Pawstos Buzand's History of the Armenians: Chapter 10

  

Փաւստոսի Բուզանդացւոյ Պատմութիւն Հայոց

P'awstos Buzand's History of the Armenians

—

Ժ

Յաղագս Յակոբայ եպիսկոպոսին Մծբնայ

Զայնու ժամանակաւ խաղաց գնաց մեծ եպիսկոպոսն Մծբնացւոց, այր սքանչելի ծերունի, վաստակասէր ի գործս ճշմարտութեան, որում անուն Յակոբ, փոխանակ ազգաւն պարսիկ կոչէր, այր ընտրեալ յԱստուծոյ, յիւրմէ քաղաքէ անտի գալ հասանել ի լերինս Հայոց, ի լեառնն Սարարադայ ի սահմանս այրայրատեան տէրութեան ի գաւառն Կորդուաց. այր լի շնորհաւքն Քրիստոսի, որպէս զաւրութիւնք նշանաց եւ արուեստից լինէին ի ձեռաց նորա: Սա եկեալ ցանկացեալ փափաքեալ մեծաւ տենչանաւք աղաչէր զԱստուած տեսանել զփրկական տապանն նոյեան շինուածոյն, զի յայս լերին հանգեաւ նա ի ջրհեղեղէն. քանզի զամենայն ինչ զոր հայցէր, առնոյր ի տեառնէ: Ապա մինչդեռ ելանէր ընդ դժուարին ընդ անջրդի ընդ ափափայսն անապատին սարարատեան լերինն. աշխատեցան եւ ծարաւեցան նա եւ որք ընդ նմայն էին: Ապա դնէր ծունր մեծն Յակոբ ի վերայ երկրին, եւ կայր յաղաւթս առ տէր. եւ ի տեղւոջն ուր եդեալ էր զգլուխ իւր բղխեաց աղբիւր, եւ արբին նա եւ որ ընդ նմայն էին. որ մինչեւ ցայսաւր ասեն այնմիկ աղբեւր Յակոբայ: Եւ ինքն ի նմին աշխատեալ դեգերէր զխնդրելին տեսանել առանց յապաղութեան, առնէր աղաւթս առ տէր:
        Արդ իբրեւ էր նա խոնճեալ ի վեր ի դժուարին տեղւոջն մաւտ ի կատարն, եւ կարի վաստակեալ էր, ննջեաց նա. եւ եկն հրեշտակ Աստուծոյ, եւ ասէ ցնա. Յակոբ, Յակոբ: Եւ նա ասէ. Աւասիկ, տէր: Եւ ասէ հրեշտակն. Ահա ընկալաւ տէր զաղաչանս քո, եւ կատարեաց զխնդրուածս քո. այդ, որ կայ ընդ սնարս քո, է ի փայտից տապանակին. ահա բերի քեզ, անտի է այդ. զի այլ մի եւս յաւելցես տեսանել զայն, զի տէր այդպէս կամեցաւ: Եւ մեծաւ խնդութեամբ յոտն կացեալ, բազում գոհութեամբ երկիր պագանէր տեառն, եւ տեսանէր զտախտակն իբրեւ զի կացնեաւ հատեալ հանեալ ճեղքեալ ի մեծ ինչ փայտից: Եւ առեալ դառնայր անտի, հանդերձ շնորհատուր պարգեւելովն եւ որք ընդ նմայն երթեալք իւրովքն ճանապարհորդ լինէր:
        Եւ ոչ այնպէս մեծն Մովսէս զուարթագոյն ցնծայր յէջսն սինէական լեռնէն, չասէաք եթէ առաւելովքն պակասագոյն: Քանզի յԱստուծոյ առեալ եւ աստուածագիր հրամանաւք ի բազուկս, այր աստուածատեսիլ ի լեռնէն իջանէր: Այլ վասն վրիժագործ ժողովրդեանն, որոց զթիկունսն ի տէրունիսն եւ կործան յերեսս տիրադրուժք իւրեանցակուռ ձուլելոյն երկիր պագանէին, եւ նովին զհրամանաբերն սրտառուչ սրտաբեկ կացուցանէին: Քանզի ի տախտակացն խորտակելոցն յայտնի երեւէր բերելեացն թաղծութիւն: Իսկ այս երանելոյս, վասն որոյ եւ ճառեալքս յարդարին, ոչ ըստ այնմ աւրինակի որ անդ գործեցաւ. այլ ինքն իւրովքն լցեալ հոգեւոր մխիթարութեամբ, կարծեալ զընդունելեացն զյաւժարութիւն յուսով դիտաւորութիւն զճանապարհաց աւետաբերաց: Քանզի յայտնեաւք եւ ծածկելովք, քանզի միոյն միայն յամենազաւրէն առ ամենայն ազգս երկրածնաց շնորհքն մատակարարէին:
        Ապա իբրեւ գայր բերէր այրն Աստուծոյ զաստուածագործ մեծութեանցն պատուհասին զխրատու որ առ ամենայն ազգս բանաւորաց եւ շնչաւորաց յաւիտենից զնշանակն զփայտն ապրեցուցիչ, զնշանակն հայրենի գործոցն զնոյեան տապանին, ամենայն քաղաքն եւ գաւառքն որ շուրջ էին զնովաւ անպայման եւ անչափ խնդութեամբք եւ ցնծութեամբ ընդ առաջ ելանէին: Իբրեւ զառաքեալ Քրիստոսի իբրեւ զհրեշտակ երկնաւոր տեսեալ զսուրբն, զնովաւ պատէին. զքաջ հովիւն իւրեանց իբրեւ զաստուածախաւս տեսանէին. եւ զնովիմբ փարեալք, եւ զվաստակասէր զաւգտաբեր զգարշապարացն զշաւիղսն համբուրէին: Եւ զբերեալ պարգեւացն զշնորհս իւրեանց յաւժարութեամբ ընդունէին. որ մինչեւ ցայսաւր նշանակ սքանչելութեանն կայ պահեալ առ նոսա երեւոյթ փայտն հայրապետական նոյեան տապանին:
        Ապա յետ այսորիկ լուր լուաւ յերկրէն Հայաստանէ սքանչելի եպիսկոպոսն Յակոբ. խաղաց գնաց առ մեծ իշխանն աշխարհատէրն մեծ ծառայն արքային Հայոց առ Մանաճիրհ ռըշտունի, եւ եկն թափեցաւ յաշխարհ նորա: Վասն զի լուեալ էր զնմանէ թէ այր չար եւ անզգամ է, եւ զուր տարապարտ ի ցասմանէ դառնութեան սրտին իւրոյ կոտորէ անթիւ մարդիկ: Եկն ուսուցանել եւ խրատել զնա, զի յահէ տեառն երկուցեալ դարձցի յընդանութեան բարս, եւ մեկուսի ի վայր դիցէ զանասնաբար գազանամտութիւն մոլեգնութեանն իւրոյ:
        Իսկ իբրեւ ետես զնա, արհամարհեաց, ծաղր եւ այպն առնէր անաւրէնն Մանաճիրհ զայրն Աստուծոյ զՅակոբ եպիսկոպոսն: Եւ առ վայրենի բարուցն իւրոց զոր ունէր յանձին իւրում, իբրեւ նմա հեճուկս առնելոյ, ութ հարիւր այր որ կային ի կապանս առանց յանցման ետ ածել առաջի նորա, եւ հրամայեաց ի դահճէ միոջէ ի ծով անդր հոսել. եւ զայնչափ հոգի առանց յանցման կորուսանել, եւ կատակութեամբ ծաղու հրամայէր հալածել զնա յաշխարհէն իւրմէ: Եւ ասէ. Առ քում բարեսացութիւնդ տեսեր զիարդ մեծարեցի զքեզ. դիւր արարի նոցա ի կապանացն, եւ ի ծովուն դեռ ղուղին: Իսկ նա գնացեալ անտի մեծաւ տրտմութեամբ ըստ հրամանի պատուիրանին տեառն իւրոյ թաւթափէր զփոշի ոտից իւրոց ի վերայ նոցա: Գայր հասանէր ի լեառն երկաթահատացն եւ կապարահատացն, եւ որ ընդ նմայն էին, ընդ Ըռըշտունիս: Եւ բաժանէր լեառն բարձր, ուստի երեւէին գաւառքն բովանդակ, որուս անուն Ընձաքիսար կոչէին: Իբրեւ հուպ եղեւ յայն լեառն ի ստորոտ լերինն, քանզի բազում աւուրք էին զի չէր ինչ բնաւ ամենեւին ճաշակեալ, եւ ծարաւեաց խիստ ծարաւով: Եկաց յաղաւթս առ տէր, դնէր ծունր, եւ եդ զգլուխ իւր ի վերայ երկրի, եւ բխեաց աղբիւր, ուստի արբ ինքն եւ որք ընդ նմայն էին: Եւ եղեւ այս ըստ առաջին աւրինակին. որպէս արար ի Սարարադ լերիինն, սոյնպէս եւ առ ոտին Ընձաքիսար լերինն ի ծովեզերն Ըռըշտունեաց ծովուն, որ ըստ առաջնոյն աւրինակի կոչի եւ այս աղբեւր Յակոբայ մինչեւ ցայսաւր ժամանակի:
        Եւ ելանէր քահանայապետն Աստուծոյ Յակոբ ի գլուխ լերինն Ընձաքիսար, եւ նզովէր զաշխարհն, զի մի պակասեսցէ անտի խռովութիւն մինչեւ ի սպառ, փոխանակ տէրունի խաղաղութեան որ ոչ լուան: Եւ սուրբ աւետարանիչ եպիսկոպոսն գնաց ի տեղի իւր: Իսկ յայնմ գաւառի, յետ գնալոյ նորա անտի, յետ երկուց աւուրց սատակեցաւ կինն Մանաճերհայ եւթն որդւով իւրով. յետոյ եւ ինքն չարամահ ծակոտեալ ելանէր մեծաւ տանջանաւք յաշխարհէ: Եւ ըստ բանին որ ասացաւ, ոչ եղեւ խաղաղութիւն յաշխարհին յայնմիկ յաւրէն յայնմանէ եւ յապա:
        Բայց այս Յակոբ գործէր սքանչելիս մեծամեծս. եւ սա դիպեցաւ ի մեծ սիւնհոդոսին ի Նիկիա, որ եղեւ յամս Կոստանդիանոսի կայսեր Հոռոմոց, ուր ժողովեցան երեք հարեւր եւ ութեւտասն եպիսկոպոսք, վասն անիծեալ աղանդոյն Արիանոսի աղէքսանդրացւոյ, որ էր ի նահանգէ անտի Եգիպտոսի: Արդ ամենայն եպիսկոպոսքն նստէին առաջի Կոստանդիանոսի. եւ ի Հայոց էր անդ Արիստակէս, որդի Գրիգորի սքանչելոյ առաջի կաթողիկոսին Հայոց Մեծաց: Սկսաւ երեւել սքանչելեաւք նշանաց Հոգւոյն սրբոյ այնմ Յակոբայ ծածկեալ գործք զարմանալի թագաւորին: Ետես զի արքայն Կոստանդիանոս քուրձ զգեցեալ էր ի ներքոյ իւրոյ ծիրանեացն եւ պատմուճանին, եւ հրեշտակն կայր պահապան սպասաւորել նմա: Զարմացեալ եպիսկոպոսն Յակոբ, ասաց այլոց բազմութեան ժողովոյն եպիսկոպոսացն զիրս հրեշտակին, որ ոչ հաւատային իրացն: Իսկ նա պնդեալ վիճէր եւ ասէր. Որովհետեւ դուք գիտէք զիրս ծածկեալս, նախ զայդ յայտ արարէք, զինչ է այն որ զգեցեալն է թագաւորն ի ներքոյ պատմուճանին: Որ ինքն ի մէջ կացեալ, ի ձեռն Հոգւոյն սրբոյ յայտնէր զխոնարհութիւն կրաւնազգեաց աստուածասիրութեան նշանակ թագաւորին Կոստանդիանոսի. եւ զննեալ առաջի ամենեցուն ցուցանէր, զի ի ներքոյ ընդ ծիրանեաւքն քուրձ զգեցեալ էր առ սէր ջերմեռանդ հաւատոցն որ առ Քրիստոս ունէր: Ապա ետես թագաւորն Կոստանդիանոս զհրեշտակն սպասաւոր երեսացն Յակոբայ, եւ անգաւ առաջի ոտից նորա, եւ մեծապատիւ մեծապարգեւ մեծարեաց զնա: Եւ արկ զաթոռ նորա ի վերոյ քան զբազումս ի նոցանէ, որք ի սիւնհոդոսին յայն էին: Բայց ոսկերք նորա շնորհեցան քաղաքին ամդացւոց, ընդ այլ մծբնացիսն ի փոխել նորա անտի անդր ի մարտս պատերազմացն Յունաց թագաւորացն ընդ թագաւորին Պարսից:

—

X

Concerning James of Nisibis

In that time the great bishop of Nisibis, a marvelous old man who loved to work deeds of truth (despite the fact that he was of Iranian nationality) who was named James, a man chosen by God, left his city and came to the mountains of Armenia. He came to Sararad mountain which was in the borders of the Ayraratean lordship, in the district of Korduk’. He was a man full of Christ’s graces and miracles were achieved by his hands. He came with the desire of seeing the saving ark built by Noah and with great fervor he beseeched God [to grant this], for after the flood it had rested on this mountain. Everything that he requested the Lord granted him. Now while he was ascending over the difficult, waterless and rocky parts of the Sararatean mountain, [Yakob] and those who were with him became weary and thirsty. So James kneeled on the ground and prayed to the Lord, and from the spot where he had placed his head a fountain gushed forth, and he and those with him drank. To this day that fountain is called the fountain of James. Then he continued along on the same difficult mission praying to the Lord that he [may] see what he desired without delay.
        When he reached a difficult place near the summit, he became very tired and slept. And an angel of God came and spoke to him, saying: “James, James.” And he replied: “I am here, Lord.” The angel said: “The lord has accepted your entreaties and fulfilled your request. That which is beneath your head is part of the wood from the ark. I brought it for you from there. Do not climb any higher, for this is how the Lord wants it.” With great joy [James] arose and with great thanksgiving he worshiped the Lord. He saw the board which appeared to have been split from a large piece of wood by an axe. Taking the favored gift, [James] and those with him turned back and went on their way.
        Not even the great Moses rejoiced so happily upon descending from Mount Sinai, despite having seen God and descended from the mountain with the divine command in his hand. That’s because the spiteful people who turned their backs on the Lord in betrayal fell on their faces and worshiped their graven images instead, which was to the great anguish of His messenger, as is evident from his breaking of the tablets. But this was not the case for the venerable man who is the topic of our discourse here, who was filled with spiritual consolation, that his would-be recipients would gladly and hopefully receive his tidings upon his return from his journey, for grace is administered to all the nations of the earth by the one and only Almighty.
        When the man of God arrived bringing the wood from the saving ark of Noah (an eternal symbol of the punishment which was visited upon all species, a symbol of their fathers’ deeds) the entire city and the districts surrounding it came out before [James] with immeasurable incalculable joy and delight. They regarded him as an Apostle of Christ, a heavenly angel, and surrounded him, embracing and kissing his meritorious and beneficial footprints, considering him their shepherd and as a man who had spoken with God. They joyously accepted the gifts he brought as though they were favors for themselves, and to this very day that miraculous symbol is preserved by them—wood from the ark of Noah the patriarch.
        After this the marvelous bishop James received news from the country of Armenia. He went to the great prince, the lord of the land, the great servant of the king of Armenia, to Manachirh Erheshtuni, whose land he entered. For he had heard that [Manachirh] was a wicked and unfeeling and crookedly unjust man who, from the wrath of the bitterness of his soul, had killed countless people. [James] had come to teach and advise him so that, out of fear of the Lord, his nature would become mild and he would put to one side his animalistic and bestial frenzy. But when the impious Manachirh saw that man of God, bishop James, he scorned, ridiculed and derided him. And because of [Manachirh’s] savage behavior, to spite [James], he had 800 men (whom he had in bondage for no offense) brought before him, and ordered that they be hurled into the sea from a promontory. Having destroyed so many souls without offense, he then ordered that [James] be ridiculed and chased out of his land. And he said: “Do you see how much I have exalted you for your good words? I relieved them from their bonds, and they are still swimming in the sea.” Now [James] departed with great sorrow and in accordance with his Lord’s commandment he shook the dust from his feet upon them.
        [James] and those with him reached the mountain of iron mines and lead mines which divided [the district of] Erheshtunik’. This was a lofty mountain named Enjak’isar from [whose summit] all the districts were visible. When they reached the base of the mountain, having gone without any food for many days, [James] became extremely thirsty. He prayed to the Lord, kneeled, and laid his head upon the ground. And a fountain gushed forth from which he and those with him drank. This was similar to what happened earlier on Sararat mountain, and so it was also that at the foot of Enjak’isar mountain on the shores of the Sea of Erheshtunik’, this fountain has been called James’ fountain to the present day.
        God’s chief-priest James ascended to the top of Enjak’isar mountain and cursed that land so that disturbances would never be absent there, since they had not listened to the Lord’s words of peace. Then the blessed evangelical bishop returned to his place. Two days after his departure Manachirh’s wife and seven sons died in that district. Then [Manachirh] also departed the world suffering from wicked torments. And in accordance with the word which had been spoken there was no peace in that land from that time onward.
        James accomplished very great miracles. He was present at the great synod of Nicaea which occurred during the years of Constantine emperor of the Romans. There 380 bishops assembled to curse the sect of Arianos the Alexandrian who was from that state of Egypt. Now all the bishops were seated before Constantine. Present from Armenia was Aristakes son of the miraculous Gregory, the first Catholicos of Greater Armenia. The amazing secret affairs of the king began to be revealed to James through miraculous signs of the Holy Spirit. He saw that the emperor Constantine was wearing a hair-cloth underneath his purple [garments] and robe, and that an angel was protecting and serving him. The astonished bishop James mentioned the matter of the angel to the other multitude of bishops assembled, but they did not believe it. But he insisted and said: “Since you know about secret things, first reveal what it is that the king is wearing underneath his robe.” Standing in their midst, by means of the Holy Spirit he revealed the symbol of king Constantine’s humility, his pious clerical garb. And he showed everyone that beneath the purple [robe, the emperor] was wearing a hair-cloth for the love and fervent faith of Christ. After this, the emperor Constantine saw the attendant angel, thanks to James and he fell at his feet and exalted him with great honor and great gifts. And he placed [James’s] chair above many of the others present at the synod. Subsequently, [James’s] bones were granted to the city of Amida. During the time of the wars between the Byzantine kings and the Iranian king, his bones along with those of other folk of Nisibis were transferred [to Amida].