Yeghishe's History of the Vartanants Saints: Chapter 6

Եղիշէի
Պատմութիւն Սրբոցն Վարդանանցն

Yeghishe's
History of the Vartanants Saints

Translated by Beyon Miloyan

Զ ՅՈՐՈՒՄ ԿԱՐԳԱԳԻՐ ԴԱՐՁԵԱԼ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆՆ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ՉԱՐԱԳՈՅՆ ԵՒՍ ԵՐԵՒԻ ԱՆԱՒՐԷՆՈՒԹԻՒՆՆ ՎԱՍԱԿԱՅ

VI A FURTHER ACCOUNT OF THE VIRTUE OF THE ARMENIANS WHEREIN THE LAWLESS VASAK APPEARS TO BE EVEN MORE WICKED

Արդ դարձեալ յայնժամ դրդեաց զՄուշկան Նիսալաւուրտ եւ զամենայն աւագանին Արեաց. առեալ զզաւրսն՝ հասանէր ի վերայ ամրոցին, յոր անկեալ էին գունդ մի ի զաւրացն Հայոց հանդերձ սուրբ քահանայիւքն, եւ մարտ եդեալ կռուէին շուրջ զբերդաւն։ Եւ իբրեւ ոչինչ կարացին ազդել նոցա, դարձեալ յերդմունս ապաստան եղեալ, զի ուխտիւ իջուսցեն զնոսա առանց դաւ ինչ գործելոյ, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ ետուն տանել զաւետարանն։

Now Vasak incited Mushkan Nisalavurt and all the Aryan nobility. Taking his soldiers, he arrived at the stronghold where a detachment of the Armenian army had taken refuge together with the holy priests and came to battle around the stronghold. But when they could not effect anything, they once again resorted to making oaths in order to bring the Armenians down, and twice and thrice had the Gospel taken to the Armenians.

Թէպէտ եւ քահանայքն յանձն առնուին զիջանելն կալ առաջի, բազումք ի զաւրականացն ոչ կարէին հաւատալ սուտ ուխտին Վասակայ. քանզի սկսաւ երթալ Մուշկան Նիսալաւուրտ զհետ չար խրատուն Վասակայ։

Although the Armenian priests consented to go down before the Persians, many of the soldiers were unable to believe Vasak’s false promise, for Mushkan Nisalavurt started to follow his wicked counsel.

Մի ոմն ի քաջ զաւրականէն Հայոց, որ անկեալ էր ի բերդն փախստեամբ, Բակ անուն, ելեալ ի պարիսպն թշնամանս դնէր անաւրինին, եւ ցուցանէր առաջի Պարսից զաւրագլխին զամենայն չարիսն, զոր անցուցեալ էր նորա ընդ աշխարհն Հայոց։ Զոր եւ բազումք լուեալ՝ արդարացուցանէին զամբաստանութիւնն, ոչ միայն ի Հայոց կողմանէն, այլ եւս առաւել զաւրքն Պարսից։

One of the brave Armenian soldiers named Bak who had taken to the fortress in flight climbed the wall, reproached the impious one, and revealed before the Persian commander all the disasters that he had brought to pass upon Armenia. Having heard him, many people (not only from the Armenian side, but more so from the Persian army) verified his accusation.

Սոյն այրս այս ի նմին գիշերի եւթն հարեւր արամբք ել գնաց ի բերդէ անտի, եւ ոչ կարացին ձեռն արկանել ի նա։ Իսկ որ ի ներքս յամրին մնացին, թէպէտ եւ գիտէին ճշմարտիւ զխաբեբայ երդմունս նոցա, ոչ ունէին համբար ի ներքս. իբրեւ ոչ կամաւ իջեալ կացին առաջի, հրամայեաց սպանանել ի նոցանէ երկերիւր եւ երեքտասան այր։ Աղաղակեցին ամենեքեան եւ ասեն.

That same night, this same man left the stronghold along with 700 men, and none of them could lay a hand on him. As for those who remained inside the stronghold, they knew that the oaths were merely a deception, yet they had no provisions left. When they were at last forced to go down, 213 of them were condemned to death. They all cried out and said:

«Գոհանամք զքէն Տէր Աստուած մեր. մինչդեռ շէն են եկեղեցիք եւ անքակ տաճարք վկայից եւ միաբան սուրբ ուխտ եկեղեցւոյ եւ առաքինացեալ, արժանի արարեր զմեզ կոչմանդ երկնաւորի։ Հաւասարեսցի մահս մեր ընդ մահ քաջ նահատակացն, եւ խառնեսցի արիւնս մեր ընդ արիւն անկեալ վիրաւորացն, եւ հաճեսցի Տէր ընդ եկեղեցիս իւր՝ բազմութեամբ կամաւոր զուարակացս, որ ելանեն ի վերայ սուրբ սեղանոյս»։

“We thank you, Lord our God. Our churches are still standing, the temples of the martyrs are indestructible, the holy covenant of the church is united and virtuous, and you have made us worthy of your heavenly calling. Equate our deaths to the deaths of the brave martyrs, mix our blood with the blood of the fallen, and may the Lord be pleased with His churches that are full of willing sacrificial bulls raised upon the holy altars.”

Զայս ասելով ի տեղւոջն կատարեցան երկերիւրքն եւ երեքտասանքն։ Իսկ սուրբ քահանայքն՝ որ անդ դիպեցան յամուրսն, երանելիքս այս Յովսէփ եւ Ղեւոնդ՝ բազում ընկերակցաւքն իւրեանց, մատուցին եւ նոքա զպարանոցս իւրեանց առաջի սրոյ դահճապետին, ասելով զնոյն բանս՝ զոր խաւսեցան երկերիւրքն։ Քանզի ոչ եթէ ակնկալութիւն ինչ էր երանելեացն ըստ մարմնաւոր կենացս, այլ իմաստութեամբ հնարս խնդրէին լինել փոխանակ ամենայն աշխարհին շինութեան։

Having said this, the 213 men were martyred there. The holy priests who were in the stronghold (the blessed Hovsep and Ghevond along with their many companions) also offered their necks to the sword of the executioner with the same words that the 200 before them had spoken. For the blessed ones, having no expectation for their physical lives, wisely sought means by which to exchange themselves for the prosperity of the whole country.

Վասն որոյ եւ բողոք ի դուռն կարդային, եւ զամենայն ամբաստանութիւն արկանէին զանաւրէնն զՎասակաւ։ Զայս իբրեւ լուաւ Մուշկան Նիսալաւուրտ, ոչ իշխեաց ի նոսա ձեռն արկանել մահուամբ. այլ զՅովսէփ եւ զՂեւոնդ գան հարեալ՝ հրամայեցին պահել զգուշութեամբ, քանզի բողոք ի դուռն կարդացին. իսկ զայլ քահանայսն արձակեցին յիւրաքանչիւր տեղիս, հրաման տուեալ վասն շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհին։ Այլ մարդիկն Հայոց, որ հասեալ էին ի վերայ յեղյեղուկ հրամանաց թագաւորին եւ ուրացեալ չարիմացին Վասակայ, ոչինչ հաւատային սուտ թողութեանն. այլ քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին.

Therefore, they protested to the court, charging all the blame on the ungodly Vasak. When Mushkan Nisalavurt heard this, he did not dare to kill them, but ordered Hovsep and Ghevond to be flogged and carefully guarded because they had protested to the court. They dismissed the other priests, each to his place, and orders were given to prosper and pacify the country. Thus, the Armenian people, having understood the erratic commands of the king and the apostasy of the malignant Vasak, did not fall for this pseudo-pardon, but encouraged each other, saying:

«Զի՞ պիտոյ է մեզ բնաւ կեանք անցաւոր աշխարհիս, եւ կամ ընդէ՞ր տեսանեմք զարեւ յետ մերոց սիրելեացն։ Զի եթէ քաջ նահատակքն մեր անկան ի մեծ պատերազմին, եւ բազում վիրաւորք տապալեցան յարիւն յապաժոյժ ի մէջ դաշտին, եւ ամենեցուն մարմինքն եղեն գէշ թռչնոց եւ կերակուր գազանաց, եւ պատուական նախարարքն մեր հասին յանարգութիւն թշուառութեան, լքին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն եւ են ի հալածանս նեղութեան, եւ ամենայն փափկութիւնն Հայոց եհաս ի վիշտս վտանգի եւ յանհնարին ապականութիւն, ոչ անսամք խաբեբայ հրամանացդ եւ անկանիմք ի ձեռս անաւրէն իշխանացդ»։

“Why is this transient, worldly life necessary to us? Why should we see the sun after our loved ones [have departed]? For if our brave nahataks fell in the great battle, and many of the wounded [soldiers] fell in the field stained with blood, all their bodies becoming carrion for birds and food for beasts, and our honorable nakharars suffered the misery of dishonor, each abandoning his dominion and being persecuted and troubled, and all the delicate ones of Armenia suffered the griefs of danger and extreme desolation, then we shall not hearken to your deceitful commands nor fall into the hands of your lawless rulers.”

Թողին այնուհետեւ իւրաքանչիւր զգեւղս եւ զաւանս եւ զագարակս։ Ելին հարսունք յառագաստից եւ փեսայք ի սենեկաց, անկան ծերք յաթոռոց եւ տղայք ի գրկաց. երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւն արանց եւ կանանց, հասեալ ունէին զամուրս անապատին եւ զանխաբ տեղիս բազում լերանց։

Then they each left their villages, towns and fields. The brides and grooms left their chambers and rooms; old men fell from their chairs and children out of laps. The youths, the maidens and all the men and women went and took refuge in the strongholds of the wilderness and the invulnerable places of many mountains.

Լաւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածպաշտութեամբ ի քարանձաւս կելոյ, քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս։ Առանց տրտնջելոյ համբերէին խոտաբուտ կերակրոցն, եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն։ Համարեալ էին նոցա դարափորքն իբրեւ զյարկս բարձրաբերձ շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշգամս։

They considered it better to live like animals in caves but with piety than to live comfortably in their own dwellings but as apostates. They subsisted on herbs without grumbling, and did not so much as recall their customary foods. They imagined those caverns as floors of lofty buildings and the floor upon which they slept as picturesque balconies.

Սաղմոսք էին նոցա մրմնջունք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց կատարեալ ուրախութիւնք։ Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր, նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր՝ սուրբ սեղան, եւ ոգիք նոցունց՝ պատարագ ընդունելի։ Քանզի ոչ ոք ի նոցանէ ողբայր յուսահատութեամբ զանկեալսն ի սրոյ, եւ ոչ ոք հեծեծելով հառաչէր ի վերայ մերձաւոր սիրելեաց իւրոց։ Խնդութեամբ ընկալան զյափշտակութիւն ընչից բազմաց, եւ ոչ յիշէին ամենեւին՝ եթէ եղեալ իցեն նոցա ստացուածք։ Համբերութեամբ ճգնէին եւ մեծաւ առաքինութեամբ տանէին զքաջ նահատակութիւնն։

Psalms were their murmured songs; their readings of Holy Scripture, utter joy. Everyone was in himself a church and a priest, their bodies each a holy altar, and their souls an acceptable offering. For not one of them mourned despairingly for those who had fallen by the sword, and no one sobbed or sighed over their loved ones. They joyfully accepted the theft of their many belongings and did not so much as recall that these had been theirs. They patiently and very virtuously bore their nahatakutyun, for had they not seen the Joyful Hope with their open eyes they could not have acted so virtuously.

Զի եթէ ոչ բացաւ աչաւք տեսանէին զյոյսն խնդալից, եւ ոչ կարէին իսկ գործել զայնպիսի մեծ առաքինութիւն։ Քանզի բազումք յազգէ ի մեծ նախարարացն էին, եւ եղբարք եւ որդիք եւ դստերք, հանդերձ ամենայն սիրելեաւք իւրեանց ի մէջ ամրական վայրացն, ոմանք յանլոյս երկիրն Խաղտեաց, եւ այլ բազումք ի կողմանս հարաւոյ՝ յանմատոյց ամուրսն Տմորեաց, եւ կէսքն ի թանձրախիտ մայրիսն Արձախոյ, եւ այլ ոմանք անդէն ի միջոց աշխարհին բռնացան ի վերայ բազում ամրոցացն։

The nakharars were from many azgs, their brothers, sons, daughters and all their loved ones in secure places. Some were in the somber land of the Khaghteats, many others in the southern regions, yet others in the impregnable fortresses of Tmorik, and about half were in the dense forests of Artsakh, while others in the interior of the land had also taken over many fortresses.

Եւ ամենեքին մեծաւ համբերութեամբ տանէին զբազում նեղութիւնն վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ զայս միայն աղաչելով խնդրէին յԱստուծոյ, մի՛ տեսանել նոցա զաւեր սուրբ եկեղեցեաց։ Այլ որպէս ցուցաք բազում անգամ զամբարշտին չարութիւն, յորդորէր եւ ստիպէր զզաւրսն Պարսից ի մաւտաւոր կողմանց աշխարհին, զի հրամանաւ արքունի զաւր եկեսցէ յաւգնականութիւն նոցա։

They all bore many troubles with great patience out of their love of Christ, only praying to God that they not witness the destruction of the holy churches. In the same manner that we have amply demonstrated the wickedness of the ungodly one, with royal authority he incited and pressed the Persian army to come to their assistance from the adjacent regions of the land.

Եւ հասեալ բազում այրուձի՝ յաւելոյր ի թիւ անկելոցն, եւ լինէր գունդ բազմութեան իբրեւ զառաջինն։ Եւ յառաջ խաղային ի միջոց աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն։ Իսկ որ ի ներքսն էին, քաջութեամբ մարտուցեալ հարկանէին զբազումս ի գնդէն Պարսից, եւ զմնացեալսն փախստական ի բանակն արկանէին։ Իսկ նոքա դարձեալ յողոքանս մատուցեալ՝ նուաճել խաբէութեամբ կամէին։

A multitude of cavalry arrived, replenishing the troops and restoring them to their original number. They advanced toward the interior of the country and attacked the great fortress of Kapuyt Ler. Those within fought valiantly and struck down many of the Persian soldiers and put the remainder to flight back to their camp. Then they once more turned to coaxing them so as to subjugate them by deceit.

Իբրեւ ոչ ոք հաւատաց իջանել առ նոսա, զի մի՛ մատնեսցին չարաչար ի ձեռս թշնամեացն, սակայն վասն երդմանցն հարկ եղեւ քահանայի մի իջանել առ նոսա, որում անունն էր Արշէն։ Խաւսէր ընդ նոսա յաղերս ընտանութեամբ, եւ ցուցանէր զանվնաս փախուստ անմեղացն, արկանէր գութ առաջի ուրացելոյն Վասակայ, եւ պաղատելով յիշեցուցանէր նմա զառաջին կարգ ուխտին քրիստոնէութեան, զի թերեւս սակաւիկ մի քաղցրասցի յանհնարին դառնութենէն։

Although no one trusted to go down to them lest he betray himself into the torturous hands of the enemy, a priest named Arshen was compelled to do so because of the oaths that they had made. He pled with them as though they were kin, demonstrated the harmless escape of the innocent ones, appealed to the pity of the apostate Vasak and earnestly reminded him of his former rank in the Christian covenant, that perchance he would mellow down a bit his extraordinary bitterness.

Այլ նա ոչ ինչ լուաւ եւ անսաց բազում բանիցն նորա, կապեաց եւ խաղացոյց զերանելին եւ որք ընդ նմա իջեալ էին։ Մանաւանդ իբրեւ ետես, եթէ երթայ զաւրավարն զհետ խրատու կամաց նորա, սկսաւ այնուհետեւ ի բազում տեղիս արձակել զասպատակաւորս, եւ զոր արտաքոյ քան զամուրսն գտանէին զբազմութիւն մարդկանն, վարեցին ի գերութիւն. եւ ղամբար ի ձեռն առեալ հրձիգ առնէին զբազում տեղիս։

But Vasak neither heard nor obeyed his many words, and instead fettered and took away the blessed man and those who had gone down with him. Above all, when he saw that the general was following his advice, he began unleashing marauders in many places. The many people they found outside the fortresses they took as captive, and, torch in hand, they set fire to many places.

Իսկ որք էին յամուրս Տմորեաց, իբրեւ լուան զայս ամենայն չարիս, զոր գործեցին զաւրքն արքունի, ոչինչ շահ աւգտի համարէին զկեալն ի մէջ ամրականացն։ Քաջութեամբ ելեալ յարձակեցան աւգնականութեամբ ամրականացն, եւ հասեալ ի մաւտաւոր աշխարհն Պարսկաց, յանխնայ կոտորելով՝ նախճիրս արեան գործէին, եւ զմնացեալսն գերի առեալ տանէին, եւ անդէն յամուրսն արկանէին, եւ զշինուածսն աշխարհին ղամբար ի ձեռն առեալ հրոյ ճարակ տային։ Դարձեալ եւ որք էին ի լերինս Խաղտեաց, իբրեւ տեսին եթէ յանդգնաբար զաւրքն Պարսկաց յաներկեւղս իջանեն յամուրս աշխարհին Հայոց, յարձակեցան եւ նոքա մեծաւ զաւրութեամբ ի ձորս գաւառն Տայոց։ Եւ գտին անդ գունդ բազում ի զաւրացն արքունի, որ գերի առնուլ կամէին զամրականս աշխարհին. դարձեալ եւ կարծէին եւս, եթէ գանձք նախարարացնանդ իցեն, վասն այնորիկ եւ յանխնայ յուզէին զվայրսն։

When those in the fortresses of Tmorik heard of all the evil perpetrated by the royal army, they no longer considered it profitable to live there. Leaving bravely, they went on the attack with the fortress-guards and reaching the land adjacent to Persia and unsparingly causing destruction, they wrought bloody carnage and took the rest of the inhabitants away as captives into their fortresses. Then, torch in hand, they burned down the buildings of their country. When those in the mountains of Khaghtik saw that the Persian army was fearlessly descending upon the fortresses of Armenia, they powerfully attacked the valley of Tayk where they found a large detachment of the royal army that was trying to take the fortress-guards of the country as captives, and who, thinking that the nakharars would have treasures, unsparingly searched the area.

Նա եւ տեսին եւս անդ ի գեւղս երկուս, որ զեկեղեցիսն այրեցեալ էր. առաւել եւս վասն այնր ի նախանձ բարկութեան բրդեցան։ Յարձակեցան, հարան ի դիմի միմեանց, եւ կամակարութեամբ յաղթեալ, բեկեալ արկին զզաւրութիւն գնդին Պարսից, եւ կոտորեցին զբազումս ի նոցանէ, եւ զմնացեալսն փախստական հանէին յաշխարհէն։ Եւ յայնչափ յանդուգն յարձակմանէն՝ միայն երանելին Հմայեակ, եղբայր սպարապետին Հայոց Վարդանայ, յանխնայ քաջութեամբ մարտուցեալ՝ կատարեցաւ նահատակութեամբ ի վերայ սուրբ ուխտին միաբանութեան։ Եւ այլքն ամենայն ողջանդամ ապրեալք երթային զհետ փախստականին։

And they also saw that churches had been set on fire in two villages, which infuriated them. They attacked, battled and resolutely won, cutting down the strength of the Persian detachment, destroying many of them and causing the rest to escape from the country. From such a bold attack only the blessed Hmayeak (brother of the Armenian sparapet Vartan), who fought with unsparing valor, was martyred for the brotherhood of the faithful. All the others survived uninjured and went after the fugitives.

Եւ իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ, դադարեցին զաւրք թագաւորին խառնամուխ լինել յամենայն տեղիս անխտրութեամբ, եւ եւս առաւել ձեռնպահ լինել եկեղեցեացն։ Դարձեալ միւսանգամ անդրէն հարցանել սկսան յարքունիսն։ Նա եւ որ յԱրձախայ մայրիսն անկեալքն էին փախստականք, ոչ ինչ լռեալ դադարեցին խաղաղութեամբ. այլ հանապազ յղէին յաշխարհն Հոնաց, շարժէին եւ յորդորէին զգունդն Հոնաց, եւ յիշեցուցանէին նոցա զուխտն, զոր եդեալ էր ընդ Հայս եւ անսուտ երդմամբ հաստատեալ։

After this, the king’s army stopped interfering everywhere indiscriminately and stayed away from the churches. Yet again, they posed questions to the court. Those who had fled down to the forests of Artsakh did not halt quietly and in peace; rather, they sent to the land of the Huns, stirred up and incited their army and reminded them of the pact that they had established with the Armenians by a solemn oath.

Հաճոյ թուէր բազմաց ի նոցանէ լսել զբանսն քաղցրութեամբ։ Նա եւ մեղադիր եւս յոյժ լինէին նոցա, եթէ ի կռիւն ընդէ՞ր ոչ եկիք պատրաստութեամբ։ Եւ իբրեւ յառաջնումն ինչ ոչ հնարէին զմիմեանս հաւանեցուցանել, ապա գունդ բազում գումարէին, եւ անդէն յարձակեալ հասանէին ի սահմանս տէրութեանն Պարսից. եւ զբազում գաւառս հարեալ, բազմագոյն եւս գերի առեալ տանէին յաշխարհն իւրեանց, եւ յայտնի ցուցանէին թագաւորին զմիաբանութիւնն զոր ունէին ընդ գնդին Հայոց։

Many of them were pleased to hear these sweet words, and even criticized the Armenians for coming unprepared for war. But although they initially had trouble appeasing each other, they went on to assemble a large army and attacked the borders of the Persian empire. They attacked many districts, took many more captives back to their country, and demonstrated to the king their alliance with the Armenian army.

Իսկ իբրեւ այս ամենայն ազդումն հասանէր առ զաւրավարն Պարսից, սրտմտեալ զայրանայր, եւ մեծաւ բարկութեամբ կուտէր զվնասն ի վերայ անաւրինին Վասակայ, իբր թէ նա իցէ սկիզբն եւ առաջնորդ ամենայն չարեացն, որ գործեցան։ Եւ անդէն չու արարեալ խաղայր գնայր հասանէր յաշխարհն Պարսից. գրէր եւ ցուցանէր յարքունիս զամենայն ստուգութեամբ, եւ զվնաս գործոյն արկանէր զուրացելովն։

When all this news reached the Persian general, he was inflamed, and furiously piled all the blame upon the ungodly Vasak, as though he were the source and conductor of all the wrongs that had been done. Then he made his way to the land of the Persians. He accurately explained [the events] to the court and threw the blame onto the apostate.

Իբրեւ լուաւ թագաւորն զամենայն աւեր աշխարհին, եւ ստուգեաց զիրս մեծի պատերազմին, բեկանէր անկանէր ի մեծ խրոխտալոյն, եւ լռեալ դադարէր ի հանապազորդ եւ ի խաբեբայ խորհրդոցն. յուզէր եւ քննէր զվրիպումն անհանճար գործոյն, եւ կամէր տեսանել՝ ասելով. «Ո՞ ոք իցէ, որ զիս ճշմարտութեամբ ի վերայ իրացդ հասուսցէ»։

When the king had heard of all the destruction of the land and verified what had taken place in the great battle, his arrogance collapsed and he silently refrained from his constant deceitful planning; he examined the errors of his senseless operation and wanted to know who would be able to deliver him the truth about what had happened.

Իսկ որ էր գիտակ անաւրէն գործոյն անդէն ի դրան արքունի, նոյն հազարապետն Միհրներսեհ, յառաջ մատուցեալ ասէ ցթագաւորն. «Զայդ ես ասեմ քեզ, արքայ քաջ. եթէ կամիս ստուգութեամբ լսել զարդարն, որք գլխաւորք քրիստոնէիցն են ի Հայս, տուր կոչել, եւ գան յաւժարութեամբ եւ ասեն քեզ զամենայն արդարութեամբ»։

The one at the royal court who knew of the lawless one’s actions was the same hazarbed Mihrserseh, who came forth and said to the king: “I will tell you these things, valiant king! If you are willing to learn the truth, have the leaders of the Christians in Armenia be summoned here, and they will come willingly and explain everything justly.”

Յայնժամ զմի ոմն յաւագ նախարարացն՝ Ատրորմիզդ անուն, որոյ իշխանութիւնն իսկ խառն էր ընդ Հայոց աշխարհին եւ գործակից էր զաւրավարին ի նմին պատերազմի, գրէր եւ յանձն առնէր նմա զաշխարհն Հայոց մարզպանութեամբ։ Եւ զՄուշկան Նիսալաւուրտ հանդերձ ամենայն մնացեալ զաւրուն գումարէր յաշխարհն Աղուանից եւ Լփնաց եւ Ճղբաց եւ ի Հեճմատակաց եւ ի Թաւասպարաց եւ ի Խիբիովան, եւ յամենայն ամրականս, զորս աւերեալ էր գնդին Հոնաց վասն ուխտին Հայոց։

Then the king wrote and committed the marzbanate of Armenia to one of his senior nobles, Atrormizd, whose principality was partly in Armenia and who was an associate of the general in the same war. Then he gathered Mushkan Nisalavurt together with all the remaining soldiers to go into the lands of Aghuank, Lpink, Chighbk, Hechmatakk, Tavaspark, Khibiovan and to all the fortresses that the Hunnic army had razed because of their alliance with the Armenians.

Որպէս եւ յոյժ իսկ տրտմեալ էր թագաւորն, ոչ միայն ընդ աւեր աշխարհացն եւ ընդ անկանել զաւրացն, այլ եւս առաւել ընդ աւերել պահակին, զոր ի բազում ժամանակաց հազիւ ուրեմն կարացին շինել. եւ յայնմ ժամանակի դիւրաւ առեալ քանդեցաւ, որում եւ չէր իսկ ակնկալութիւն շինութեան։

The king was grieved, not only about the destruction of these lands and the falling of his soldiers, but even more at the destruction of the pass, which over the course of a long time he had been barely able to build and was now so easily destroyed, and which he had no hope of being able to rebuild.

Իսկ զՎասակ հանդերձ գլխաւոր քրիստոնէիւքն ի Դուռն հրամայեաց կոչել։ Արդ եկն եմուտ մարզպանն Ատրորմիզդ յաշխարհն Հայոց սիրով խաղաղութեամբ։ Հրամանաւ արքունի կոչեաց առ ինքն զՍահակ սուրբ եպիսկոպոսն Ռշտունեաց, ուսանել ի նմանէ զիրացն ամբաստանութիւն։ Բայց թէպէտ եւ նորա աւերեալ էր ատրուշան մի, եւ բազում չարչարանաւք հարեալ էր զպաշտաւնեայս կրակին, ոչ ինչ զանգիտեաց գայ յատեան հրապարակին։

He summoned Vasak along with the leaders of the Christians to the court. The marzban Atrormizd came to Armenia in friendly peace. With royal authority he summoned Sahak, bishop of Rshtunik, to learn about the accusation against Vasak. But although the bishop had destroyed a fire temple and had persecuted the fire worshippers, he was not afraid to appear at the tribunal.

Դարձեալ եւ ի տանէն Արծրունեաց բարեպաշտաւն երէց մի Մուշէ անուն, որ առաջնորդ էր աշխարհին Արծրունեաց, աւերեալ էր եւ նորա զկրակատուն մի, եւ կապանաւք եւ տանջանաւք բազում չարչարանս անցուցեալ էր ընդ մոգսն. Եւ սա ոչ ինչ զանգիտեաց, այլ կամաւ եկն եւ յանդիման եղեւ մարզպանին։

Then there was a devout presbyter from the house of Artsrunik named Mushe, who was their prelate. He had also destroyed a fire temple and imprisoned and tortured the magi there. He willingly came before the marzban without fear. Then there were two other blessed priests, Samuel and Abraham.

Եւ երկու եւս այլ քահանայք երանելիք, որոց անուանքն են Սամուէլ եւ Աբրահամ. քանդեալ էր եւ սոցա զատրուշանն յԱրտաշատ եւ յառաջագոյն ըմբռնեալ էին ի կապանս յուրացեալն Վասակայ. ածին եւ զնոսա առ առաքինի ընկերսն։ Եւ ժողովեցին եւս ի նոյն տեղի զմեծն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ եւ զՔաջաջ եւ զԱրշէն։ Եւ իբրեւ ուսաւ եւ տեղեկացաւ յամենեցունց մարզպանն, գրեաց եւ եցոյց յարքունիս զամենայն ճշմարտութեամբ, որպէս զիարդ լուաւ ի բերանոյ նոցա։ Բայց Վասակ թէպէտ եւ յառաջագոյն հասեալ էր ի Դուռն, ըստ կամաց իւրոց այլ ընդ այլոյ երթեալ պատմէր զամենայն ստութեամբ, սակայն ի միտս թագաւորին ոչ կարէր զանձն արդարացուցանել.

They had demolished the fire temple in Artashat after having previously been imprisoned by the apostate Vasak; they were then taken to their other virtuous companions. Then, at the same place, they gathered Hovsep, Ghevond, Kajaj and Arshen. And when the marzban was briefed by all of them, he accurately explained everything to the court as he had heard it from their mouths. Although Vasak had already arrived at court and in one way or another falsely explained everything, he had failed to vindicate himself before the king.

այլ պատասխանի արար նմա եւ ասէ. «Յորժամ քրիստոնեայքն եւս եկեսցեն՝ հասարակաց լուայց յատենի»։ Իսկ զսուրբ քահանայսն՝ վասն զի կապանաւք տանէին, յետ երկուց ամսոց եւ քսան աւուր հասանէին ի ձմերոցն արքունի։ Իբրեւ լուաւ մեծ հազարապետն, եթէ ածին զնոսա ի քաղաքն, ինքնին իսկ ականատես լինէր նոցա։

The king responded and said: “When the Christians arrive, I will hear everything at the tribunal.” But the holy priests were fettered, so it took them two months and twenty days to arrive at the royal winter residence. When the great hazarbed heard that they had been taken into the city, he himself went to see them.

Բայց թէպէտ եւ տեղեկութեամբ լսէր ի նոցանէ զամենայն, ոչ կարէր ձեռն արկանել եւ չարչարել զնոսա, քանզի բազումք ի նախարարացն Հայոց դեռեւս բռնացեալ ունէին զամուրս աշխարհին, եւ դեռեւս մարզպանն յերկիւղի էր։ Վասն որոյ զգուշութեամբ հրամայեաց պահել զսուրբսն, եւ զաշխարհն հրամայէր սիրով նուաճել.

But although he had been briefed by them about everything, he could not lay a hand on them or torture them because many of the Armenian nakharars still occupied the strongholds of the land and the marzban was still afraid. Therefore, he ordered the holy ones to be guarded carefully and their land to be subdued benevolently.

վասն որոյ եւ ինքն իսկ շրջէր եւ ժողովէր եւ շինէր ուխտիւ հաստատութեան։ Եւ եպիսկոպոսացն հրաման տայր ունել զիւրաքանչիւր իշխանութիւնս, եւ ըստ առաջին սովորութեանն պաշտել յայտնութեամբ, եւ համարձակ եւս գալի հրապարակ։ Նաեւ ընծայից եւ պատարագաց արժանի առնէր թողուլ զառաջեաւ։Եւ քանզի բազում գաւառս առեալ եւ աւերեալ էր զաւրականին, թողուլ հրամայէր զհարկս աշխարհին. եւ զայրուձին եւս զարքունի թեթեւացոյց առ ժամանակ մի։

That is also why he himself went around, met with others, and firmly promised to develop the land. He ordered the bishops to each have his own diocese, to conduct church services openly according to former custom, and to openly appear in public. He also made them worthy of receiving gifts and offerings as previously. As the sentries had captured and laid waste to many districts, he suspended taxation of the country and reduced the [service of] the cavalry to the royal for a time.

Եւ միայնակեացք, որք ելեալ եւ կորուսեալ էին, հրամայէր գալ եւ ունել զիւրաքանչիւր տեղիսն։ «Եւ զամենայն կարգս աստուածպաշտութեանն, որպէս զիարդ եւ ունէին յառաջ ժամանակաւ առ նախնեաւքն, նոյնպէս եւ այժմ, ասէ, կալցին։ Եւ եթէ ոք ի հեռի աշխարհ ուրեք գնացեալ իցեն, ունիմ իշխանութիւն յարքունուստ, ասէ մարզպանն, եթէ յազատաց իցեն, եթէ ի շինականաց, եթէ յեկեղեցւոյ, զինչ կեանս եւ թողեալ իցեն, եկեսցեն եւ կալցեն զիւրաքանչիւր զարարս»։

As for the monks who had gone missing, he ordered them to return, each to his own place. “Let those of all ranks worship God again as their ancestors did in former times; and if anyone happened to go to abroad, I have royal authority,” said the marzban, “whether they be nobles, peasants or clergy, and whatever lives they left behind, to have them return and for each to repossess his properties.”

Երդմունս կնքէր եւ առաքէր ի կողմանս կողմանս։ Որ եւ բազումք իսկ եկին եւ ժողովեցան, եւ կալան զիւրաքանչիւր կալուածս։ Նաեւ որ մեծն է քան զամենայն, որ ի բռնութենէ ոք ակամայ կալեալ էր զմոգութիւնն, հրովարտակս առաքէր յարքունուստ՝ անդրէն ունել զքրիստոնէութիւնն։

He sealed these oaths and sent them all over, and thus many returned, gathered, and took up their properties again. But above all, he sent an edict, commanding that anyone who was forced to adhere to Magianism against his will was allowed to return to Christianity.

Եւ յանդիման խաւսէր թագաւորն, որք էին ի տանն արքունի, եթէ «Որք ոչ սիրով ունին զդենի մազդեզն, այնպիսեաց եւ աստուածքն են ցասուցեալ, եւ ես ոչ ինչ եմ շնորհակալ. եւ այսաւր զնոյն հրաման տամ ամենեցուն՝ ի կամս մարդոյն թողեալ ըստ իւրաքանչիւր մտաց, որպէս զինչ եւ կամի պաշտել՝ պաշտեսցէ. ամենեքեան իմ ծառայք են»։

The king said in the presence of everyone at the royal house: “The gods are angry at those who do not lovingly adhere to the Mazdaean religion, and to them I am not obliged; yet today, I permit everyone to worship what they will: leave it to their discretion to choose. They are all my subjects.”

Զայս ասէր, եւ գրով հրաման տայր ամենայն աշխարհին։ Իբրեւ զայս լուան եւ տեսին բազումք, որ էին ցանեալ եւ ցրուեալք ի հեռաւոր տեղիս, գային եւ ունէին զիւրաքանչիւր արարս։ Իսկ նախարարքն, որ էին յամուրս աշխարհին եւ կամ ի հեռաւոր աւտարութեան, իբրեւ տեսին զշինութիւն երկրին, մանաւանդ զեկեղեցւոյն հաստատութիւն, քաջալերեցան համարձակեցան եւ նոքա յանդիման լինել արքային։

He said this, put it in writing, and circulated the edict throughout the entire country. When many of those who were sowed and scattered abroad heard and saw this, they returned and each regained their properties. The nakharars who were in the strongholds of the country or far abroad were encouraged to approach the king when they saw the country being developed, and especially when they saw the consolidation of the church.

Վասն որոյ եւ պատգամ յղեցին առ մարզպան աշխարհին, զի ի Դուռն ցուցցէ զբանս նախարարացն։ Իսկ նա վաղվաղակի յարքունուստ գիր ողոքանաց եւ ուխտ հաստատութեան տայր տանել առ նոսա հրամանաւ արքունի։ Բայց թէպէտ եւ գիտէին նոքա զդառնութիւն տէրութեանն՝ թէ սուտ են յամենայնի, կամեցան չարչարակից լինել սրբոցն։ Զի եթէ մահ եւս առաջի կայցէ, ոչ ինչ զանգիտեսցեն երկիւղիւ։

Thus, they sent a message to the marzban of the country, that their testimonies be exhibited at court. He quickly had a kind letter and firm covenant sent to them by royal authority. But although they were well aware of the gall of those in government and that they were all deceitful, they desired to be fellow sufferers of the holy ones, for they would not so much as fear death if it stood before them.

Եւ զայս լուեալ թագաւորին՝ ոչ կապանաւք, այլ արձակ ոտիւք եւ արձակ ձեռաւք հրամայեաց առ ինքն կոչել։ Ածին վաղվաղակի զկին եւ զորդիս, եւ զինչս իւրաքանչիւր ետուն ի ձեռս մարզպանին, եւ ինքեանք փութանակի գնացին ի ձմերոցն արքունի։ Եւ մինչդեռ անդէն ի ձմերոցին էր թագաւորն, ատեան հարցափորձի ի մէջ նոցա հրամայէր լինել։ Եւ նստաւ հազարապետն՝ զի լուիցէ կողմանցն երկոցունց։

When the king heard this, he summoned them, not with fetters but with their hands and feet free. They immediately brought their wives and children, handed over their possessions to the marzban and hurried to the royal winter residence. And while the king was at his winter residence, he ordered a tribunal be conducted to interrogate them, with the hazarbed presiding to hear both sides.

Եւ իբրեւ յերկարեցաւ ամբաստանութիւնն զաւուրս բազումս, պարտաւորեցաւ կողմ ուրացելոցն։ Քանզի ցուցանէին զթուղթսն՝ զոր տուեալ էր Վասակայ եւ ամենեցուն որ ընդ նմա էին, զի միաբանք իցեն ընդ նմա յուխտ ապստամբութեանն. թուղթ մի ի Վրաց աշխարհն, եւ թուղթ մի յԱղուանից աշխարհն. սոյնպէս եւ թուղթ մի յԱղձնիս, եւ հրովարտակ մի առ թագաւորն Յունաց, եւ թուղթ մի առ մեծ սպարապետն Անտիոքայ։

After many days of accusations, the apostates were condemned. For they produced exhibits of the letters that Vasak and his associates had sent out to get others to unite with him in an unlawful pact: a letter to Georgia, a letter to Aghuank; a letter to Aghdznik, a hrovartak to the Byzantine emperor, and a letter to the great general of Antioch.

Եւ ի բոլորեսին յայսոսիկ թուղթսն վաւերական մատանի Վասակայ եդեալ էր։ Սոյնպէս խառն էր նա եւ ի մահ մոգուցն ի Զարեհաւանի։ Եւ զբազում բերդս՝ զոր հանին ի Պարսկաց, յայտ առնէին զնորա թուղթսն եւ զհրամանսն. քանզի նա էր մարզպան ի ժամանակին։ Որպէս եւ հրեշտակութեամբ յղեալ իսկ էր նորա առ Յոյնս նախարար մի, որում անունն էր Ատոմ՝ յազգէն Գնունեաց. սա մատուցեալ յանդիմանէր զնա առաջի մեծի ատենին հրովարտակաւն իսկ, զոր տուեալ էր նորա իւրով մատանեաւ։

All of these had been authenticated with Vasak’s ring. He was also involved in the death of the magi in Zarehavan and they produced exhibits of his letters and commands [regarding] many of the fortresses that had been taken from the Persians while he had been marzban. He had even sent a nakharar named Atom Gnuni as an emissary to the Byzantines, who came and accused him before the great tribunal, producing the exhibit of the hrovartak that Vasak had given him with the signature of his ring.

Նա եւ ի մէջ իսկ բերէր զամբաստանութիւն նորա Մուշկան Նիսալաւուրտ, եւ յայտ առնէր պատերազմակից ընկերաւքն իւրովք, որ եւ յետ վճարելոյ պատերազմին բազում արիւն ետ հեղուլ Վասակ. թէ որպէս սուտ երդմամբք խաբէր եւ իջուցանէր յամրոցաց անտի. էր՝ զոր կոտորէր, եւ էր՝ զոր գերի վարէր զծառայս եւ զաղախնայս արքունի։

Mushkan Nisalavurt even brought an accusation against him, demonstrating, together with his fellow soldiers, how Vasak had caused much bloodshed even after the war had ended, how he had deceived the Armenians to come down from their fortresses with false oaths, killing some and taking others captive as royal slaves and handmaidens.

Եւ ի վերայ այսր ամենայն ի վնասու, եւ գող եւս գտանէր հարկի աշխարհին, որ յարքունիսն երթայր։ Նա եւ յուրացեալ ընկերացն նորա բազումք էին, որ յայտ արարին զչարիս նորա, զոր գործեալ էր ընդ աշխարհն Հայոց։ Եւ ի մնացեալ մոգացն եւ ի փշտիպանացն, որք ի կապանսն ապրեալ էին եւ ապա ածին յարքունիս, հարցին եւ ցնոսա վասն նորա եւ ասեն. «Դուք է՞ք ինչ տեղեակ վասն չարութեան նորա»։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Ամենայն անցք չարչարանաց, որ անցին ընդ մեզ, եւ բազում հարուածք, որ եղեն ի զաւրսն արքունի, եւ աւեր եւ գերութիւն աշխարհին Հայոց, եւ կորուստ հարկացն արքունի, սկիզբն եւ առաջնորդ չարեաց այրդ այդ եղեւ»։

On top of all these damages, he was found to have stolen the tax of the country that was due to the royal. He had many apostate friends who divulged his crimes against Armenia. Then they interviewed the rest of the magi and pshtipans who had been imprisoned and brought to court: “Do you know anything about his crimes?” They replied: “All the torments that we have undergone, the many defeats of the royal army, the devastation and captivity of Armenia, and the loss of the royal taxes—that man was the cause and conductor of all these crimes!”

Եւ մինչդեռ այս ամենայն ամբաստանութիւն զնմանէ էր զայնչափ բազում աւուրս, յառաջ մատեան եւ իւր ազգականքն, որ եւս յառաջագոյն դատախազ լեալ էին զնմանէ առաջի արքային, սկսան կարգաւ ցուցանել եւ յայտ առնել, որպէս զի բարեկամացեալ էր նա ընդ Հեռանայ Հոնի միաբանութեամբ Բաղասական արքային, ի ժամանակին՝ զի կոտորեաց Հեռանն այն զզաւրսն Պարսից յԱղուանս, եւ ասպատակաւ եհաս յերկիրն Յունաց, եւ բազում գերի եւ աւար խաղացոյց ի Հոռոմոց եւ ի Հայոց եւ ի Վրաց եւ յԱղուանից. որպէս զի ի վերայ իսկ եհաս խորհրդոցն ինքն իսկ թագաւորն, եւ սպան զԲաղասական արքայ։

And while they accused him of all these things for many days, his relatives came forth—those who had also formerly complained against him before the king—and began to reveal in order how he had become friends with Herran the Hun together with the king of Baghasakan at the time when that same Heran slayed the Persian forces in Aghuank, raided his way to the land of the Greeks [Byzantines], and carried away many captives and great loot from the Romans, Armenians, Georgians and Aghuank so that the king himself, learning of his ideas, had the king of Baghasakan killed.

Եւ Վասակ մարզպան էր Հայոց ի ժամանակին, եւ թշնամեացն արքունի խորհրդակից գտաւ։ Ցուցին եւ յայտ արարին ազգականքն նորա, որպէս զի հմուտ եւ տեղեակ իսկ էին չար խորհրդոցն նորա. զամենայն ցուցանէին եւ յայտ առնէին առաջի թագաւորին. եւ զայլ եւս բազմագոյն խարդախութիւնսն, որ ստութեամբ վարէր զկեանս իւր՝ ո՛չ միայն առ ընկերս, այլ եւ առ թագաւորն ինքնին գլխովին. զի ոչ երբէք արդարութեամբ վաստակեալ էր ի մանկութենէ։

Now Vasak, who was the marzban of Armenia at the time, was found to be in cahoots with the enemies of the king. His relatives also revealed that they had been apprised of his evil schemes and demonstrated them all before the king along with various other of his wicked crimes with which he had falsely conducted himself with his companions, and more so with the king himself, for he had never operated justly since his youth.

Յայնմ ժամանակի հրաման ետ հազարապետն եւ ասէ. «Ածէք այսր եւ ի կապելոցն, որք են ի բանտի անդ»։ Լուծին եւ ածին յերանելեացն զՍահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց, եւ զսուրբն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ երէց։ Եւ իբրեւ մերկացան ամենայն բանք ատենին առաջի նոցա, ետ պատասխանի Սահակ եպիսկոպոսն եւ ասէ.

That’s when the hazarbed commanded: “Bring here some of the prisoners who are in jail.” So they released and brought from among the blessed men Sahak, bishop of Rshtunik, the holy Hovsep and presbyter Ghevond. When all the proceedings were disclosed before them in court, bishop Sahak responded:

«Որ յայտնի ուրացեալն են ի ճշմարիտն Աստուծոյ, ոչ գիտեն զինչ գործեն եւ կամ զինչ խաւսին. քանզի խաւարային են խորհուրդք նոցա. զտեարս պաշտեն սուտ պատճառանաւք, եւ ընդ ընկերս մտանեն յուխտ ստութեան։ Եւ են նոքա դարանք սատանայի, զի նոքաւք իսկ կատարէ զդառնութիւն կամացն իւրոց, որպէս երեւի իսկ ի դոյն յայդ Վասակ։

“Those who have apostatized the true God know neither what they do, nor what they say, for their thoughts are obscure. They serve their masters with false pretenses and enter into false covenants with their friends. They are the snares of Satan, for through them he manifests his bitter will, as is seen with Vasak.

«Քանզի մինչ ունէր զանուն քրիստոնէութեան, վերին երեսաւք կարծէր ծածկել եւ թագուցանել զամենայն չարութիւն իւր առաջի ձերոյ անգէտ տէրութեանդ, եւ զամենայն նենգութիւնն իւր քրիստոնէութեամբն ծածկէր։ Ուստի եւ ձեր իսկ կարծեցեալ՝ մեծապէս պատուեցէք զդա առաւել քան զարժանն իւր։ Հաւատացէք դմա զաշխարհն Վրաց. հարցէք ցաշխարհն, եթէ գո՞հ իցեն զդմանէ։

“For when he had a Christian name, he thought he could veil all his iniquity before Your Excellency and that you would not find out, and so he concealed all his fraudulence with Christianity. Therefore, you honored him greatly beyond his worthiness, entrusting Georgia to him. Now ask the people of that land whether they are satisfied with him. You gave him lordship over Syunik; now hear his relatives there, and what they have to say about him.

«Ետուք դմա զտէրութիւնն Սիւնեաց. լուարո՛ւք յազգականաց այտի դորա, զի՞նչ պատմեն զդմանէ։ Արարէք զդա մարզպան Հայոց. զոր նախնեացն ձերոց մեծաւ աշխատութեամբ գտեալ էր, դա ի միում ամի կորոյս զերկիրն ամենայն։ Տեսե՞ր, իբրեւ բարձաւ ի դմանէ պատուական անունն Աստուծոյ, զոր ունէր ստութեամբ, մերկ երեւեցաւ ամենայն չարագործութիւն դորա։

“You gave him the marzbanate over [the land of the] Armenians which your forefathers had sought with great effort, and in one year he destroyed the whole land. Do you see that while he was falsely exalting the honorable name of God, all his evil works were exposed?

«Զի եթէ առ Աստուածն իւր սուտ գտաւ, առ ո՞ ոք ի մահկանացուաց աստի դա արդար գտցի։ «Արդ ամենայն ամբաստանութիւն՝ որ այժմ յայտնի եղեւ զդմանէ, ո՞չ ահա ձեր իսկ յառաջագոյն լուեալ էր. բայց յոր դէմս ծածկեցէքն՝ դուք ձեզէն իսկ քաջ գիտէք։ Ինձ այսպէս թուի, եթէ սուտ յուսով դա զձեզ խնդացոյց։ Այլ ոչ դուք եւ ոչ դա եւ ոչ որ զկնի ձեր գալոցն է, զայն ի մեզ ոչ կարէ տեսանել։ Արդ արարէք որպէս եւ կամիք. ցմեզ զի՞ հարցանէք»։

“For if he was found to be false by his own God, what mortal can find him to be righteous? “Now hadn’t you previously heard all the accusations against him that have now been revealed? As to why you covered them up, you yourselves know best. It seems to me that he indulged you with false hopes. But neither you, nor he, nor anyone who shall succeed you will be able to see that in us. So do as you will—why do you ask us?”

Զարմացաւ մեծ հազարապետն ընդ միտս իւր, եւ ի խորհուրդս իւր քննէր զամենայն բանս ատենին։ Քանզի հասեալ էր ի վերայ, եթէ յիրաւի դատապարտեցաւ այրն ըստ անարժան գործոցն իւրոց. եմուտ եւ եցոյց զամենայն բանս ատենին յարքունիս։ Եւ իբրեւ լուաւ թագաւորն եւ ստուգեաց ի հազարապետէն զառնն պարտաւորութիւն, բարկացաւ յոյժ եւ ի խոր խոցեցաւ. բայց երկայն մտութեամբ կամեցաւ հասուցանել զնա ի մեծ անարգութիւն։ Լուռ եկաց աւուրս երկոտասան, մինչ ի գլուխ չոգաւ փուրսիշ ամբաստանութեանն։

The great hazarbed was shocked and personally examined all the proceedings, for it had occurred to him that Vasak had been justly condemned for his worthless deeds. So he went to court and demonstrated everything. When the king heard this and confirmed the man’s guilt with the hazarbed, he was furious, but wished to patiently inflict great disgrace upon him. He stayed silent for twelve days, until the indictment came to a head.

Եւ եղեւ յաւուր միոջ մեծի զամենայն երեւելի զպատուականսն հրամայէր յընթրիս կոչել։ Կոչեցին եւ զուրացեալն. եւ նա ըստ առաջին կարգի աւրինացն արքունի արկանէր զպատուական հանդերձն, զոր ունէր ի թագաւորէն. կապէր եւ զպատուավուրսն եւ զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, եւ զկռանակուռ ձոյլ ոսկի կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականաւք ընդ մէջ իւր ածէր, եւ զգինդսն յականջսն, եւ զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբքն, եւ զամենայն աւրէնս պատուոյն զանձամբ արկեալ՝ երթայր յարքունիս. շքեղ եւ երեւելի քան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն։

It happened on one great day that he commanded all the prominent nobles to be invited to a feast along with the apostate, who donned the regalia he had received from the king according to the highest royal custom. He fastened the headband and put the gold coronet on top, the hammered gold belt adorned with pearls and gems around his waist, the earrings in his ears, the necklace around his neck, the sable on his back, and with all the regalia of an honorable man he went to court, appearing more magnificent and prominent than everyone else.

Իսկ նախարարքն որք կամաւք ի Հայոց չոգան՝ անձամբ տուեալ զանձինս ի փորձութիւն, եւ սուրբքն որ յառաջագոյն հասեալ էին, կապանաւք ունէին զամենեսեան առ Դրանն արքունի։ Իբրեւ տեսին զնա զարդարեալ եւ շքեղացեալ, եւ բազմամբոխ գնդաւ գայր յարքունիս, ի միտս իւրեանց սկսան այպանել զնա եւ ասել.

Meanwhile, the nakharars who had willingly left Armenia and submitted themselves to trial, and the saints who had arrived earlier, were all imprisoned at the royal court. When they saw him dressed up and adorned, arriving at the court with a large entourage, they started to mock him in their minds, saying:

«Ով անմիտ վաճառական, զանմահ եւ զանանց պատիւն ետուր, եւ զանցաւորդ գնեցեր, զոր եւ զայդ եւս ընդ մաւտոյ աւուրս կորուսանելոց ես»։ Եհաս եւ նստաւ ի ներքին դահլիճսն, որ էր հրապարակ մեծամեծացն։ Արդ եկն ել սենեկապանն յարքունուստ, հարցանէր ցնա եւ ասէ. «Արքայ յղեաց առ քեզ, յորմէ՞ գտեալ է քո զայդ ամենայն պատուական պատիւդ, ասա ինձ վաղվաղակի, վասն որո՞յ արդար վաստակոց»։

“O mindless merchant, you have traded immortal and imperishable honor for transitory honors, which in the coming days you will also lose.” He arrived and sat in the hall, which was a forum for the grandees. A chamberlain of the court came and asked him: “The king sent for you—from whom have you received all these distinguished honors? Tell me, for what just labors?”

Եւ յուշ առնէր նմա զամենայն բանս ատենին, յորում դատապարտեցաւն. նա եւ զոր ոչ եւս անդ խաւսեցան՝ զայն եւս յայտնէր նմա։ Զի ոչ ըստ կարգի ունէր նա զտէրութիւնն Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգութեամբ եւ քսութեամբ ետ սպանանել զհաւրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ յինքն տարաւ զտէրութիւնն՝ իբրեւ քրպիկար յարքունիս։ Նա եւ այլ եւս բազում բանիւք դատապարտեցին զնա, որում ամենայն աւագանին վկայ գային։

Then he reminded [Vasak] of all the proceedings of the tribunal where he had been condemned, and he even revealed things that had not been mentioned there. For he had not attained the lordship of Syunik in a legitimate manner, but fraudulently and slanderously had his paternal uncle Vaghinak murdered and took his authority to serve the king. They also condemned him on many other points, which all the nobles testified to.

Պապանձեցաւ ամենեւին, եւ չգտաւ բան ճշմարիտ ի բերան նորա։ Իբրեւ կրկնեցին եւ երեքկնեցին ցուցանելով ի ներքս յարքունիսն, հատաւ վճիռ մահու ի վերայ նորա։ Արդ եկն ել դահճապետն, եւ մատեաւ վաղվաղակի առաջի ամենայն մեծամեծացն, մերկացոյց ի նմանէ զպատիւն զոր ունէր յարքունուստ, եւ զգեցոյց նմա հանդերձ մահապարտի։ Կապեցին զոտս եւ զձեռս, եւ կանանցաբար նստուցին ի ձի մատակ. տարան եւ ետուն յայն զընդան, ուր կային մահապարտքն ամենայն։

He was completely speechless and could not find a truthful word to speak. When they repeated [these condemnations] twice and thrice before the court, a death sentence befell him. Then the captain of the guard quickly approached him before all the grandees, stripped him of all the regalia he had received from the king, dressed him in the outfit of a convict on death row, handcuffed and fettered him, and sat him like a woman on a mare. They took him and put him in the dungeon where all the convicts on death row were kept.

Իսկ նախարարքն Հայոց եւ սուրբ եպիսկոպոսքն հանդերձ երիցամբքն, թէպէտ եւ էին ի մեծի պատուհասի, ոչինչ յիշէին զնեղութիւնսն, որ անցեալ էր ընդ նոսա, եւ կամ որ այլ եւս ակնկալութիւն էր գալ ի վերայ. այլ զարմացեալ էին ընդ մեծ յայտնութիւնն, որ եղեւ յԱստուծոյ։ Մխիթարէին զմիմեանս եւ ասէին.

Though the Armenian nakharars, holy bishops and priests had suffered a great punishment, they did not recall the troubles that had transpired or that were yet to come; rather, they marveled at the great revelation brought about by God.They consoled each other, saying:

«Քաջութեամբ պատերազմեցաք, առաւել եւս համբերութեամբ ճգնեսցուք։ Լուեալ է մեր ի սուրբ հարցն մերոց, եթէ գլուխ ամենայն առաքինութեան համբերութիւն է, եւ իմաստութիւն երկնաւոր՝ կատարեալ աստուածպաշտութիւն. եւ զայս ոչ ոք կարէ գտանել առանց չարչարանաց։Իսկ չարչարանքն յորժամ ընդերկարեսցին ի վերայ՝ յայնժամ բազմանայ վարձ հատուցմանց պարգեւին։

“We battled bravely, now let us suffer more patiently. We have heard from our holy fathers that patience is the chief of all virtues, and that heavenly wisdom is perfect piety, which no one can attain without suffering. And only when the torments persist will our compensatory reward increase.

Ապա եթէ այդ այդպէս է, զայս միայն աղաչեսցուք զԱստուած, զի համբերել կարասցուք ամենայն փորձութեանց. եւ Տէր ինքնին արասցէ հնարս մերում փրկութեան։ Լուեալ է մեր զդատաստան քառասուն զինուորացն Քրիստոսի, որք բազում հարուածս տանջանաց ընկալան։ Մինն ի նոցանէ փութացաւ ի բաղանիսն, եւ վրիպեաց ի պսակէն. իսկ երեսուն եւ ինն համբերութեամբ կատարեցան, եւ հասին այնմ աւետեացն, որում ցանկացեալն էին։ Իսկ մեր ընկերակից աւանիկ, որ յառաջագոյն որոշեցաւ ի մէնջ, ահա եղեւ գործակից սատանայի։

This being so, let us only beseech God to be able to endure all temptations, and the Lord himself will prepare the means for our salvation. “We have heard of the sentencing of the forty martyrs of Christ who received many beatings and tortures. One of them hurried to the baths and lost his crown, and the thirty-nine were martyred patiently and obtained the promise that they desired. And, behold, our friend who had split from us has now become an associate of Satan.

Մինչ դեռ ոգիք ի մարմնին են, ընկալաւ զահաւատչեայ գեհենին տանջանաց, որ ո՛չ միայն սրբոց է ողբալի, այլ եւ ամենայն մարդկան»։ Զայս ասէին, եւ բազում արտասուս ի վերայ կորուսելոյն հեղուին. եւ անդէն զերգս հոգեւորս ի բերան առեալ ասէին. Բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ ի մարդիկ. բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ յիշխանս. ամենայն ազինք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն յաղթեցի նոցա։

While their souls were in their bodies, he received the guarantee of the torments of Gehenna, which is to be lamented not only by saints, but by all men.” They said this, and poured many tears over the lost one, with spiritual songs in their mouths: “It is better to trust in the Lord than to trust in man; better to trust in the Lord than to trust in princes; all nations surrounded me, but in the name of the Lord I will destroy them.”

Քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. «Զայս գիտելով, եղբարք, մի՛ երկիցուք յանաստուած ազգէս հեթանոսաց, որ քան զմեղուս վատթարագոյն եւս են ի զայրանալն իւրեանց. զի եւ նոցա ցասումն ի սատակումն անձանց իւրեանց լիցի. այլ մեք զանուն Տեառն կարդասցուք եւ վանեսցուք զամենեսեան»։

And they encouraged each other and said: “Knowing this, brothers, do not be afraid of the godless nations of heathens, who are much worse in their rage than the bees; for their anger will be the cause of their own destruction; but we will call upon the name of the Lord and expel them all.”

Իսկ ուրացեալն Վասակ հայէր ի միաբանութիւն սուրբ կապելոցն, որք մեծաւ խնդութեամբ ընդունէին զչարչարանսն, եւ զուարթագոյն եւ պայծառք երեւէին որպէս յառաջագոյն յարքունիսն. հայէր եւ կարաւտէր, եւ ոչ ոք խառնեաց զնա ի նոսա, այլ ուրոյն նովին կապանաւք պահէին։ Եւ աւր ըստ աւրէ բերէին իբրեւ զգէշ ընկենուին ի մեծ հրապարակին, ձաղէին եւ այպանէին, եւ տեսիլ ամենայն կարաւանին զնա առնէին։ Կողոպտեցին հանին եւ ոչ ինչ թողին զոր ընդ իւրն ունէր. այնպէս ձաղեցին աղքատութեամբ, մինչ հաց մուրանային եւ բերէին նմա իւր ծառայքն։

The apostate Vasak looked upon the unity of the holy prisoners who cheerfully accepted their torments, appearing as joyful as they had appeared in court. He looked with longing but no one mingled with him, keeping him separate in imprisonment. Day after day the guards dropped him like a carrion in the great square, where he was mocked and insulted and made a spectacle of before the whole caravan. They robbed him, leaving him with none of his belongings; thus, they mocked him in his impoverished state while his servants would beg on his behalf and take him bread.

Եւ այնպէս սաստիկ արկին զպարտերս հարկաց աշխարհին ի վերայ տան նորա, որ մինչեւ զհարց եւ զհաւուց եւ զիւր արարս եւ զզարդս կանանց եւս եդ ի վերայ եւ ետ եւ տուժեցաւ, եւ ոչ կարաց հատուցանել զպարտսն արքունի։ Եւ յայն տեղի հասուցին, մինչեւ հարցանել նմա՝ «Եթէ կայցէ՞ ինչ գանձ ի գերեզմանս նախնեացն մերոց»։

They charged such high property taxes on his house that even relying on his father’s and grandfathers’ possessions, in addition to his own, along with the women’s ornaments did not suffice to clear his debts to the royal. In the end they asked him: “Are there any treasures buried in the tombs of our ancestors?”

Եւ եթէ գտեալ էր նորա, հանէր եւ տայր ընդ իւր եւ ընդ ընտանեացն տուգանս. որպէս զի բազում մարդիկ իսկ չոգան ի տուժի։ Եւ իբրեւ այսպէս յամենայն կողմանց հարեալ վատթարացաւ, անկաւ յախտս դժնդակս անդէն ի կապանսն։ Ջեռաւ փոր նորա, եւ հարան եւ տրորեցան գոգք նորա, եւ քամեալ մզեցաւ թանձրամսութիւն նորա։ Եռացին որդունք ընդ աչս նորա, եւ ի վայր սորեցին ընդ ռնգունս նորա. խցան լսելիք նորա, եւ ծակոտեցան չարաչար շրթունք նորա. լուծան ջիլք բազկաց նորա, եւ յետ կոյս կորացան կրկունք ոտից նորա։

For if he found any, it would have been used to pay off his and his family’s fines, since many of them had also been fined. When he deteriorated, having thus been beaten from all sides, he fell into a painful illness in prison. His stomach scorched, his bosom churned and crushed, and his fat burned off. Worms crept from his eyes and crawled down from his nostrils; his ears closed shut, his lips developed severe sores, the sinews of his arms dissolved, and his heels became deformed.

Բղխեաց ի նմանէ հոտ մահու, եւ փախստական եղեն ի նմանէ ձեռնասուն ծառայք նորա։ Լեզուն միայն կայր կենդանի ի բերան նորա, եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ի շրթունս նորա։ Ճաշակեաց զմահ հեղձամղձուկ, եւ էջ ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ։ Ոտնհար եղեն նմա ամենայն սիրելիք նորա, եւ ոչ յագեցան սաստիկ հարուածովք ամենայն թշնամիք նորա։ Եւ այն որ կամէրն թագաւոր լինել մեղաւք Հայոց աշխարհին, ոչ երեւեցաւ տեղի գերեզմանի նորա. քանզի իբրեւ զշուն մեռաւ եւ իբրեւ զէշ քարշեցաւ։

The stench of death emanated from him, and even the servants whom he himself had raised fled from him. Only his tongue remained alive in his mouth, yet no confession was found from his lips. He tasted the death of suffocation and descended to hell in unbelievable bitterness. All his loved ones walked all over him and his enemies were not quenched by the severe torments that were inflicted upon him. And he who had wrongfully wished to become king of Armenia was not even buried at a cemetery because he died like a dog and was hauled away like a donkey!

Ոչ յիշեցաւ անուն նորա ի մէջ սրբոց, եւ ոչ մատեաւ յիշատակ նորա առաջի սուրբ սեղանոյն յեկեղեցւոջն։ Ոչ ինչ եթող չարիս՝ զոր ոչ գործեաց ի կեանս իւր, եւ ոչ ինչ մնաց ի մեծամեծ չարեաց՝ որ ոչ անցին ընդ նա ի մահուան նորա։ Գրեցաւ յիշատակարանս այս վասն նորա, առ ի կշտամբումն յանդիմանութեան մեղաց նորա. զի ամենայն՝ որ զայս լուեալ գիտասցէ, նզովս ի հետ արկցէ, եւ մի՛ լիցի ցանկացող գործոց նորա։

His name was not recorded among the saints’, nor was he commemorated at the holy altar of the church. He did not relent from committing evils throughout his life and there is no great evil that he did not experience in the course of his death. These memories were documented to make an example of his sins, so that everyone who hears this knows that he was anathematized for them, and so that no one desires to do as he did.

—
Index