Ghazar P'arpec'i's History of the Armenians: Chapter 17

Ղազար Փարպեցւոյ Պատմութիւն Հայոց

Ghazar P'arpec'i's History of the Armenians

—

ԺԷ.

«Յառաջ քան զամս բազումս խորհուրդք անմխիթարք նեղէին զիս, անդադար զմտաւ ածելով եւ աղաչելով զԲարձրեալն` շնորհել ինձ արու որդի, որպէս եւ նախնեացն իմոց, որք յառաջ քան զիս էին ամուսնացեալք յաղագս որդէծնութեան։ Եւ արդ` վասն զի մատակարարումն հզաւրին առ իւրաքանչիւր ոք արդար է եւ ճանաչող առաւել քան եթէ զոր մեք իմանամք եւ խորհիմք. եւ էի ես ի մեծի հինգշաբաթոջն ի զատկի աղուհացիցն ի հսկման, հաղորդեալ ի ժամ երեկոյին պաշտաման`սրբոյ եւ մեղսաքաւիչ խորհրդոյ կենարարին, ճաշակեալ այլ բնաւ աւելի ինչ ոչ` բայց հաց եւ ջուր եւ աղ, ըստ կանոնելոյ մեծի եւ սուրբ ժողովոյն երեք հարիւր ութ եւ տասանցն, որք ի Նիկիացւոց քաղաքին այսպէս կանոնագրեալ հաստատեցին, զորոց կանոնադրութիւն կնքեալ սուրբ Հոգին սահմանեաց։ Եւ կատարեալ կանոն յերկարման առաջին գոբողայիցն, եւ դասք պաշտաւնէիցն ընդ նստելն, ծանր նիրհմամբ, ի սաստկութենէ բազմաւրեայ տքնութեանցն` որպէս կիսամեռք եղեն. որոց զաւուրս քառասնորդացն ուժգին պահաւք եւ անդադար աղաւթիւք զցայգ եւ զցերեկ հանեալէր. եւ մանաւանդ ի մեծի շաբաթուն առաւել եւս յաւելուածով զնոյնս աճեցուցանել փութային,ուշադրեալք ուրախալից վաստակով հասանել վարձուցն հատուցման։ Եւ լոյս ճրագացն եւ կանթեղացն բորբոքեալ տոչորէր. եւ ընթերցողն կամաւ յերկարէր զկարդացմունսն, յաղագս սակաւ մի առնլոյ ոգի եւ բաւելոյ պաշտաւնէիցն առաջարկութեան կանոնին. մնային եւ ժողովրդոցն բազմութեան ժողովելոյ ըստ սովորութեանն ի պաշտաւն գիշերոյն. քանզի յորդոր կամաւորութեամբն փափաքէր իւրաքանչիւր ոք, այր եւ կին առ հասարակ, ժամանել արթնութեամբ անձին փրկութեան։ Եւ ես նստէի մերձ առ սեղանն Աստուծոյ ի սուրբ եկեղեցւոջն Վաղարշապատ քաղաքի։

Տեսիլ սրբոյն Սահակայ Պարթեւի, զոր ետես ի Վաղարշապատ քաղաքի, յորժամ նստէր ի սուրբ եկեղեցւոջն ի վերայ բեմին մերձ ի սեղանն Աստուծոյ ի սուրբ կաթողիկէին։ Արդ` գրեսցուք զտեսիլն, որ են բանք Հաւր եւ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ։

«Եւ ահա յանկարծակի բացաւ հաստատութիւնն երկնից, ընդ որ ծագեաց լոյսն սաստիկ եւ ելից զամենայն երկիր։ Եւ կանգնեալ երեւեցաւ ինձ յերկրի բեմբ չորեքկուսի ամպեղէն, որոյ բարձրութիւնն հասանէր մինչեւ յերկինս, եւ լայնութիւնն տարածեալ լնոյր զամենայն երկիր։ Եւ ի վերայ բեմբին երեւէր տետրասկեղ յոսկւոյ սրբոյ` խորանարդ, ըստ արժանի սպասաւորութեան Տեառն, ծածկեալ յոյժ բարակ կտաւով սպիտակափայլ գունով։ Եւ ի վերայ խորանաձեւ ծածկութեանն` յայտնապէս նշան տէրունական խաչին երեւէր, որոյ երեւելութիւնն ոչ նիւթեղէն, այլ լուսեղէն ցուցանիւր։ Եւ յանկարծակի եղեւ շնչիւն խաղաղասիգ աւդոյ, եւ բացաւ փեղկ մի ծածկութի կտաւոյն. ընդ որ հայեցեալ տեսի, եւ ահա կայր ի վերայ բեմբին սեղան չորեքկուսի ականակապ, ի բազմագունի ականց պատուականաց ընդելուզեալ։ Եւ ի վերայ սեղանոյն կայր հաց մի սուրբ եւ ողկոյզ մի խաղողոյ, ըստ պատուականութեան խորհրդոյ երկնաւոր փրկութեան։ Եւ մերձ ի սուրբ խորհուրդն երեւէր ծառ մի ձիթենի վարսաւոր, պտղալից յոյժ, զորոյ ոչ կարէի առնուլ զչափ բարձրութեանն եւ զլայնութեանն. որոյ բերն էր բազմապտուղ եւ ատոք, եւ տեսիլն եւ գեղեցկութիւն` անպատում եւ սքանչելի։ Եւ որոշեալ չորք ոստք ձիթենւոյն` ի խոնարհ կողմ երկրի ձկտեալ մաւտէին. որոց երեք ոստք միաչափք եւ հասարակապտուղք երեւէին, եւ չորրորդն ի նոցանէ որպէս կիսաբաժին եւ նուազապտուղ ըստ երկայնաչափութեան երիցն երեւէին։ Եւ պտուղք չորեցունց ոստոցն ոչ ինչ բնաւ էին նմանք եւ կամ հաւասար պտղաբերութեան պտղաբոյծ ատոքութեանն այլ պտղոյ ձիթենւոյն, այլ նուազք առաւել թուով եւ վտիտք ատոքութեամբ, որպէս թէ ծնկեալք էին։

«Եւ ընդ ահեկէ բեմբին տեսի աթոռ մի բարձր չորեքկուսի, ծովագոյն սառնակերպ, եւ ծածկեալ թանձր կտաւով թխագունիւ։ Եւ վերացեալ կտաւն ի շնչմանէ քաղցր աւդոյն եկելոյ` տեսի, եւ ահա սկուտեղ արծաթի մեծ ի վերայ աթոռոյն։ Եւ ի վերայ սկտեղն կայր նափորտ մի բեհեզեայ ծալեալ եւ եդեալ, եւ առ նմին գունդ մի ոսկի բոլոր, եւ մագաղաթ հատուածաձեւ չորեքկուսի, գրեալ ի սկզբանն կարգս ինչ սակաւ` ոսկէտեսիլ գրով սքանչելապէս, իբր թէ ձեռամբ գրչի ճարտարի. եւ ի միջոյ կողման մագաղաթին, հեռի յոսկէգիր կարգացն, երեւէին այլ կարգք ինչ եղծեալք ջնջագիրք, որոց ոչ ինչ բնաւ երեւէր տեսիլ գրոյն եւ կամ կերպարան։ Եւ հուսկ յեզր մագաղաթին, հեռի ի ջնջագիր կարգացն, դարձեալ տեսանէի այլ եւս կարգ մի եւ կէսկարգի, գրեալ ոսկէգիր գրով առաւել սքանչելապէս, ըստ տեսոյ առաջին կարգացն գրելոց իսկզբանն մագաղաթին։ Եւ կիսագիր կարգին մինչեւ ցմիջոց գրոյն` եւս առաւելագոյն էր ոսկւով, եւայլն կարմրադեղով էր։ Եւ կային շուրջ զծնաւտիւք սկուտեղն անթիւ բազմութիւնք տղայոց արուաց, այլ սակաւ եւ իգաց. ամենեքեան պայծառացեալք լուսազգեստք էին։ Բայց ճառագայթքփայլատակման պատմուճանաց նոցա` էր որ կարմրագոյն արձակէին նշոյլս, եւ էր որ այլ երփներփն եւ գոյնս ազգի ազգիս երեւէր։ Եւ դէմք ամենեցուն ի սուրբ սեղանն հայէին, չդարձուցեալ բնաւուրեք զաչս իւրեանց ի խորհրդոյն փրկութեան։

«Եւ սկսաւ յանկարծակի սաստկապէս դղրդմամբ շարժել աթոռն։ Եւ զմանկտին, զոր տեսանէի ի տիս տղայութեան` առժամայն վաղվաղակի փոփոխեալք ի հասակ երիտասարդութեան` կատարեալք լինէին, եւ եղեալք թեւազգեցիկք` ի վեր ի սուրբ սեղանն, որ էր ընդելուզեալ ի բազմագունի ականց` թռուցեալ բնակէին եւ զՍուրբ Աստուածն երգէին։ Եւ համբարձեալ սուրբ սեղանն հանդերձ նաւքաւք ի վեր քան զբարձրութիւն հաստատութեան երկնից` ծածկէր։ Եւ այսպէս եղեալ աներեւոյթ` տեսիլն ամփոփէր. եւ ես ի մեծ զարհուրումն ընկղմեալ ափշէի։

«Եւ ահա յանկարծակի կերպարան մարդոյ երեւէր ինձ յերկնից այր լուսեղէն, որոյ տեսութիւն սաստկութեան լուսոյն մռայլեցուցեալ ծածկէր զարեգականն զլոյս։ Եւ սլացեալ այրն հասանէր ուր եսն էի։ Եւ իմ առաւել եւս հիացմամբ ափշեալ ի փայլակնացայտ երեւմանէ առնն` անկայ վաղվաղակի դողալով ի վերայ երեսաց իմոց յերկիր. եւ նորա բուռն հարեալ կանգնեաց զիս եւ հաստատեալ կացոյց ի վերայ ոտից իմոց, եւ ասէ ցիս. «Քաջալերեա՛ց, զաւրացի՛ր եւ մի՛ երկնչիր. այլ հաստատեա՛ զսիրտ քո յանուն հզաւրին, որ արար զամենայն եւ եցոյց քեզ զմեծ խորհուրդ յառաջատես արարչութեան իւրոյ»։ Եւ իմ ուշաբերեալ զաւրացայ ի բանէ նորա եւ կանգնեալ կացի ի վերայ ոտից իմոց։ Եւ ասէ ցիս. «Վասն է՞ր ես տրտում, եւ կամ ընդէ՞ր զբաղմունք նանրութեան պղտորեն զմիտս քո եւ զյստակ խորհրդոց քոց։ Վասն զի անգիտական խորհրդովք յածեցուցեալ զմիտսդ` խռովէիր վասն չլինելոյ քեզ արու որդի. որ քաջածանաւթ էիր կամաց հզաւրին, որ գիտելութեամբ բաշխէ զիւրաքանչիւր աւգուտ, եւ ոչ զլացութեամբ խափանեալ արգելու յումեքէ զարժանն։ Եւ արդ` գթալով ի քեզ Բարձրեալն վասն սիրելոյ զքեզ` կամեցաւ հեռացուցանել ի քէն զայդպիսի ընդունայն մտածութիւնս, եւ մխիթարեաց զքեզ տեսլեամբդ այդուիկ, որ ցուցաւ քեզ յայտնութիւն մեծ, ոչ միայն յառաջի կայս, այլ եւ առ յապա ամենայն իրաց, որ լինելոց են մինչ ի վախճան աշխարհիս, ծանոյց քեզ եւ ամենայն հաւատացելոց ի բան նորա, որպէս ճշմարիտ նախնւոյն քում, առն Աստուծոյ սրբոյն Գրիգորի. իսկ քեզ մինչ ի կատարած աշխարհի որ ինչ միանգամ լինելոց է` եցոյց զամենայն։ Եւ արդ` լո՛ւր, եւ պատմեցից քեզ զմեկնութիւն մեծի յայտնութեանդ, որպէս ինձ հրամայեցաւ ի վերին զաւրութենէն ` ծանուցանել քեզ զամենայն. եւ դու ունկնդիր եղեալ բազում զգուշութեամբ` գրեա՛ ի տախտակս սրտի քո անմոռաց. զոր եւ ի մագաղաթի դրոշմեալ թողցես հաւատացեալ ժողովրդոց զգուշութիւն անսխալ մինչեւ ի վախճան աշխարհի։

Մեկնութիւն տեսլեան սրբոյն Սահակայ ի հրեշտակէ Աստուծոյ. զոր եցոյց յայտնի ըստ իւրաքանչիւրգլխոց եւ միոյ միոյ տանց, վասն կենաց մարդկան եւ կատարածի աշխարհի։ Տեսիլ սրբոյնՍահակայ։ 

«Զբանալ հաստատութեան երկնից զոր տեսեր եւ զտարածել լուսոյն սաստիկ ընդ ամենայն երեսսերկրի. քանզի ահա ի գալստենէ կենարարի Որդւոյն Աստուծոյ բացեալ է դուռն շնորհի ողորմութեաննորա առ ամենեսեան, որ սիրեն զնա եւ պահեն զբան հրամանի նորա, յորս ծագեալ լուսաւորէ լոյսփառաց վարդապետութեան նորա։ Եւ բեմբն չորեքկուսի կանգնեալ որ երեւեցաւ քեզ, բարձր յերկրէմինչեւ յերկինս` հաւատն ճշմարտութեան է, որով վերանան արդարքն ի ծանրութենէ աշխարհիսկենաց ի թեթեւութիւն երկնից բնակութեանն։

«Եւ զի ամպեղէն գունով երեւեցաւ բեմբն` վասն զի որ վերացաւ ամպով` նոյն գալոց է վերացուցանել ընդ իւր զարդարս, ուր բազում աւթեւանք են ի տան արքայութեանն Հաւր. զոր եւ դու տեղեկացեալ ուսար ի սուրբ Հոգւոյն, որ խաւսէր ընտիր արամբն Պաւղոսի, թէ Ամպովք յափշտակիմք ընդ առաջ Տեառն յաւդս։ Եւ տետրասկեղն ոսկի, որ ի վերայ բեմբին, զորով էր արկեալ մաքուր կտաւն բարակ, որով ծածկեալ էր սուրբ սեղանն եւ որ ի նմա խորհուրդն` գիտեա՛ եւ ծանի՛ր, զի ծածուկ եւ անյայտ է խորհուրդ աստուածային գիտութեանն, պատուականութեամբ եւ մաքրութեամբ` ըստ պատուականութեան մաքուր ոսկւոյն եւ լուսափայլ մաքրութեան կտաւոյն. յորոյ վերայ կանգնեալ նշան կենդանացուցիչ խաչին որ երեւէր` կենդանացեալ կանգնեցան ամենայն արարածք, գլորեալք մեղաւք. եւ դարձեալ, զի նախ խաչն երեւի ի գալստեանն Քրիստոսի, եւ ապա յայտնի խորհուրդ դատաստանին եւ հատուցման ըստ իւրաքանչիւր գործոց։ Եւ զի եղեալ աւդ քաղցրաշունչ, որ եբաց զմասն ինչ կտաւոյն` ի մի՛տ առ, զի ցուցաւ քեզ ի սուրբ Հոգւոյն քաղցր խաղացմունք, որ յայտնէ սրբոց իւրոց զխորհուրդ ծածկեալ` աստուածութեան իւրոյ։ Ընդ որով կայր սեղանն ոսկի ի պատուական ականց ընդելուզեալ - սրբոյ Երրորդութեանն ծանուցանի միասնականութիւն. որ զվարս եւ զճգնութիւն արդարոցն որպէս զպատուական ականց զանազանումն առ ինքեան տպաւորեալ զուարճացուցանէ, որք զմարմին եւ զարիւն Փրկչին արժանաւորապէս ճշմարտութեամբ, բազմեալք ընդ նմա, ճաշակեն ի սուրբ սեղանոյն. ըստ երեւելոյ քեզ հացն եւ ողկոյզն ի վերայ սեղանոյն` աւրինակ մարմնոյ եւ արեան կենարար չարչարանացն Տեառն ցուցանի։ 

«Իսկ երեւումն քեզ սքանչելատեսիլ ձիթենւոյն, որ էր հուպ առ տէրունեան խորհուրդն, բարձր եւ վարսաւոր բազմաբեր պտղալից` զտուրս եւ զողորմութիւն եւ զսէր մարդկան որ առ միմեանս` եցոյց քեզ։ Քանզի մաւտ եւ առաւել եւս պատուական է աստուածութեանն աղքատսիրութիւն յամենայն բարեգործութիւնս, որով եւ առաջին արդարքն ընտիրք երեւեցան, Աբրահամ, Իսահակ եւ Յակոբ. առանց որոյ եւ կուսանացն արհամարհեալ վաստակք կուսութեան` արտաքոյ հարսանեացն ընկեցան։ Սովաւ ճանաչի յանձինս մարդկան կնիք քարոզութեանն Քրիստոսի, որ ասացն, թէ Յայսմ ծանիցեն ամենեքեան թէ իմ աշակերտք էք` եթէ սիրիցէք զմիմեանս. եւ մանաւանդ որ առատապէս զուարթամտութեամբ կամաւ կատարեսցէ զսիրոյն պատուիրան, ոչ միայն յաղքատս, այլ եւ յընկերս եւ յեղբարս եւ առ ամենեսեան, որով հաստատի խաղաղութիւն աշխարհիս, եւ տէրն փառաց բնակէ ի մէջ նոցա, շնորհելով զհանգիստ եւ զառատաբերութիւն երկրի, որպէս տեսանէիր բարձր զձիթենին լիապտուղ եւ վարսաւոր։ Եւ ոստք չորք ձիթենւոյն, որ ի խոնարհ կողմ երկրի ձգտէին երեւելովն, երեք ոստք հասարակատեսք չափով, եւ այն առաւել միաթիւք պտղովք, եւ չորրորդն ի նոսա, զոր կիսաչափ ըստ հասարակութեան երիցն եւ պակասաւոր ըստ պտղաբերութեանն տեսեր, որոց չորեցունց պտուղքն վտիտք էին եւ թառամք, եւ բերքն պակասք եւ աննմանք քան զայլ ատոքատեսիլ պտուղս ձիթենւոյն - արդ ամփոփեա՛ զունկնդրութիւն մտաց քոց, լուր եւ ասացից քեզ ` զոր ինչ սահմանեացն Բարձրեալն.յայսմ հետէ մինչեւ ի վախճան աշխարհիս` երեք տաեսներեակք ամաց եւ կէս տասներեկի համառաւտեսցի ի վերայ ամենայն աշխարհի, մինչեւ յերեւումն պղծոյն անապատի, զոր Դանիէլ մարգարէի ասացեալ է սուրբ Հոգւոյն. եւ լինին սոքա յայտնապէս թուով ամք երեք հարիւր յիսուն, ըստ միազոյգ պտղոց երից ոստոցն եւ կիսոյն։ Եւ զի տեսեր զպտուղ ոստոցն թառամս եւ ծնկեալս եւ ոչինչ բնաւ նմանս ա՛յլ պտղոցն որ ի ձիթենւոջն էին. տե՛ս ճշգրտապէս եւ ծանի՛ր, զի բարձեալ է սէր եւ արդարութիւն յամենայն մարդոց, որք ստութեամբ եւ ոչ ստուգութեամբ կարծեցուցանեն զանձինս սիրունս եւ պատուիրանապահս. եւ այն յայտնի գրեալ կայ եւ կնքեալ ի դպրութեան ամենագիտին Աստուծոյ, որ ներէ երկայնմտութեամբ եւ հատուցանէ անաչառութեամբ։

«Եւ ընդ ահեկէ բեմբին որ ցուցաւ քեզ աթոռ չորեքկուսի ծովագոյն սառնակերպ` զնստումն գահու քահանայութեանն եւ թագաւորութեանն ցուցանէ, զոր արդարեւ Բանն Աստուած հաստատէ։ Յորոյ վերայ կայր սկուտեղն արծաթի. քանզի իբրեւ զարծաթ ընտիր եւ փորձ լուսափայլ` յամենայն ազգս ընդունողաց սփռեալ տարածեցաւ բանն. զոր եւ սաղմոսերգն վարդապետէ սուրբ Հոգւովն, յասելն, թէ Բանք Տեառն որպէս զարծաթ ընտրեալ եւ փորձեալ յերկրէ. եւ զասելն յերկրէ` գիտասցես, եթէ զերեւումն Որդւոյն Աստուծոյ մարմնով ի սուրբ կուսէն յայտ առնէ մարգարէն։ Եւ զի երեւեցաւ քեզ ծովագոյն սառնանման տեսիլ աթոռոյն` նշանակեալ ցուցանէ զծփումն ալէկոծութեան աշխարհիս Հայոց։ Քանզի եւ թխագոյն թանձր կտաւոցն ծածկումն` զաւրինակ բերէ զթանձրամած սգոյն, որ ունելոց է զաշխարհս ամենայն. վասն զի տեսիլդ ի վախճան է։ Եւ նափորտն բեհեզեայ, զոր տեսանէիր ծալեալ եւ եդեալ ի վերայ սկտեղն, եւ գունդն ոսկի որ կայր մերձ նափորտանն` նշանակէ մինն զքահանայութիւնն, եւ միւսն զթագաւորութիւնն։ Եւ զի ոչ ոք էր արկեալ զիւրեաւ զնափորտն, եւ ոչ այն ոք էր որ զգունդն ունէր ի ձեռին` լո՛ւր ստուգապէս, զի լռեսցէ մերձ ընդ մերձ թագաւորութիւն յազգէդ Արշակունեաց, եւ քահանայութիւն ի ցեղէ արժանաւոր քահանայապետին Գրիգորի։ 

«Եւ մագաղաթն հատուածաձեւ, որ ցուցաւ քեզ գրեալ ի սկզբանն կարգս ինչ ոսկեղէն գրով` զձեռնադրութիւն արանց սրբոց եցոյց քեզ շնորհք Հոգւոյն սրբոյ, որք ի զաւակէ երանելւոյն Գրիգորի յաջորդեսցեն արժանապէս զաթոռ քահանայապետութեան. նոքա են արք ընտիրք, գրեալք ոսկետեսիլ գրով ի դպրութիւն կենաց։ Եւ զի երեւեցաւ ի միջոյ կողմն մագաղաթին, հեռի յոսկէգիր կարգացն, կարգք ինչ խանգարեալք եւ ջնջագիրք ` գիտեա՛, զի նստելոց են քահանայապետք ոմանք յաթոռ սրբոյն Գրիգորի, որք ոչ ըստ հրամանի սրբոց առաքելոցն եւ ոչ ըստ կանոնի սուրբ ժողովոյն երեքհարիւր ութուտասանիցն լինին ձեռնադրեալք յերկնաւոր պատիւ, այլ ըստ փառաց աշխարհիս ձգտին ի պատիւն յանդգնութեամբ, որք են արծաթասէրք առաւել քան աստուածասէրք։ Եւ վասն զի խոտան է քահանայութիւնն եւ ոչ ըստ հաճոյից Բարձրելոյն` ջնջեալ են նոքա ի դպրութենէ երկնից բարութեանն, տալով դատաստան, գեհենին այրմամբ, զանձանց եւ զժողովրդոցն կորստեան։ Եւ այլ կարգն եւ միւս եւս կէս կարգին, որ երեւեցաւ քեզ գրեալ սքանչելապէս ոսկի գրով ի ստորին եզեր մագաղաթին` ծանի՛ր հաւաստեաւ, զի մերձ յերեւումն պղծոյն անապատի դարձեալ յառնէ թագաւոր յազգէդ Արշակունեաց, եւ նորոգի աթոռ հայրապետութեան ի շառաւեղէ սրբոյն Գրիգորի։

«Եւ վասն զի ոչ էին արհամարհեալք եւ ընկեցեալք յերկիր ի կոխումն, այլ յայտական երեւմամբ կայր գունդն, եւ ծալեալ պատուականութեամբ ցուցաւ նափորտն, որ եւս առաւել հաստատապէս ցուցաւ քեզ. եւ ծանոյց զայս վերին ազդեցութիւնն սքանչելատեսիլ ոսկէգիր կարգովն եւ կարգակիսաւն, որ ի ժամանակս գոռոզացելոյ թշնամւոյն արդարութեան նստի քահանայապետ արդար, ի ցեղէ սրբոյն Գրիգորի. եւ քահանայացեալ առաջինն կատարէ զաւուրս իւր, կրեալ ճգնութիւնս բազումս ի սուտ առաքելոց իշխանին կորստեան, եւ վախճանի խաղաղական հանգստիւ եւ ոչ սրով։ Եւ միւս զաւակ նորին յաջորդեալ զաթոռ քահանայապետութեանն` բազում եւ ազգի ազգի համբերեալ քերանաց եւ գանից, սովոյ եւ հալածանաց եւ դառն նեղութեան՛ ժամանակս բազումս` յանաւրէն իշխանին դահճացն սրով ընկալցի զվճիռ մարտիրոսութեան։ Այն զի ցուցաւ քեզ ի կարգին մասն մի ի գրելոցն կարմրադեղով` ստուգեալ հաւատարմութեամբ դաւանեաց զկատարումն մարտիրոսութեանն, որ դիպելոց է սրբոցն։

«Եւ որ երեւեցաւ քեզ բազմութիւնք տղայոց շուրջ կալով ի վերայ արծաթի սկտեղն, զուարթացի՛ր ցնծալից ուրախութեամբ. զի ահա յարգանդէ զաւակիդ, որ տուաւ քեզ յԱրարչէն, ելցեն բազում շառաւեղք, արք ընտիրք զաւրութեամբ. ընդ որս միաբանեալ եւ այլ բազմութիւնք լաւ արանց, յազգէ նախարարացդ Հայոց. որք զաւրացեալք սուրբ բանիւն Աստուծոյ եւ զյարուցմունս թագաւորաց եւ զսպառնալիս իշխանաց առ ոչինչ համարեալ` միացուցանեն զանձինս ընդ յոյսն բաղձալի երկնաւոր կոչմանն, չհայելով ի մեծութիւնս սնոտիս եւ ոչ ի փառս առժամայնս. ընդ որոյ վաճառեալ ոմանց զփառս անեղծին Աստուծոյ, ընդ սնոտի եւ ապականացու կենաց աշխարհիս` ուրացողք լինին. վասն զի մաւտ է առ դուրս վաճառ` թուլացելոցն ի կորուստ, եւ հասեալ կայ հուպ աւգնութիւն` զաւրացելոցն ի փրկութիւն։ Յորս եւ դու հայեցեալ տեսեր շուրջ զաստուածային սեղանովն պարելով զտղայսն, չհայելով բնաւ ի սայթաքմունս սնոտի հեթանոսական պաշտամանն. յորոց ոմանք կատարելութեան հասեալք` մարտիրոսական պսակին լինին արժանիք։ Եւ այլք յարանց բազմաց, եւ ոչ միայն յարանց, այլ գտանին եւ ի կանանց, որք թէպէտ եւ ոչ սրով, այլ ի շնորհաց սուրբ Հոգւոյն զաւրացեալք ` բազում բարեգործութեամբք կատարին։ Որպէս երեւէին քեզ լուսափայլ նշոյլք արձակեալք ի մանկտւոյն. յորոց ոմանց կարմրագոյն փայլմամբ երփն երփն էր գոյնն ` զկատարելոցն արեամբ գուշակէ զնահատակութիւն. եւ զայլոցն պէսպէս ճառագայթիւք ցուցանէր զշողումն ` որպէս զբազմափայլ գոյնս լուսաւորութեան առաքինի մարդոց. վասն զի բազում եւ անթիւ են ճգնութիւնք եւ վաստակք արանց արդարոց։

«Եւ վասն զի շարժեցաւ սաստիկ դղորդմամբ աթոռն զոր տեսեր, եւ որ երբեմն տղայք քեզ երեւէին, յաճումն կատարելութեան բովանդակեալք, յերկրէ յերկինս թռուցեալ համբարձան ` բովանդակապէս զերկրիս կենցաղս արդարոցն եւ ի յերկինս զլինելոց նոցա զհրեշտականման փոխումն եցոյց քեզ պարգեւատուն բարեաց։ Քանզի իբրեւ զտղայս կացին յաշխարհիս արդարքն անմեղութեամբ, չդարձուցանելով ուրեք զհայեցուածս մտաց իւրեանց` ի զբաղմունս նանրութեան, այլ ուշադրեալք ի հրաւիրումն երկնաւոր կոչմանն ուրախութեան հային։ Քանզի բազում եւ խիստ դղորդմունք յայսմ հետէ լինելոց են յաշխարհիս. յարուցմունք թագաւորաց ի վերայ միմեանց, սովք եւ սասանութիւնք եւ բազում նեղութիւնք, որք զգալուստ որդւոյն կորստեան նշանակեն, որ եկեալ նստիցի ըստ գրեցելումն ի տեղւոջն սրբութեան, ցուցանելով զինքն Աստուած. որ հաշի եւ մաշի ի վերին զաւրութենէն. զոր տէր Յիսուս սատակեսցէ հոգւով բերանոյ իւրոյ։ Եւ յայնժամ կատարեալ վարուք առաքինութեամբ թռիցեն արդարքն ի յաւիտենից յարկսն եւ այնպէս յամենայն ժամ ընդ Տեառն լինիցին։ Եւ ապա յայտնապէս կատարի առ նոսա բանն Տեառն, որ ասէ, թէ Ուր եսն եմ` անդ եւ պաշտաւնեայն իմ եղիցի։ Եւ դու կնքեա՛ զտեսիլդ, որ ցուցաւ քեզ յայտնութիւն ի բարձանց. քանզի ոչ վրիպեսցի այտի բան մի` մինչեւ կատարեսցի ամենայն։

«Եւ ես որպէս ի քնոյ զարթուցեալ ի տեսլենէն, զոր եցոյց ինձ Բարձրեալն որպէս արթնութեամբ յայտնապէս, եւ ի զարմացման մեծի եղեալ` փառաւորեցի զմարդասէրն Աստուած, որ արժանի արար զանարժանութիւնս իմ այսպիսի ահաւոր տեսլեան։ Եւ լռեալ դադարեցի յայտնել զայս ումեք մինչեւ ցայսաւր։ Եւ արդ պատմեցի ձեզ ոչ միայն առ նեղել սրտիս, այլ եւ թաքուցանել երկուցեալ. զի մի երբէք իբրեւ զլացող պատուհասեալ դատեցայց ի ցուցողէ յայտնութեանս այսորիկ. որ եւ գրով իսկ հրամայեաց ինձ զաւանդս զայս թողուլ աշխարհի»։

—

XVII.

"Years ago I was afflicted by inconsolable thoughts, restlessly thinking about and beseeching the Most High to grant me a male son, like my ancestors before me who had married to have sons. For the Almighty administers justly to each and knows more than we can understand or think. Now on Maundy Thursday during the vigil of the Easter fast, I was conducting the evening service of the holy and expiatory life-giving sacrament, having eaten nothing more than bread, water and salt according to the canons of the great and holy council of 318, established in the city of Nicaea and sealed and ordained by the Holy Spirit. Having made it through the first batch of Psalms, the ranks of ministers, seated in a heavy drowse from the intensity of the many days of vigil, seemed as though half-dead. They had spent 40 days and nights in vigorous fasting and unceasing prayer, and especially during the Holy Week they strove to do more of the same to obtain their reward for their conscientious and joyful efforts. The light of the lamps and candles was burning, and the reader intentionally prolonged the readings to let the celebrants catch their breath a bit and conduct the canon as stipulated. They were also biding for the crowd of laity to assemble, as they do, for the night service. For they each—man and woman, of one accord—wished eagerly to reach salvation for themselves by their own vigilance. And there I was, sitting beside the altar of God in the holy church of the city of Vagharshapat.

The vision of Saint Sahak Partev, which he saw in the city of Vagharshapat when he was sitting in the holy church on the bema next to the altar of God in the holy cathedral. Here, we present the vision, which are the words of the Father, of Jesus Christ [the son of] God, and of the Holy Spirit.

"And, behold, suddenly the heavens opened, through which shone a great light that filled the whole world. A four-sided bema made of clouds appeared to me to be standing upon the earth, reaching as high as the heavens and extending in breadth across the earth. There appeared on the bema a cube of pure gold, worthy of service to the Lord, which was covered with very thin linen of a glistening white color. Above the cubic covering there was a clearly visible sign of the Lord’s cross, which did not appear to be composed of material but of light. Suddenly, a gentle breeze blew one side of the linen up, and when I looked, I saw that there was an altar table bejeweled with precious, colorful gems. There upon the table were Communion bread and a cluster of grapes according to the excellency of the sacrament of heavenly salvation. And beside the holy sacrament appeared an olive-tree, flourishing and very fruitful, the height and breadth of which seemed immeasurable to me. Its yield was abundant and ripe, its sight and beauty indescribable and marvelous. Four of its branches stretched down toward the earth—three of them were of equal size and bore similar fruit, and the fourth appeared to have half the length of the others and bore less fruit. But the fruit of all four branches looked nothing like, and nor were they as fruitful or as ripe as, the other fruit of the olive tree; in fact, there were much fewer of them, and though they were ripe they were not meaty, as though they were wilted.

"To the left side of the bema I saw a tall, square cathedra, icy sea-blue in color and covered with a thick brown cloth. When the cloth was lifted by a gentle breeze, I caught sight of a large salver on the throne. On top of the salver there was a folded silk cope, and beside it a golden globe and a piece of parchment, atop which a few lines had been wonderfully written in gold leaf script, as though by the hand of a skillful calligrapher. Near the center of the parchment, far from these gold leaf lines, there appeared other lines that had been blotted out and so could not be discerned. At the very end of the parchment, far from the effaced lines, I saw a line and a half written in gilded letters, even more wonderfully, and in the same style as the initial lines at the beginning of the parchment. And there was more gold from that half line to the middle of the script, the rest being in red ink. And along the edge of the slaver there were innumerable crowds of young males along with some females, all clothed in shining light. But of the shining rays of their garments, some shone in red and others in all types of variegated colors. And everyone was facing the holy altar without so much as turning their eyes from the sacrament of salvation.

"Suddenly, the throne began to jolt. The boys whom I had seen in the days of their youths suddenly transformed into mature young men, and taking on wings they flew up and perched upon the holy altar, which was studded with colorful gems, and sang Holy God. Then the holy altar ascended with them higher than the firmament of the heavens where it was concealed. Thus did it vanish from sight and did the vision fade, and I sunk into a frightening reverie.

"Then, suddenly, the figure of a heavenly, luminous man appeared to me, whose light appeared so intense that it obscured and concealed the light of the sun. The man soared down to the spot where I was; and as I became more enraptured with amazement by his dazzling appearance, trembling, I fell at once on my face. He took me, stood me up, and said to me: “Cheer up, be strong, and don’t be scared. Believe in your heart in the name of the Almighty who created everything and showed you the foresighted mystery of his creation.” Returning to my senses, I recovered from his words and stood to my feet. And he said to me: “Why are you sad? Why are your mind and the clarity of your thoughts agitated by vain distractions? How come you are thinking foolish thoughts, troubled about not having a son? You, who knew well the will of the Almighty who knowingly distributes profits to each person and does not deprive or prohibit anyone from what is fitting. Now, taking pity on you because of His love for you, the most High wished to remove such vain thoughts from you and consoled you with this vision, which He showed you as a great revelation not only before you here, but also of all things hereafter that will come to be until the end of the world—he showed this to you and to all those who believe in his word, like your true ancestor, saint Gregory, that man of God. But everything that will be done in the world until the end of time he has shown to you. Listen, then, and I will explain to you this great revelation, as I was commanded by the supreme power to inform you of everything. And you, listening carefully, make sure to write it on the tablets of your heart, never to forget it; for by putting it on parchment, you will leave to an infallible warning to the faithful to the end of the world.

Interpretation of Saint Sahak’s vision from an angel of God, explained according to each chapter, and verse by verse, regarding the lives of men and the end of the world. The vision of Saint Sahak.

 

"The opening of the heavens that you saw and the spreading of the great light across the whole face of the earth occurred because of the coming of our Savior, the Son of God, who opened the door of the grace of His mercy to all who love him and keep the word of his command and are enlightened by the glory of his teaching. The four-sided bema that appeared to you to be standing, and then rising from earth to the heavens, is belief in the truth, by which the just ascend from the burden of worldly life to relief in their heavenly dwelling.

"And as the bema appeared like a cloud, He who ascended with clouds will come to raise up the just with Himself, to a place of many dwellings in the house of the Father’s kingdom, which you, too, have learned from the Holy Spirit, as when he spoke through the chosen man, Paul: “We will be caught up together in the clouds to meet the Lord in the air” (1 Thessalonians 4:17). The gold cube on the bema was covered by a clean, thin linen cloth, which concealed the holy altar and the sacrament too. You must know and understand that the eminence and purity of the sacrament of divine knowledge is hidden and unrevealed like the quality of the pure gold and the resplendent purity of the linen. The sign of the life-giving cross that appeared raised above it signifies the revivification and rising of all creatures who have fallen by their sins; and since the cross first appears at the coming of Christ, then will the mystery of the judgment be revealed and each compensated according to his works. As for the gentle breeze that opened a part of the cloth, take it as a sign of gentle inspiration by the Holy Spirit, which reveals to its saints the concealed mystery of its divinity. Beneath this was the golden altar studded with precious gems, signifying the consubstantiality of the Trinity beset with the lives and labors of the just, and bringing joy to those who were seated beside it, and who tasted of the body and blood of the Savior in true worthiness. And the bread and grape cluster on the altar that appeared to you signify the body and blood of the vivifying Passion of the Lord.

"Now as for the wondrous olive tree that appeared to you–the one beside the Lord’s sacrament, tall, flourishing and very fruitful—this showed you the gifts, mercy and love of mankind toward each other. For nearer and dearer to God than all manner of well-doing is the love of the poor, with which the first just men, Abraham, Isaac, and Jacob appeared approved, and without which the virgins scorned at virginal labors and were cast out of their weddings. This is how the seal of the preaching of Christ is recognized in men’s souls, which says: “By this everyone will recognize that you are my disciples, if you love one another” (John 13:35); especially those who amply, joyfully and willingly fulfil this command of love—not only with the poor, but also with their companions, brothers, and with all—with which peace on earth is established. The Lord of glory lives within these individuals, through whom he grants comfort and fertility to the earth, in the same way that you saw the tall olive-tree, fruitful and flourishing. Now as for the four branches of the olive tree that stretched down toward the earth—three of them being equal in size and bearing the same amount of fruit, and the fourth of which you saw to be half the size of the other three, with less fruit that was less meaty, and with less yield unlike the abundant fruit from the other parts of the olive tree—rivet your attention, listen, and I will tell you what the Most High has ordained. Thereafter, until the end of the world, three and a half decades will be decreed upon the earth until the appearance of the abomination that causes desolation, spoken of through Daniel by the Holy Spirit. Clearly this will last three hundred and fifty years, corresponding to the fruits of the three and a half branches. Now as you saw the fruit of the branches, which were wilted and altogether unlike the other fruit on the olive tree, see just as clearly and recognize that love and justice have been removed from all who falsely and untruthfully think themselves to be dear observers of the commandments. This is clearly written and sealed in the book of omniscient God, who forgives with long-suffering and compensates impartially.

"The square, icy sea-blue cathedra that was shown to you on the left of the four-sided bema indicates the throne of the priesthood and kingdom, truly established by God the Word. Upon this was a salver made of silver, for like the resplendence of fine silverware the word was spread among all nations who received it, as the psalmist teaches through the Holy Spirit: “The words of the Lord are pure like silver tried in [a furnace of] the earth (Psalm 11:6 LXX).” When he says “from the earth,” you must know that the prophet reveals the embodied appearance of the Son of God from the Holy Virgin. And the cathedra, which appeared to you to be icy sea-blue, signifies the billowing of storm-tossed Armenia; and its covering with the thick brown cloth indicates the heavy mourning of the entire country, for your vision is of its end. As for the silk cope that you saw folded on top of the salver and the golden globe beside it, these signify the priesthood and the kingdom, respectively. Yet as no one was donning the mantle, and as no one had the globe in hand—hear! truly! that the kingdom of the Arsacid line will soon have its peace, together with the priesthood of the line of the worthy patriarch, Gregory.

"And the piece of parchment atop which were shown you a few lines in gold leaf script indicates, by the grace of the Holy Spirit, the ordination of holy men, who, being descendants of the blessed Gregory, worthily became successors of the throne of the patriarchate. These are the chosen ones, recorded in gold leaf script in the book of life. And as there appeared lines that had been blotted out near the center of the parchment, far away from these, know this: that some patriarchs, who love riches more than God, are to ascend to the throne of St Gregory—not according to the command of the holy apostles or to the canons of the holy council of 318, but in bold pursuit of worldly honors. And because their priesthood is vile and not agreeable to the Most High, they have been effaced from the book of heavenly goodness, giving themselves and their people over to judgment to be destroyed by the flaming of Gehenna. As for the other line and a half that appeared to you in wonderfully gilded script at the very end of the parchment, know certainly that soon after the appearance of the abomination that causes desolation, a king from the Arsacid line will accede again, together with a patriarch from the line of St Gregory.

"And as they were not despised and cast to the ground to be trampled, but rather with the globe appearing clearly and the cope folded respectably—it was more surely indicated to you from On High by means of the line and a half of wonderfully gilded script, that when the enemy of righteousness grows haughty, a righteous patriarch will ascend to the throne from the line of Saint Gregory, the first of whom will fulfill his days in priesthood, bearing many hardships from the false apostles of the prince of destruction, but will die in peaceful repose and not by the sword. His other son will succeed to the patriarchal throne after enduring manifold troubles and assaults, hunger and persecution, and bearing bitter torments for a long time will he then be sentenced to a martyr’s death by the sword of the executioners of the impious prince. What was indicated to you in the part of the line written in red ink has correctly and faithfully affirmed the death of martyrdom that will come upon the saints.

"Rejoice with joyful delight that the crowds of young males appeared to you standing along the edge of the salver; for behold, many offspring will come from the womb of your child who was bestowed upon you by the Creator—men of power, with whom other crowds of good men from the lines of the Armenian nakharars will unite. Strengthened by the holy Word of God, they will regard as nothing the rising of kings and the threats of princes, uniting in the hope of longed-for heavenly calling without looking upon vain grandeur or momentary glory, which some obtain by selling the glory of increate God in exchange for vain and corruptible worldly lives, becoming apostates. For it is near the doors of the market that the weak are destroyed, and that help stands by for the salvation of the strong. In which you saw the youths dancing around the divine altar, without looking at the aberrations of the vain ministry of the heathens. Some of those youths attained perfection by becoming worthy of the martyr’s crown, whereas many of them (not only among the men, but also among the women), although not being martyred by the sword, attained perfection through their many works of charity, strengthened by the grace of the Holy Spirit. And the shining rays that appeared to you to be reflecting off the youths, some in red and others in variegated colors, the former auguring the heroic bloodshed of the martyrs, and the latter signaling the resplendence of virtuous men, for their hardships and labors are manifold.

"And because the throne that you saw began to jolt, and the boys appeared to you to have grown into mature young men flying up from earth to the heavens, the bestower of goodness has demonstrated to you the conduct of the righteous ones on earth and their angelic transformation into heavenly beings. For the righteous ones stayed innocently in this world like youths without turning their minds’ eyes to vain distractions, instead joyfully looking upon the invitation of the heavenly calling. For the world will hereafter experience many severe jolts: kings rising up against kings, famines, earthquakes, and many tribulations, which signal the coming of the son of destruction who will come and sit, as has been written, in the holy place, posing as God. Lord Jesus will consume him by the breath of his mouth (2 Thessalonians 2:8), and thus will he be destroyed by the heavenly power. Then will the righteous who are accomplished in virtuous conduct fly up to the tier of eternity and thus remain with the Lord at all times. Then will the Word of the Lord be fulfilled in them, which says: “Where I am, my servant also will be” (John 12:26). Seal this vision of yours which was shown to you as divine revelation, for not a word from it will err until the consummation of the world.”

“When I woke up from this vision in my sleep that the Most High showed me so clearly as though I were awake, I was in a state of immense surprise and glorified God, the lover of mankind, who in my unworthiness made me worthy of seeing such a frightful vision. In silence I hesitated from revealing this to anyone until today. And now I have revealed it to you not only out of my uneasiness of heart, but also out of fear of keeping it concealed, lest I be sentenced to condemnation in tears by the Revealer who commanded me to transmit this vision to the world.”