէ զանյուսութիւն թերահաւատութեան, եւ ետուր զյուսոյ զհաւատս յարութեան ամենայն քոց արարածոց, որոց եւ զնմանութիւն պատկերի կերպարանաց քոց շնորհեցեր: Եւ հաւատովքն, զոր ետուր զաւրանալ ի մարդիկ, զամենեսեան առ հասարակ միանգամայն կեցուցեր շնորհելով. զի ոչ եթէ վասն արդարութեանց ինչ մերոց, զի ոչ ինչ արարաք զբարիս ի վերայ երկրի, այլ վասն ողորմութեան եւ գթութեան քո զոր սփռեցեր ի մեզ համարձակիմք խնդրել ի սրտագէտէդ, որ քննես զսիրտս եւ զերիկամունս որդոց մարդկան: Դու, տէր, սրտագէտ յամենայնի, դու գիտես զճշմարտութեան զվաստակոց զառնս զայսորիկ, զի խստամբերութեամբ վարի ի վարս վաստակոց իւրոց, եւ չիք հաւատք ի սմա. արդ յաւել ի սա հաւատս քան զհատ մանանխոյ, զի մի՛ կորիցէ անձն սորա: Հովիւ քաջ, որ ելերդ ի խնդիր ոչխարին կորուսելոյ, եւ եդիր զանձն քո ի վերայ խաշանց քոց, արդ եւ զսա փրկեա ի թերահաւատութենէս յոր ըմբռնեալս է, զի մի՛ յափշտակեսցէ թշնամին զանձն սորա, եւ քո ստեղծուածս եւ նմանութիւն կերպարանացս յապականութիւն յաւիտենական կորստեան մատնեսցի: 

Եւ զայս աղաւթս մատուցանէր էրէցն յառաջ քան զմատուցանելն պատարագին, եւ յետ այսորիկ մատոյց կատարեաց զպատարագամատոյցն զամենայն: Իբրեւ ասաց Հայր մեր որ յերկինս, եդ ծունր եւ կայր յաղաւթս յերկար: Եւ մինչ դեռ եդեալ էր նորա ծունր եւ կայր յաղաւթս, եւ կայր եղբայրն թերահաւատ ի յոտն, ի խոնարհ ի բեմէն նայէր ի սեղանն, սկսաւ տեսանել մեծամեծ սքանչելիս աչաւք բացաւք իւրովք: Քանզի տեսանէր զՔրիստոս, զի իջեալ կայր ի վերայ սեղանոյն. եւ բացեալ էր իւր զվէրսն ի կողմանէ, զոր ի կողսն գեղարդեամբն խոցեցին. եւ ի վիրէ կողիցն արիւնն ցնցղկացեալ հոսէր ի բաժակ անդր պատարագին, որ եդեալ էր ի վերայ սեղանոյն: Իսկ իբրեւ ետես զայս եղբայրն թերահաւատ կրաւնաւորն, զարհուրեալ դողացեալ խռովեալ տագնապեալ յերկիր կործանեալ կայր, ի բերանս հարեալ, պարտեալ թալացեալ ոգին սպառեալ յինքենէ: 

Ապա երէցն յարուցեալ կատարեաց զգործ սրբութեան պատարագին. իջուցեալ զսրբութիւն աւրինացն ի բեմբէն, ետես զեղբայրն, զի յերկիր կործանեալ թալացեալ կայր: Իբր ետ ում տալ էր զաւրէնսն, եւ եհան զմնացորդսն ի սեղանն, ապա ինքն մատուցեալ բուռն հարկանէր զեղբաւրէն. եւ տեսանէր, զի նա թալացեալ պակուցեալ կայր ի գետնին: Ապա ջուր արկանէր ընդ բերանաւն. իսկ նա ուրեմն եբեր զոգի. եւ զգաստացեալ, մատեաւ եկաց պատմեաց զմեծամեծ սքանչելիսն զոր ինչ ետեսն: Ապա կամեցաւ տալ նմա երէցն ի սրբութենէն անտի աւրինացն. իսկ եղբայրն չհաւանեալ չառնոյր յանձն, վասն զի անարժան համարէր զանձն իւր: Այլ հոր հատեալ անձինն, ի ներքս իջեալ, զեւթն ամ ապաշխարեալ զթերահաւատութիւն մեղաց իւրոց, եւ յետ եւթն ամին ապա զանձն արժանի ապաշխարութեան համարէր, ելանել առնուլ ընդ աւրէնսն հաւասարել: Սակայն ի նոյն հոր իջուցեալ զանձն իւր զամենայն աւուրս կենաց իւրոց, մինչեւ ի նմին հոր վաղճանեցաւ եղբայրն: Ապա եւ նոյն երէցն հանգեաւ, եւ ի միասին երկոքին եղան ի ներքս ի վկայանոցին, ուր սքանչելիք երեւեցան յեղբայրանոցին Եպիփանու: