Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 29
Movses Khorenatsi's History of the Armenians
(Translated by Robert Bedrosian)
Genealogy of Greater Armenia
How the treachery was revealed, and how the war was provoked in which Azhdahak himself perished.
After this [Mar Abas Catina] says that once Azhdahak had established Tigranuhi as queen, he did nothing without her consent in his kingdom. Indeed, at her word he regulated everything and ordered everyone to obey her. Having thus arranged everything, he gradually began to ply her with dishonest statements. "You do not know it, but your brother Tigran, incited by his wife Zaruhi, is envious of your authority over the Aryans. And what will be the result of this, if I do not first die and then Zaruhi reigns over the Aryans and occupies that place among the goddesses? Now you have a choice: either remain friendly with your brother and accept disgraceful ruin in the eyes of the Aryans, or, for your own good, contribute some useful advice and take heed for the future."
Concealed within such cunning was the [hidden] threat of Tigranuhi's [own] death if she should think of anything contrary to the wishes of the Medo-Persian. But the perceptive and beautiful [Tigranuhi] discerned this treachery and replied to Azhdahak in loving words—but she quickly informed her brother of the treachery through trusted [people].
After that, [Azhdahak] set to work [on his trap, suggesting to Tigran] through an embassy that they should meet somewhere on the border of the two realms for mutual discussions, as if some pressing matter or business had arisen that could not be handled by means of a letter or an exchange of messengers but only if the two met face to face. However Tigran, understanding what the end result of the proposal would be, did not hide the fact that he knew all about Azhdahak's plot. Instead, in a letter [to Azhdahak, Tigran] revealed what was [hidden in] the depths of his heart. And when such evil was exposed, no words or tricks could cover it with a veil. After that, war broke out.
The king of the Armenians assembled [troops] from the territory of the Cappadocians, as well as select [troops] from the Iberians and Aghuans, and all the select troops from Greater and Lesser Armenia. He advanced with this entire multitude to the Median areas. At that point, this danger compelled Azhdahak to muster not a small host to engage the Armenian in battle. However, the conflict was delayed for five [additional] months because as soon as Tigran recalled his beloved sister, [the idea of] a swift and successful attack faded. He tried to arrange the outcome of events in such a way that a means could be found to save Tigranuhi. Once this had been achieved, the hour of battle approached.
I praise my valiant champion, [Tigran], the lancer well-proportioned in all his limbs and perfect in stature, for he was vigorous, able to do everything appropriately, and in strength he had no equal. But why do I prolong my account? When the battle began, [Tigran] with his spear split open Azhdahak's iron armor like it was water. The tip of the spear went right through him, and when [Tigran] drew it out again, half of [Azhdahak's] lungs came out with his weapon. The combat was magnificent, for braves fought against other braves, and they did not turn their backs to each other very quickly. Therefore the battle stretched out over many hours. But the death of Azhdahak brought it to an end. And this incident, which added to his successes, increased Tigran's glory.
ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ
Ծննդաբանութիւն
Հայոց Մեծաց
Գլուխ ԻԹ
Եթէ ո՛րպէս յայտնեցաւ նենգութիւնն եւ գրգռեցաւ մարտն. յորում եւ մահն Աժդահակայ:
Զկնի այսորիկ ասէ, թէ ի հաստատել Աժդահակայ զՏիգրանուհի ի տիկնութիւն, ոչ ինչ առանց կամաց նորա ի թագաւորութեան իւրում գործէր. այլ բերանով նորա կարգէր զամենայն, եւ հրամանի նորա ամենեցուն հնազանդ լինել հրամայէր: Եւ յաւրինեալ զայս այսպէս` սկսանի նմա մեղմով պատրանս մատուցանել. «Ոչ գիտես, ասէ, եթէ եղբայր քո Տիգրան խանդացաւ զտիկնութիւնդ քո ի վերայ Արեաց, ի կնոջէ իւրմէ ի Զարուհեայ գրգռեալ: Եւ զի՞նչ լինիցի այն, եթէ ոչ նախ ինձ մեռանել, եւ ապա լինել զԶարուհի ի վերայ Արեաց եւ զաստուածուհեաց ունել զտեղի: Բայց արդ` ընտրելի է քեզ զմի յայսցանէ. կա՛մ լինել եղբայրասէր, եւ կործանումն խայտառակելի յանդիման Արեաց յանձն առնուլ, եւ կամ զանձին իմանալով զբարի` խորհուրդ աւգտակար ի մէջ բերել եւ յաղագս առաջիկայիցն հոգալ:
Բայց էր ի մէջ այսպիսւոյ խորամանկութեան թագուցեալ եւ զմեռանելն Տիգրանուհեայ, եթէ ոչ ինչ ըստ կամաց խորհիցի մարապարսացւոյն: Այլ իմացեալ խորագիտոյ գեղեցկին զայսպիսի դաւաճանութիւն` պատասխանի առնէ սիրոյ բանս Աժդահակայ, եւ արագագոյն ի ձեռն մտերմաց պատմէ եղբաւրն զնենգութիւնն:
Եւ ձեռնարկէ այնուհետեւ ի գործն ի ձեռն պատգամաւորութեան, գալ նոցա ի տեսութիւն միաբանութեան ի տեղի միջոց սահմանաց երկոցունց թագաւորութեանցն. իբր բան ինչ եւ գործ հարկաւոր հասեալ, որ ի ձեռն գրոյ եւ հրեշտակութեան կատարել ոչ է կարողութիւն, եթէ ոչ եւ դէմք երկոցունց հանդէպ լինիցին: Այլ գիտելով Տիգրանայ զառաքելոյ իրին կատարումն` ոչ ինչ յորոց խորհէրն Աժդահակ` ծածկէ, այլ ի ձեռն գրոյ յայտնէ որ ինչ ի նորայն խորութեան սրտի: Եւ յայտնեալ այսպիսւոյ չարութեան` ոչ ինչ էր այնուհետեւ բան եւ խորամանկութիւն, որ զայսպիսիս առագաստէր զչարութիւն. այլ յայտնի այնուհետեւ գրգռէր խազմն:
Եւ ժողովէ արքայն Հայոց ի սահմանացն Կապադովկացւոց, եւ որչափ ընտիրք Վրաց եւ Աղուանից, եւ զամենայն ընտիրս Հայոց Մեծաց եւ Փոքունց: Եւ խաղայ ամենայն զաւրութեամբ իւրով զկողմամբք Մեդացւոց: Վտանգ այնուհետեւ հարկ առնէ Աժդահակայ` պատահել պատերազմաւ հայկազինն ոչ փոքր ինչ ամբոխիւ: Եւ երկայնէր հակառակութիւնն մինչեւ յամիսս հինգ. քանզի հիւանդանայր գործն արագ եւ առողջ, յորժամ զմտաւ ածէր Տիգրան յաղագս քեռն իւրոյ սիրելւոյ: Զի այսպէս իմն զելս իրացն հնարէր յարդարել, զի ապրելոյ ճար լիցի Տիգրանուհեայ: Պատահէ եւ այս, եւ ժամ մարտին մերձենայ:
Բայց գովեմ զքաջ նահատակն իմ զնիզակաւորն եւ զամենեւին բոլոր անդամովք համեմատն եւ ի գեղեցկութիւն հասակի աւարտեալ. քանզի առոյգ, ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ, եւ ուժով ոչ զոք ունելով իւր զոյգ: Եւ զի՞ երկայնեմ զբանս. քանզի ի լինել մարտին նիզակաւ աւրինակ իմն որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն` շամփրէ զԱժդահակ յընդարձակ տէգ նիզակին, եւ յամփոփել միւսանգամ զձեռնն՝ արտաքս զկէս մասն թոքոցն հանդերձ զինուն ի դուրս բերէ: Բայց մարտն էր սքանչելի. զի քաջք դիպեալ քաջաց` ոչ վաղվաղակի թիկունս ի միմեանց դարձուցանէին. վասն որոյ յերկարեալ քարշէր գործ պատերազմին մինչեւ ի ժամս ձիգս: Իսկ վախճան գործոյն առնէր մահն Աժդահակայ. եւ այսպիսի դիպուածս ի բարեբախտութիւն յաւելեալ` փառս յաճախէր Տիգրանայ:
Comments
Post a Comment