Yeghishe's History of the Vartanants Saints: Chapter 5

Եղիշէի
Պատմութիւն Սրբոցն Վարդանանցն

Yeghishe's
History of the Vartanants Saints

Translated by Beyon Miloyan

Ե. ԿՐԿԻՆ ԱՆԳԱՄ ԸՆԴԴԷՄ ԿԱԼ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԱՒ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ՊԱՐՍԻՑ

V: THE ARMENIANS OPPOSE THE IRANIAN KING IN BATTLE AGAIN

Մեծ է սէրն Աստուծոյ քան զամենայն մեծութիւն երկրաւոր. եւ այնպէս աներկեւղս առնէ զմարդիկ՝ իբրեւ զանմարմին զաւրս հրեշտակաց, որպէս անդստին ի սկզբանէ է տեսանել զբազումս բազում անգամ ի բազում տեղիս։

The love of God is greater than all earthly greatness and makes mortals as fearless as the hosts of bodiless angels, which from the beginning of time have been seen a great many times and in many places.

Մարդիկ, որ սիրովն Աստուծոյ իբրեւ զինու վառեալք էին, ոչ ինչ խնայեցին զանգիտելով իբրեւ զանարի՝ գոլով վատասիրտք, կամ ի մահ անձանց, կամ յափշտակութիւն ընչից, կամ ի խողխողումն սիրելեաց, կամ ի գերութիւն ընտանեաց, ելանել ի հայրենի երկրէն եւ անկանել ի ստրկութիւն յաւտարութեան. առ ոչինչ համարեցան զայս ամենայն անցս չարչարանացն. այլ միայն միաբան կալ ընդ Աստուծոյ, զի ի նմանէ միայն մի՛ գերի ելցեն. եւ ամենայն երեւելի մեծութեանս զնա բաւական համարեցան՝ ընտրեալ ի միտս իւրեանց։

Those who were armed with the love of God did not cower out of fear like faint-hearted cowards; not from their own deaths, nor the plunder of their possessions, nor the slaughter of their loved ones, nor the captivity of their families, nor the departure from their homeland, nor from becoming slaves in a foreign land. They regarded all these miserable proceedings as nothing, standing united with God, that they only not be removed from their service to Him. They chose in their minds to content themselves in all His visible greatness.

Եւ զուրացութիւնն մեռելութիւն վարկանէին, եւ զմահ վասն Աստուծոյ՝ անանց կենդանութիւն, եւ ծառայել յերկրի՝ ազատութիւն կենաց իւրեանց, եւ ընկենուլ զանձինս յաւտարութիւն՝ ընդ Աստուծոյ գիւտից։

They considered apostasy as death, and death for God’s sake as eternal life; to serve in the land as the freedom of their lives, and being exiled to a foreign land as to be discovered by God.

Որպէս յայսմ ժամանակի տեսաք աչաւք մերովք, զի զնոյն նահատակութիւն նահատակեցաւ եւ աշխարհս Հայոց։ Քանզի իբրեւ ետես մեծն Վարդան զերկպառակութիւն աշխարհին իւրոյ, ոչ ինչ թերահաւատութեամբ զանգիտեաց։ Թէպէտ եւ ստուգեալ գիտաց զբազմաց այլոց եւս զերկմտութիւն, որ դեռ եւս ընդ նմա միաբանեալք էին, քաջալերեցաւ յանձն իւր եւ քաջալերեաց զզաւրսն իւր. քանզի ինքն իսկ բռնացեալ ունէր զթագաւորանիստ տեղիսն միաբանութեամբ նախարարացն, որ ոչ քակեցան ի սուրբ ուխտէն։

As we saw at this time with our own eyes, this very nahatakutyun took place in Armenia. For when the great Vartan saw the disunity of his country, he did not hesitate out of fear. Although he knew that many others [in his ranks] were in doubt, he took courage in himself and encouraged his troops, for he and those nakharars who had not dissolved from the holy covenant held control of the royal districts.

Հրաման տուեալ ամենայն զաւրացն ժողովել յԱրտաշատ քաղաք, փոխանակ յետս կացելոցն որ ելին զհետ իշխանին Սիւնեաց, զեղբարս կամ զորդիս կամ զեղբարցն որդիս ի տեղի նոցա մատուցանէր, եւ զիւրաքանչիւր զաւրս տայր նոցա, զի դեռ եւս ինքն ունէր զամենայն աշխարհն։

He ordered all the troops to assemble in the city of Artashat, appointed his brothers, sons and brothers’ sons in the place of those who had gone after the prince of Syunik and provided each of them with soldiers, for he was still in control of the whole country.

Եւ փութով ամենեքեան ի տեղի պատերազմին եկեալ հասանէին իւրաքանչիւր զաւրաւք եւ ամենայն պատրաստութեամբ, նոքա եւ որ բունքն հաստատուն կացեալ էին ի տեղւոջն։ Ներշապուհ Արծրունի, Եւ Խորէն Խորխոռունի, Եւ ինքն Սպարապետն, Եւ Արտակ Պալունի, Եւ Վահան Ամատունի, Եւ Գիւտն Վահեւունեաց, Եւ Թաթուլ Դիմաքսեան, Եւ Արշաւիր Արշարունի, Եւ Շմաւոն Անձաւացի, Եւ Տաճատ Գնթունի, Եւ Ատոմ Գնունի, Եւ Խոսրով Գաբեղեան, Եւ Կարէն Սահառունի, Եւ Հմայեակ Դիմաքսեան, Եւ մեւս եւս այլ Գազրիկ Դիմաքսեան, Ներսեհ Քաջբերունի, Փարսման Մանդակունի, Եւ Արսէն Ընձայացի, Եւ Այրուկ Սղկունի, Եւ Վրէն Տաշրացի, Եւ Ապրսամ Արծրունեացն, Եւ Շահխոռապետն արքունի, Եւ Խուրս Սրուանձտեաց, Քողեանքն եւ Ակէացիքն եւ Տրպատունիքն, եւ զաւրքն Ռշտունեաց, եւ ամենայն գործակալքն արքունի իւրաքանչիւր զաւրաւքն հանդերձ։

They all hurried to the battlefield with their soldiers, fully prepared, along with those who had already encamped there: Nershapuh Artsruni, Khoren Khorkhoruni, Himself, the sparapet [Vartan], Artak Paluni, Vahan Amatuni, Giwt of Vahevunik, Tatul Dimaksian, Arshavir Arsharuni, Shmavon Andzavatsi, Tachat Gntuni, Atom Gnuni, Khosrov Gabeghian, Karen Saharuni, Hmayeak Dimaksian, as well as Gazrik Dimaksian, Nerseh Kajberuni, Parsman Mandakuni, Arsen Endzayatsi, Ayruk Sghkuni, Vren Tashratsi, Aprsam of the Artsrunik, Shahkhorapet, the royal, Khurs of the Sruandztik, the Koghiank, the Akeatsik, the Trpatunik, the forces of the Rshtunik, and all the royal commissioners together with each of their troops.

Սոքա ամենեքեան համագունդք հասանէին ի գործ պատերազմին ի դաշտն Արտազու եւ լինէր հանդէս համարուն վաթսուն եւ վեց հազար այր ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ։ Եկին ընդ նոսա սուրբքն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց, եւ բազում եւ այլ քահանայք, եւ եւս բազմագոյն պաշտաւնեայք։

They all came to battle at the plain of Artaz with a procession of 66,000 men, together with cavalry and infantry. The holy Hovsep and presbyter Ghevond came with them, along with many other priests and clergy.

Քանզի ոչ ինչ զանգիտեցին եւ նոքա գալ ընդ նոսին ի գործ պատերազմին. զի ոչ եթէ մարմնական համարէին զկռիւն, այլ հոգեւոր առաքինութեան. ցանկային մահակից լինել քաջ նահատակացն։

They did not refrain from coming to battle with the others because they did not consider the fight to be a physical one, but one of spiritual virtue, and they desired to die among the ranks of the brave nahataks.

Սկսաւ սպարապետն խաւսել միաբանութեամբ նախարարացն ընդ զաւրսն եւ ասէ. «Ի բազում պատերազմունս մտեալ է իմ, եւ ձեր ընդ իս. է ուրեք՝ զի քաջապէս յաղթեցաք թշնամեացն, եւ է ուրեք՝ զի նոքա մեզ յաղթեցին. Եւ բազում այն է՝ որ յաղթող գտեալ եմք եւ ոչ յաղթեալք։

The sparapet began speaking with his troops in the company of the nakharars, and said: “I have entered into many battles, and you with me; sometimes we bravely defeated our enemies and sometimes they defeated us, though often we were found vanquishers and not vanquished.

«Եւ միանգամայն այն ամենայն էին մարմնոյ պարծանք. քանզի հրամանաւ անցաւոր թագաւորին մարտնչէաք։ Որ փախչէր, վատանուն յաշխարհի երեւէր, եւ անողորմ մահ ի նմանէ գտանէր. իսկ որ քաջութեամբ յառաջ մատչէր, քաջ անուն ազգի ժառանգէր, եւ պարգեւս մեծամեծս յանցաւոր եւ ի մահկանացու թագաւորէն ընդունէր։

"At the same time these were all matters of earthly boasting, for we fought at the command of a transitory king: He who fled from battle was discredited throughout the land and died a pitiless death, but he who advanced bravely inherited a glorious name among his people and received great honors from a transitory and mortal king.

«Եւ մեք իսկ աւասիկ յիւրաքանչիւր մարմինս ունիմք վէրս եւ սպիս բազումս. եւ բազում այն քաջութիւն իցէ, վասն որոյ առեալ իցէ եւ պարգեւս մեծամեծս։ Անարգ եւ անաւգուտ զքաջութիւնսն համարիմ, եւ առ ոչինչ զպարգեւսն բազումս. վասն զի ամենեքեան խափանելոց են։

“Now here we are, with many wounds and scars on our bodies; we must have performed many brave acts to have received such great gifts. But I consider those valorous acts to be abject and worthless and those many gifts as nothing, for they are all perishable.

«Իսկ արդ եթէ վասն մահականացու հրամանատուին զայն արութիւնս կատարէաք, ո՛րչափ եւս առաւել վասն անմահ թագաւորին մերոյ, որ Տէրն է կենդանեաց եւ մեռելոց, եւ դատելոց է զամենայն մարդ ըստ գործոց իւրոց։ Ապաքէն եթէ կարի շատ յառաջ մատուցեալ ծերացայց, սակայն ելանելոց եմք ի մարմնոյ աստի, զի մտցուք առ Աստուած կենդանի, որ ոչ եւս ելանիցեմք ի նմանէ։

“Yet if we have performed such valor in obedience to a mortal commander, how much more shall we do so for our immortal king who is the Lord of the living and dead and who judges all mortals according to their works! For even if we are to grow old, we shall depart from our bodies here and go to the living God, never to depart again.

«Արդ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ քաջ նիզակակիցք իմ. մանաւանդ զի բազումք ի ձէնջ լաւագոյնք էք քան զիս արութեամբ, եւ գահու ի վեր ըստ հայրենի պատուոյն. բայց յորժամ ձերով կամաւք եւ յաւժարութեամբ առաջնորդ եւ զաւրագլուխ ձեզ կացուցէք, հեշտ եւ բաղձալի թուեսցին բանք իմ ի լսելիս մեծամեծաց եւ փոքունց։ Մի՛ երկուցեալ զանգիտեսցուք ի բազմութենէ հեթանոսացն, եւ մի՛ յահագին սրոյ առն մահկանացուի զթիկունս դարձուսցուք. զի եթէ տացէ Տէր յաղթութիւն ի ձեռս մեր, սատակեսցուք զզաւրութիւն նոցա, զի բարձրասցի կողմն ճշմարտութեան. եւ եթէ հասեալ իցէ ժամանակ կենաց մերոց սուրբ մահուամբ պատերազմիս, ընկալցուք խնդութեամբ սրտիւ. բայց միայն յարութիւնս քաջութեան վատութիւն մի՛ խառնեսցուք։

“I beseech you, my brave fellow soldiers, many of whom are more valorous than me and of higher patrimonial rank, yet as you yourselves want me to lead you into this battle, let my words be agreeable and appealing to the high and low among you: Do not fear the multitude of the heathens, and do not turn away from the formidable sword of mortals. For if the Lord grants us victory, we shall obliterate their strength and the side of truth shall be exalted. And if it should happen that we meet our holy deaths in this battle, then let us accept it with joy of heart and without diluting our valor with cowardice.

«Մանաւանդ զի անմոռաց է ինձ, յիշելով զիմ եւ զոմանց ի ձէնջ, ի ժամանակին՝ զի զանաւրէն իշխանն խաբեցաք պատրեցաք իբրեւ զմանուկ մի տղայ անպիտան. իբր այն եթէ ի վերին երեսս զկամս նորա ամբարշտութեանն կատարեցաք. բայց ի ծածուկ զխորհուրդս Տէր ինքնին վկայէ մեզ, ո՛րպէս անքակ կացեալ եմք ի նմանէ։ Զոր եւ դուք ինքնին իսկ գիտէք. Վասն սիրելեաց մերոց, որ ի մեծի նեղութեան էին, հնարս խնդրէաք վասն յանդորր հանելոյ, զի նոքաւք հանդերձ մարտ եդեալ կռուեսցուք ընդ անաւրէն իշխանին վասն հայրենի աստուածատուր աւրինացն։ Եւ իբրեւ նոցա ոչ ինչ կարացաք աւգնել, անհնար լիցի այս՝ եթէ վասն մարմնաւոր սիրոյ զԱստուած ընդ մարդկան փոխանակիցեմք։

“For I have not forgotten how I and some of you at the time deceived the tyrannical prince like a rascal by pretending to carry out his impious will while the Lord himself witnessed our secret thoughts with which we remained inseparable from Him. As you know, we sought means to bring peace to our loved ones who were in great trouble, that together with them we may fight against the impious prince for our ancestral, God-given religion. And just as we were completely unable to help them, let it also be impossible to exchange God for man for the sake of worldly love.

«Իսկ արդ յերկուս եւ յերիս կռիւս Տէր ինքնին մեծաւ զաւրութեամբ աւգնեաց մեզ, որպէս զի զանուն քաջութեան ժառանգեցաք, եւ զզաւրսն արքունի չարաչար հարաք, եւ զմոգսն անողորմ սատակեցաք, եւ զպղծութիւն կռապաշտութեանն ի տեղեաց տեղեաց սրբեցաք, զանաւրէն հրաման թագաւորին եղծաք ապականեցաք, զխռովութիւն ծովուն ցածուցաք, լեառնացեալ ալիքն դաշտացան, բարձրադէզ փրփուրն սպառեցաւ, գազանացեալ սրտմտութիւնն դադարեաց։

“In two, three battles the Lord himself assisted us with great power so that we inherited a valiant name, grievously striking the king’s army and mercilessly killing the magi, cleansing the uncleanliness of idolatry in various places, destroying the abominable order of the king, leveling the agitation of the sea, causing the mountainous waves to flatten and the heaping foam to wash away, and putting an end to their brutal passions.

«Որ ի վերայ ամպոց որոտայր, նկուն եղեալ՝ քան զսովորական բնութիւնն ի վայր գտաւ՝ ընդ մեզ խաւսելով։ Որ բանիւ հրամանաւ կամէր կատարել զչարութիւնն իւր ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ, արդ աղեղամբ եւ նիզակաւ եւ սրով կռուի։ Որ իբրեւ զհանդերձ կարծէր ունել մեզ զքրիստոնէութիւնն, արդ իբրեւ զգոյն ի մարմնոյ չկարէ շրջել, թերեւս եւ ոչ այլ կարասցէ մինչեւ ի կատարած։

“He who thundered above the clouds humbled himself in coming down to speak with us; he who resolved to effect his evil upon the holy church by his verbal commands is now fighting with bow, spear and sword; he who thought that we wear Christianity as we wear clothes cannot convert us just as he cannot change the color of our skin, and may he never succeed till the end.

«Քանզի հիմունք սորա հաստատութեամբ եդեալ են ի վերայ վիմին անշարժութեան, ո՛չ ի վերայ երկրի, այլ ի վեր յերկինս, ուր ոչ անձրեւք իջանեն եւ ոչ հողմք շնչեն եւ ոչ հեղեղս յարոցանեն։ Եւ մեք թէպէտ եւ մարմնով յերկրի եմք, այլ հաւատով յերկինս եմք շինեալ, ուր ոչ ոք կարէ հասանել յանձեռագործ շինուածն Քրիստոսի։

“For His foundations are firmly placed on an immovable rock—not on earth, but in the heavens, where there is no rainfall, no wind and no floods. Although we are of this earth in flesh, in faith we are made in heaven, where no one is able to grasp at the edifice of Christ, which is not a work of hands.

«Հաստատուն կացէք յանշուշտ զաւրագլուխն մեր, որ ոչ երբէք մոռասցի զգործս նահատակութեան ձերոյ։ Ո՛վ քաջք, մեզ այս մեծապէս է, զոր կատարեաց Աստուած ի ձեռն մերոյ բնութեանս, յորում եւ զաւրութիւնն Աստուծոյ մեծապէս երեւի։

“Stand firm in our veritable commander who will never forget your work of nahatakutyun. O brave ones! how great for us that God worked through our nature, through which His power appears greatly.

«Զի եթէ զայլս կոտորելով ի վերայ աստուածային աւրինացն՝ պարծանս անձանց ժառանգեցաք եւ զքաջ անուն ազգատոհմին մերոյ թողաք եկեղեցւոյ, եւ վարձուց ակնկալութիւն ի Տեառնէ է, որ պահի իւրաքանչիւր ումեքի մէնջ ըստ սրտին յաւժարութեան եւ ըստ գործոց առաջարկութեան, որչափ եւս առաւել՝ եթէ մեք մեռանիցիմք ի վերայ մեծի վկայութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որում եւ երկնաւորքն են ցանկացեալ, եթէ գոյր հնար։

“For if by shattering others for the sake of divine laws we inherit glory for our souls and dedicate our brave family names to the church, and our expectation of reward is from the Lord who is preserving our portion according to the willingness of our hearts and procession of our works, how much greater [will our rewards be] if we die upon the great testimony of our Lord Jesus Christ, which even the heavenly ones would wish to do if it were possible!

«Եւ զի այս պարգեւք ոչ ամենեցուն է անկ, այլ որում պատրաստի ի բարերար Տեառնէն, եւ մեզ այս ոչ եթէ յարդար գործոց ինչ պատահեաց, այլ յաննախանձ պարգեւատուէն. որպէս եւ ասէ իսկ ի սուրբ կտակարանին. Ուր առաւել եղեն մեղքն, անդէն առաւելան շնորհքն Աստուծոյ։

“These gifts have not fallen to everyone, but rather to those for whom the benevolent Lord has prepared them, and therefore they have not fallen to us on account of our righteous works but are from the unenvious giver of gifts as it says in the Holy Gospel: ‘Where sin abounded, God’s grace did much more abound.’

«Եւ մեզ կարի քաջ ի դէպ ելանէ հրաման պատասխանւոյս այսորիկ. որպէս եւ առաւելապէս երեւեցաք մարդկան ամբարշտեալք, կրկին առաւելապէս երեւեսցուք արդարացեալք մարդկան եւ հրեշտակաց եւ Հաւրն ամենեցուն։ Զի որ աւր լուան ապաքէն զմէնջ մարդիկ ի գործ ամբարշտութեանն, արտասուսբազում հեղան ի սուրբ եկեղեցւոջն, եւ եւս բազմագոյն ի մէջ սիրելեացն մերոց։ Նա եւ ընկերք մեր սրով սրտմտեալ սպառնային մեզ, եւ մահ դառնութեան ի վերայ հասուցանել կամէին. եւ ծառայքն մեր սարտուցեալ փախչէին ի մէնջ։

“This command is very pertinent to us, for as impious as we appeared to men, that much more will we appear justified to men and angels and the Father of all. For on the day that people heard of our impious actions, many tears were shed at church and even more among our loved ones; our friends threatened us with the sword, wishing to bring bitter death upon us, and even our servants fled from us in shock.

«Եւ հեռաւորաց, որոց լուեալ էր զանուն քրիստոնէութեան մերոյ, քանզի ոչ էին տեղեակ խորհրդոցն մերոց, ողբս ի բերան առեալ անդադար աշխարէին զմեզ, եւ անգիտութեամբ հայհոյութիւնս բազումս խաւսէին զմէնջ։ Եւ որ մեծն քան զամենայն ասացից. ո՛չ միայն մարդիկ յերկրի՝ այլ եւ հրեշտակք յերկինս զերեսս իւրեանց դարձուցին ի մէնջ, զի մի տխուր դիմաւք հայեսցին ի մեզ։

“And those who were distant and who heard of our Christian name, not knowing of our intentions, lamented and wept incessantly over us, and piled curses upon us out of ignorance. Yet greater than all this, I say not only earthly mortals, but also heavenly angels turned their faces on us, so as to not look upon us with a long face.

«Եւ ահա եկն եհաս ժամանակ, զի զամենայն զկեղտ անուն ի մէնջ ի բաց բարձցուք։ Յայնժամ իբրեւ զթախծեալ սգաւոր՝ յոգի եւ ի մարմին էաք տրտմեալք, այսաւր զուարթացեալք եւ զգաստացեալք յերկոսեան առ հասարակ եմք լրջացեալք. քանզի եւ զՏէրն բարերար ընդ մեզ տեսանեմք յառաջնորդութիւն. չէ մեր մարդ զաւրավար, այլ զաւրագլուխն ամենայն մարտիրոսաց։ Երկիւղ՝ թերահաւատութեան է նշանակ. զթերահաւատութիւն մեք ի մէնջ վաղ մերժեցաք, ընդ նմին եւերկիւղն փախիցէ ի մտաց եւ ի խորհրդոց մերոց»։

“At last, the time has come to rid ourselves of every stain upon our names. At that time, our souls and bodies were afflicted like melancholy mourners; today, our joy and preparation have made us more solemn in soul and body, because we see the benevolent Lord in leadership. Our general is not a man, but the commander of all martyrs. Fear signifies doubt; having long ago expelled doubt from ourselves, let fear also flee from our minds and thoughts.”

Զայս ամենայն առաքինի զաւրավարն խաւսեցաւ ընդ ամենայն բազմութեանն. դարձեալ եւ զմի մի ի նոցանէ քաջալերէր ի ծածուկ եւ սրտապնդէր, եւ զամենայն պակասութիւն աղքատութեան լնոյր։ Որոյ ոչ ինչ գոյր զաւրականին, յանձնէ եւ յընկերաց մատուցանէր. որոյ զէն չէր՝ զէն պատրաստէր. եւ որում հանդերձ պիտոյ էր, հանդերձ զգեցուցանէր, եւ որում երիվար պիտոյ էր, երիվար տայր։ Եւ առատ ռոճկաւք ուրախ առնէր զամենեսեան, եւ զուարթագին զինքն ցուցանէր ամենեցուն։

The valiant general spoke all this to the multitude, and encouraged them one by one in private, filling all their wants of indigence. Whoever among the soldiers was in want of supplies, he supplied from himself or from his friends: for those who were unarmed, he prepared arms; whoever was in need of uniform, he clothed; and whoever was in need of a horse, he provided a horse. With abundant pay he made them all happy and showed himself to be joyous among the multitude.

Եւ ըստ պատերազմական կարգին՝ զքաջ արանց զյիշատակարանս հանապազ երկրորդէր առաջի նոցա. զի եւ ինքն իսկ տեղեակ էր ի մանկութենէ իւրմէ սուրբ կտակարանաց։ Զոր եւ ի ձեռն առեալ զքաջ նկարագիրն Մակաբայեցւոց՝ ընթեռնոյր ի լսելիս ամենեցուն, եւ յորդառատ բանիւք զելս իրացն իմացուցանէր նոցա, ո՛րպէս մարտուցեալ կռուեցան ի վերայ աստուածատուր աւրինացն ընդդէմ թագաւորին Անտիոքացւոց։ Զի թէպէտ եւ ի նմին կատարեցան մահուամբ, սակայն անուն քաջութեան եկաց մինչեւ ցայսաւր ժամանակի, ո՛չ միայն յերկրի, այլ եւ անմոռաց յերկինս։

According to military convention, he constantly repeated to them the records of valiant men, having been versed in Holy Scripture from childhood. Thus, taking hold of the brave description of the Maccabees, he related their proceedings with exuberant words, and related how they fought the king of Antioch for their God-given religion. For although the Maccabees had been martyred, their brave reputation has stood to this day, not only on earth, but also unforgettably in heaven.

Նա եւ զայն յուշ առնէր զաւրականին, ո՛րպէս ազգատոհմն Մատաթեայ քակտեալ բաժանեցան ի միաբանութենէ նորա, դարձան ի հրաման թագաւորին, շինեցին մեհեանս, մատուցին զոհս պղծութեան, խոտորեցան յԱստուծոյ եւ ընկալան զպատիժս պատուհասի մահուան ի սուրբ միաբանելոցն. իսկ Մատաթի եւ որք ընդ նմայն էին, ոչ ինչ լքեալ թուլացան, այլ եւս առաւելապէս պնդեցան, եւ ձեռնամուխ եղեն ի գործ պատերազմին բազում ժամանակս։

He also reminded the soldiers how the clan of Mattathias had dissolved from their union, returned to the king’s command, built pagan temples, made impure sacrifices, strayed from God and received the punishment of death from the members of the holy alliance. But Mattathias and those with him were not forsaken or weakened, but rather more strengthened, and battled for a long time.

Զայս ասէր, եւ անդէն ի դաշտին զտեղի առեալ՝ զզաւրսն զետեղէր, եւ յամենայն կողմանց տակաւ զայրուձին կազմէր։ Իսկ յետ բազում աւուրց զաւրագլուխն Պարսից խաղայր գայր ամենայն հեթանոսական բազմութեամբն. եւ եկեալ հասանէր յաշխարհն Հայոց ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառ։

He said this and encamped there on the plain, positioned the troops, and arranged the cavalry on all sides. After many days the Persian general advanced with the entire multitude of heathens and reached Armenia at the districts of Her and Zarevand.

Եւ անդէն ի գաւառին զտեղի առեալ նորա՝ բանակ բոլորէր, փոս հատանէր, պատնէշ կանգնէր, շերտաւոր փակէր, ամրացուցանէր իբրեւ զքաղաք ամենայն պատրաստութեամբ։ Գունդ բազում հատանէր ի զաւրաց նորա, ասպատակաւ արշաւէր, յաւարի առնուլ կամէր զգաւառս բազումս։ Զայն իբրեւ լուան զաւրքն Հայոց, սեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց՝ Առանձար անուն ընտրեցին յամենայն զաւրականէն՝ լի իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ։

He set up camp in that district, dug a trench, built a rampart, surrounded it with a fence and fortified it by all means as though it were a city. He took a detachment from his army and marauded and raided many districts in hopes of taking plunder. When the Armenian army heard this, they chose a sepuh from the Amatunik clan named Arandzar who was full of wisdom and valor. Arandzar went before them with two thousand men, slayed many in their detachment and sent the rest fleeing back to their camp.

Ել ընդ առաջ նորա հազարաւք երկու, հար սատակեաց զբազմութիւն գնդին, եւ զմնացեալսն ի նոցանէ անդրէն փախստական ի բանակն արկանէր։ Եւ ինքն ողջանդամ այսրէն դառնայր, եւ լինէր տաւն ուրախութեան մեծ յաւուրն յայնմիկ զաւրացն Հայոց։ Դարձեալ միւսանգամ ուրացեալն Վասակ անդրէն ի հնարս հայթայթանաց մտանէր ըստ առաջին կեղծաւորութեանն իւրոյ. շրջեցաւ ի ձեռն սուտ երիցանցն, զոր յառաջագոյն ասացաք, նոքաւք հրամանաւ արքունի ի պատգամաւորութիւն խաւսէր, եւ երդմամբ հաստատէր զքրիստոնէութիւնն անդրէն ունել։

He returned uninjured and the Armenian army held a great, joyous feast that day. Then the apostate Vasak started scheming again, returning to his former duplicitous ways. He went around with the aforementioned false priests, all pretending to be delegates sent by the royal command with false promises that the Armenians were allowed to practice Christianity again.

Եւ զայս արարեալ զբազում աւուրս՝ ոչ կարաց զմիաբանութիւնն քակտել, մանաւանդ զսուրբ ուխտ եկեղեցւոյն, որ ոչ էր հեռացեալ ի զաւրականէն։

But after many days of this, he was unable to dissolve their brotherhood, and especially not the holy clergy, who never departed from among the military.

Որպէս երանելի երէցն Ղեւոնդ հրաման առեալ ի սուրբ ընկերացն՝ ի մեծէն Յովսէփայ եւ յամենայն մեծամեծացն, ի քահանայիցն եւ ի զաւրագլխացն, եբաց զբերան իւր եւ ասէ բարձր բարբառով առաջի հրեշտակացն.

Then the venerable presbyter Ghevond, receiving permission from his holy friends, the great Hovsep and all the grandees, priests and commanders, said loudly before [the army and] the delegates:

«Յիշեցէ՛ք ամենեքեան զհարսն մեր զառաջինսն, որ յառաջ քան զծագումն Որդւոյն Աստուծոյ յիւրաքանչիւր ժամանակի։ «Քանզի իբրեւ մերժեաց եւ ընկէց զմեզ չարն յաստուածային տեղւոյն, գտաք մեք անկեալք ընդ անողորմ դատաստանաւք ըստ մեղացն յանցաւորութեան, որ ի կամս ազատութեան մերոյ գործեցաք զանարժանս, եւ զարարչական զաւրութիւնն շարժեցաք ի վերայ մեր ի ցասումն բարկութեան, եւ զողորմած դատաւորն յուզեցաք վրէժ առնուլ անաչառութեամբ յարարածոցս. մինչեւ հրաման տուեալ երկնային ծովուն հեղուլ ի վերայ ցամաքիս, եւ հաստատուն յատակք երկրիս ծակոտեալ՝ ընդդէմ զհակառակսն գործեցին։ Վերինք եւ ներքինք եղեն մեզ գործիք տանջանաց՝ առանց բարեխաւսի վրէժ առնուլ յանցանաց մերոց։

“Recall our forefathers in each age before the birth of the Son of God. For when the evil one cast us out from the divine place, we found ourselves fallen into pitiless judgment due to our sins of transgression that we committed by our own free will, bringing upon ourselves the wrath of the Creator’s power, moving the merciful Judge to take impartial vengeance on His creatures, and even commanding the heavenly sea to pour out onto the land and pierce the earth’s surface against the opposite side. Those above and below became tools of our torments, avenging our sins without an intercessor.

«Ապաքէն արդարն Նոյ միայն գտաւ կատարեալ յազգի մարդկութեանս, որ ցածոյց զսրտմտութիւն բարկութեան տերունեան ցասմանն, եւ եղեւ սկիզբն առաջարկութեան առ աճումն բազմութեան մարդկային ազգիս։ Դարձեալ եւ Աբրահամ ի փորձութեանն իւրում գտաւ առաքինի, եւ զընկալեալ պարգեւսն յԱստուծոյ՝ ինքեան ձեռաւք փոխ անդրէն նմին մատուցանէր. վասն այսորիկ եւ յառակս ընկալաւ զնա Աստուած, զի ի նմա տպաւորեալ տեսանէր զաներեւոյթ գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ զըմբռնումն անըմբռնելւոյն եւ զզենումն անմահին, որ իւրով մահուամբն խափանեաց զիշխանութիւն մահու։ Եւ եթէ մահուամբ մահ մեռանի, մի՛ երկիցուք մահակիցք լինել Քրիստոսի. զի ընդ որում մեք մեռանիմք, ընդ նմին եւ կենդանանամք։

“Only the righteous Noah was found to be perfect among humans, averting God’s anger, and became the source of the increase and multiplication of the human race. Likewise, Abraham was found virtuous in his tests, and offered to return to God the very gifts he had received from Him with his own hands. Thus, God received him, so to say, for he saw in his impression the invisible coming of the Son of God, the conception of the inconceivable and the sacrifice of the immortal, who through His death voided the power of death. And if death dies by death, let us not fear to die in the ranks of Christ, for by whom we die, we shall also live again.

«Յիշեցէք, առաքինիք, զմեծն Մովսէս, որ մինչչեւ հասեալ էր յարութեան հասակն՝ խորհուրդ սուրբ նահատակութեանն ի տիս տղայութեանն երեւէր նմա. եւ տուն թագաւորին Եգիպտացւոց ի ծառայութիւն մտանէր նմա, եւ ակամայ դայեկութեամբ սնուցանէր զնա. եւ ի ժամ փրկելոյ զժողովուրդն ի նեղութենէն՝ միջնորդ եղեւ երկնի եւ երկրի, միանգամայն եւ աստուած անուանեցաւ ի վերայ Եգիպտացւոցն։

“Recall, valiant ones, the great Moses, to whom the counsel of holy nahatakutyun appeared in the days of his youth before he reached the age of manhood. He entered service in the royal house of Egypt, where he was unwillingly nourished and fostered. At the time of the deliverance of the people from persecution, he became mediator between heaven and earth and was named god over the Egyptians.

«Քանզի ուր գտաւ սուրբ խորհուրդն զաւրացեալ՝ անձամբ իւրով վրէժ առնոյր յԵգիպտացւոցն. իսկ ուր աստուածային յայտնութիւնն ի վերայ նորա լինէր, ի ձեռն գաւազանին գործէր զմեծամեծ սքանչելիսն։ Եւ վասն սուրբ նախանձուն, զոր ունէր, եհար զԵգիպտացին եւ ընդաւազեաց. վասն որոյ զմեծ անուն դնէր նմա, եւ առաջնորդ ժողովրդեանն զնա կացուցանէր։ Եւ բազում այն է, որ հեղմամբ արեանն արդարացաւ, եւ անուանեցաւ մեծ քանզամենայն մարգարէս. ո՛չ միայն զարտաքին թշնամիսն կոտորելով, այլ եւ զազգատոհմսն, որ փոխանակեցին զԱստուած ընդ որթուն յանապատին։

“For where he found the holy mystery at work, he himself took vengeance against the Egyptians, and where the divine revelation was upon him, he performed great miracles through the staff in his hand. And because of the holy zeal that he possessed, ‘he slayed the Egyptian, and hid him in the sand,’ and thus he was given a great name and established as the leader of his people. Moreover, he was justified in spilling blood and was named greater than all the prophets, not only by killing his external foes, but also his kin who exchanged God for the calf in the desert.

«Եւ եթէ նա ի հեռուստ այնպիսի վրէժ խնդրէր գալստեան Որդւոյն Աստուծոյ, մեք, որ ականատեսք եղաք եւմեծապէս վայելեցաք յերկնաւոր պարգեւսն շնորհաց նորա, եւս առաւել պարտիմք վրէժխնդիր լինել մաւտակայ ճշմարտութեանս։ Որ եդ մահուամբ զանձն իւր ի վերայ մեղաց մերոց եւ արդարացոյց զմեզ յանհնարին դատապարտութենէն, դիցուք եւ մեք զանձինս մեր մահուամբ ի վերայ անմահ զաւրութեանն, զի մի՛ նուազք քան զվրէժխնդիրսն գտանիցիմք։

“And if from so far away he sought retribution for the coming of God’s son, we who have witnessed and greatly enjoyed the heavenly gifts of His grace ought much more to take retribution for the coming truth. Let us also die for the immortal power of the One who put Himself to death for our sins, absolving us from unbearable condemnation, so that we are not found beneath retribution.

«Յիշեցէք զմեծ քահանայն Փենեհէզ, որ սպանմամբ եբարձ զպղծութիւնն ի ժամ պատերազմին, եւ յազգէ յազգ երդմամբ հաստատեաց զքահանայութիւնն։ Մի՛ մոռանայք եւ զսուրբ մարգարէն զԵղիաս, որ ոչ կարէր հանդարտել հայել ի կռապաշտութիւնն Աքաբու. եւ արդար նախանձուն իւրոյ զութ հարիւրսն ինքեան ձեռաւք սատակեաց, եւ զերկուս յիսունսն անշէջ հրոյն մատուցանէր լուցկիս. եւ զաստուածային վրէժն խնդրելով՝ անըմբռնելի եւ ահագին կառաւքն յերկրէ ի յերկինս վերացաւ։

“Recall the great priest Phineas, who took away profanation with murder at the time of war and established the hereditary priesthood with a vow. Do not forget the holy martyr Elias, who could not bear to look at the idolatry of Ahab and with righteous zeal killed 800 people with his own hand and turned two [bands of] fifty into fuel for the unquenchable fire. And seeking divine retribution, he rose from earth to heaven in a great, impregnable chariot.

«Դուք՝ ե՛ւս մեծի մասին վիճակի հասեալ էք. զի ոչ եւս կառք առաքին ձեզ ի վերացումն, այլ ինքնին Տէրն կառաց եւ երիվարաց հզաւր զաւրութեամբ եւ սրբովք հրեշտակաւք ընդ առաջ եկեալ՝ ձեզ իւրաքանչիւր թեւս բուսուցանէ. զի նորա ուղեկիցք լինիցիք եւ նմին քաղաքակիցք։

“You have all arrived at greener pastures; for no longer is a chariot sent for your ascension, but the Lord of chariots and horses himself with his mighty power together with the holy angels will come before you and give each of you wings, that you may be their fellow travelers and [heavenly] citizens.

«Եւ այլ զի՞նչ եւս երկրորդեցից առաջի ձերոյ քաջ նահատակութեանդ, զի քան զիս տեղեկագոյնք եւ հմուտք էք սուրբ կտակարանացն։ Դաւիթ ի մանկութեան ժամանակին քարիւ կործանեաց զմեծ բլուրն մսեղէն, եւ ոչ ինչ զանգիտեաց յահագին սրոյ հսկային. ցրուեաց զգունդս այլազգեացն, եւ ապրեցոյց զզաւրսն ի մահուանէ եւ զժողովուրդսն ի գերութենէ. եւ եղեւ անդրանիկ թագաւորացն Իսրայելի, եւ անուանեցաւ հայր Որդւոյն Աստուծոյ։ Նա անուանեցաւ առ ի պէտս ժամանակին, եւ դուք ճշմարիտ ծնեալք ի Սուրբ Հոգւոյն՝ որդիք էք Աստուծոյ եւ ժառանգակիցք Քրիստոսի։ Մի՛ ոք զձեր բաժինն ի ձէնջ հատանիցէ, եւ զձեզ աւտարախորթս արարեալ՝ տարաբաժին հանիցէ։

“What more shall I recount before you valiant nahataks, seeing as you are more versed and learned than me in the Holy Testaments? David in his youth felled that great mound of meat with a stone, without in the least fearing the sword of the giant. He scattered the armies of the foreigners, and rescued his soldiers from death and his people from captivity. He became the first king of Israel and was called the father of the Son of God. He was given that name for the need of the age, and you, who were born truly of the Holy Spirit, are sons of God and co-heirs of Christ. May no one cut your portion from you or deprive you of it by bastardizing and estranging you.

«Յիշեցէք զամենայն զաւրավարսն զառաջինսն Իսրայելի՝ զՅեսու, զԳեդէովն, զԵփիթայեա եւ զայլս ամենեսեան, որք ճշմարիտ հաւատովք էին. հարին կոտորեցին զզաւրսն հեթանոսաց, եւ սրբեցին զերկիրն ի պիղծ կռապաշտութենէն։ Եւ վասն հաստատուն արդարագործութեանն, որ ոչ ինչ երկմտեցին ի խորհուրդս իւրեանց, արեգակն եւ լուսին առանց ականջաց լուան եւ կատարեցին զբան հրամանի նոցա. ծով եւ գետք ճանապարհ գործեցին առաջի նոցա ըստ ոչ սովորութեան։ Եւ բարձրացեալ պարիսպք քաղաքին ձայնիւ լոկով անկեալ կործանեցան ի վրէժխնդրութիւն աւրինացն արդարութեան։ Եւ այլքն ամենայն, որ ըստ հաւատոց քաջութիւնս կատարեցին ի դարս իւրաքանչիւր, գովեցան ի մարդկանէ եւ արդարացան յԱստուծոյ։

“Recall all the former generals of Israel: Joshua, Gideon, Jephthah, and all the rest, who were of true faith. They slayed the army of heathens and cleaned the land of filthy idolatry, and for their solid works of virtue in which they did not waver at all in their minds even the sun and the moon which do not have ears obeyed their commands and the sea and rivers made way before them, contrary to their ways. And the high ramparts of the city fell merely by the force of sound in retribution for the just religion. The same goes for all the rest, who in each of their ages fulfilled valorous deeds according to their faith and were praised by others and justified by God.

«Ապաքէն նոյն Տէր է ի սկզբանէ եւ մինչեւ ցայսաւր եւ առ յապա, եւ յաւիտենից յաւիտեանս, եւ անդր քան զամենայն յաւիտեանս։ Ոչ նորոգի, զի ոչ հնանայ. ոչ մանկանայ, զի ոչ ծերանայ. ոչ փոփոխի անյեղեղուկ բնութիւնն Աստուծոյ. որպէս եւ ինքն ասէր բերանով սուրբ մարգարէիցն. Ես եմ, ես եմ, ես նոյն եմ ի սկզբանէ մինչեւ յաւիտ- եան. ոչ տամ զփառս իմ այլում, եւ ոչ զքաջութիւնս իմ դրաւշելոց։

“Truly, the Lord is the same from the beginning of time until today, forever and ever, for all eternity. He is not renewed, for He does not grow old. He does not grow young, for He does not age. His immutable nature does not change, as He Himself said through His own mouth to the holy prophets: ‘I am, I am; I am the same from beginning unto eternity; I will not give my glory to another, nor my praise to carved images.’

«Զայս գիտելով, եղբարք, մի՛ թուլութեամբ լքանիցիմք, այլ պնդութեամբ սրտիւ եւ հաստատուն հաւատովք կամակար յարձակեսցուք ի վերայ թշնամեացն, որ յարուցեալ գան ի վերայ մեր։ Մեր յոյսն մեզ կրկին երեւի. եթէ մեռանիմք՝ կեամք, եւ եթէ մեռուցանեմք՝ մեզ նոյն կեանք առաջի կան։ Յիշեսցուք զբանն Առաքելոյ, որ ասէ, թէ Փոխանակ ուրախութեան, որ նմա առաջի կայր, յանձն էառ զհամբերութիւն մահու, եւ մահու խաչի. վասն այսորիկ եւ Աստուած զնա առաւել բարձրացոյց, եւ ետ նմա անուն, որ ի վեր էքան զամենայն անուն. զի յանուն Յիսուսի Քրիստոսի ամենայն ծունր կրկնեսցի երկնաւորաց եւ երկրաւորաց եւ սանդարամետականաց։

“Knowing this, brothers, let us not quit out of weakness, but with firm heart and solid faith let us willingly attack those enemies who have raised themselves upon us. May our hopes resurface—for if we perish, we shall live on, and if we kill, our same lives stand before us. Recall the words of the apostle, who says, ‘Instead of happiness, which awaited him, he chose to endure even death, and crucifixion. Therefore, God exalted Him to the highest place, and gave Him the name that is above every name; that at the name of Jesus Christ every knee shall bow, in heaven and on earth and beneath the earth.’

«Եւ քանզի որ ճշմարտութեամբ միացեալ է ընդ սիրոյն Քրիստոսի, հոգւոյն աչաւք տեսանէ զաներեւոյթ յստակ լոյսն ճառագայթից իմանալի արեգական, որ յամենայն ժամ եւ յամենայն աւր գեր ի վերոյ ծագեալ երեւի ամենեցուն. եւ սրբատեսիլ եւ սրբահայեացս անպղտոր յստակութեամբ ձգտեցուցանէ զհայեցուածս, եւ թափանցանց եղեալ ընդ երկինս՝ յանմատոյց տեսիլն մերձեցուցանէ, եւ կորովութեամբ կշռէ զերկրպագութիւն զերից հատուածոցն միաւոր զաւրութեան։ Եւ արդ որ ընդ Աստուծոյ աստիճանսն ոտնփոխ եղեալ իցէ, եւ բարձրութեամբ յարքունիսն հասեալ, եւ զամենայն մեծութիւն բովանդակ տեսեալ, նա միայն է, որ ժառանգէ զանանց ուրախութիւնն եւ զանտրտմական մխիթարութիւնն։

“For he, who is one in his love of Christ, sees with the eyes of the spirit the invisible yet clear beams of light of the knowable sun, which shines supremely to all, every hour and every day. Piercing through the heavens, it brings near that unapproachable vision, energetically tipping them to worship the Trinity. And thus, only he who has climbed the ladder of God and reached the height of His kingdom and seen the whole of His greatness inherits eternal joy and consolation without sorrow.

«Մի՛, տեարք իմ պատուականք, յետ այսչափ ի բարձունս վերանալոյ՝ այսրէն յերկիր անկեալ թաւալիցիմք, այլ զտեղի առեալ անդրէն ի բարձրութեանն հաստատեսցուք։ Թէպէտ եւ հայեսցուք ի ստորին կողմ երկրիս, տեսանեմք զսա լի ամենայն ապականութեամբ եւ անսուրբ պղծութեամբք։ Քանզի զի՞նչ աղէտք տարակուսի են, որ ոչ գործին յերկրայինս ախտաբերս. թշուառութիւնք աղքատաց եւ անթիւ չարչարանք նոցուն, աղցաւոր ծանրութիւնք հարկահանաց, զզուանք եւ կռփանք ի բռնաւոր ընկերակցաց, քաղց եւ ծարաւ ըստ կարաւտութեան բնութեանս։ Սառնամանիք ձմերայնւոյ եւ խորշակք ամարայնւոյ, հիւանդութիւնք տարաժամք եւ ախտք մահաբերք հանապազ տանջեն զմարդիկ. երկեւղ արտաքնոց, արհաւիրք ի ներքնոց անդադար ի վերայ հասանեն. ցանկան մահու յառաջ քան զժամանակն, եւ ոչ գտանեն. եւ բազումք են, որ փորեն եւ խնդրեն, եւ խնդալից լինին յորժամ գտանեն։

“No, my honorable lords, after ascending such great heights, let us not tumble back down to earth, but let us establish ourselves at these heights. Though we look down on the earth, we see it full of corruption and filth. For what calamities of doubt do not come to pass upon pestilent earthly beings? The miseries of beggars and their countless sufferings, the pressing burdens of tax-collectors, the loathing and oppression of their tyrannical associates, and hunger and thirst according to our natural needs. The icy storms of winter and the excessive heat of summer, untimely illnesses and deadly diseases constantly afflict people. Fear of the external world and terror within ceaselessly befall them. They desire to die before their time, but do not find refuge. Many are those who search for death, and they are joyful when they discover it.

«Իսկ որ թուին մեզ, եթէ յաջողեալ իցեն ի մեծութեան եւ փափկանան ուրախութեամբ ի պակասելի կեանս, մեծամտեալ հպարտանան յանցաւոր մասունս աշխարհիս, նոքա են, որ կուրացեալ են ի ճշմարիտ կենացն։ Իսկ արդ զի՞նչ այն չարիք իցեն, որ ի նոսա ոչ գործիցին. ընդ մեծութիւն խառնեալ է յափշտակութիւն ընչից աղքատաց, ընդ սուրբ ամուսնութիւնն՝ գէճ պղծութիւն։ Յորս վայելեն ընտրութեամբ, նոցուն երկրպագութիւնս իբրեւ Աստուծոյ մատուցանեն, մոլորեալք ի ճշմարիտ կենացն։

“Yet it seems to us that those who succeed in greatness and take comfort in the mirth of their deficient lives, filling themselves with pride in the transitory aspects of this world, are the ones who are blind to the true life. What evils are there that they do not commit? For their wealth is combined with the plundering of the possessions of the poor and their holy matrimony with licentious obscenity. Straying from the true life, they worship as god whatever they choose to enjoy.

«Ո՞չ ահա ամենայն աշխարհս արարչին բոլորեցուն է գոյացութիւն. եւ զոր նոքայն պաշտեն եւ պատուեն՝ ապաքէն ի սմին նիւթոյ է մասն. իսկ արդ մասունքն մասանց կան ի ծառայութիւն։ Զի եթէ մի մասն աշխարհիս ապականացու է, հարկ է թէ եւ ամենայն մասունքն ընդ նմին ապականին։

“Isn’t the entire world the substance of the Creator of all? And isn’t that which they worship and honor a part of the same substance? Now the parts of this world are in service to one another, for if one part is corruptible, then all parts shall become corrupted through it.

«Նա եւ ի մասանց անտի՝ պարտ է թէ եւ ընտրութիւնք երեւեսցին. իսկ արդ որ լաւ է՝ յայտնի է ամենեցուն, եւ որ գիտէն իմանալ՝ նա է ընտիր ի մասանցն։ Ապա թէ այդ այդպէս է, քան զամենայն պաշտամունս հեթանոսաց, որում երկիր պագանեն, երկրպագուքն են առաւելեալք քան զանբան տարերսն, որոց չարաչար կան ի ծառայութեան. եւ զԷն Աստուած, որ ի մարդ կերպարանեցաւ, չպաշտեն, այլ արարածոց տանին երկրպագութիւն. որոց մեղաց չիք քաւութիւն յարդար ատենին։

“Also, selection must appear among those parts, with the good being evident to all, and those who are capable of understanding it being select among the parts. And if this is so, then worshippers are greater than all the pagan cults that they worship and the irrational elements which they serve amiss. They do not worship the God that Is—God who became man—but rather His creatures, for which sin there is no propitiation at the just tribunal.

«Ա՜ւն անդր ի բաց թողցուք զխաւարային խորհուրդս մոլորելոցն. եղկելիս եւ ողորմելիս քան զամենայն մարդիկ զնոսա համարեսցուք. Մանաւանդ զի կամաւք են կուրացեալք եւ ոչ ի հարկէ, եւ ոչ երբէք գտցեն զճանապարհն ճշմարտութեան։ Այլ մեր բացահայեաց աչաւք տեսեալ զլոյսն երկնաւոր, մի՛ պատահեսցէ մեզ խաւարն արտաքին։ Զի ոյք էին ի խաւարի, եկն առ նոսա լոյսն ճշմարիտ. կուրացեալք վրիպեցան ի կենացն, իսկ որք ընկալայքդ հաւատովք, որդիք էք եւ ոչ աւտարախորթք, սիրելիք եւ ոչ թշնամիք, բաժանորդք եւ ժառանգորդք վերին իմանալի քաղաքին։

“Now then! let us discard such obscure thoughts of those who are led astray. Let us consider them as more unfortunate and pitiable than all men, especially because they are blinded of their own will, and shall not therefore find the way of truth. But having seen the heavenly light with your open eyes, do not let external darkness befall us. For the true light came to those who were in the dark, and those who were blind to it have foregone life, yet you who have received the light with faith are sons and not bastards, beloveds and not enemies, and sharers and heirs of the celestial city.

«Անդ է առաջնորդ փրկութեան մերոյ. աստ քաջութեամբ նահատակեցաւ, եւ զնոյն ուսոյց ամենայն նիզակակից գործակցաց իւրոց Առաքելոց. ընդ որս եւ դուք էք այսաւր կրկին երեւեալ, աւրհնեալք հաւատովք ընդդէմ աներեւոյթ թշնամւոյն, պատենազէն զրահիւք դէմ ընդդէմ ընկերակից սատանայական գործոյն։ Եւ եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս, զերկոսեան կողմանսն ի պարտութիւն մատնէք, որպէս եւ Տէրն ինքնին արար աշխարհի. թուեցաւ թէ մեռաւ, այլ նա յայնժամ տարաւ զկատարեալ նահատակութիւնն. զախոյեանն ընկէց, զպատերազմն եհար, զթշնամիսն ցրուեաց, զաւարն ժողովեաց, զգերիսն դարձոյց, զպարգեւսն բաշխեաց ամենայն սիրելեաց իւրոց ի ձեռն իւրաքանչիւր առաքինութեան։

“That is where the leader of our salvation is. He was bravely martyred here and taught the same to all his fellow warriors and helpers, the apostles, with whom you will appear again today in blessed faith against the invisible enemy, clad in armor against the accomplices of Satan. Either way, both sides will sustain defeat, in the same way that the Lord Himself did for the world. He was considered dead, but then he bore perfect nahatakutyun. He cast down his antagonist, waged war, scattered the enemy, gathered plunder, restored those in captivity, and distributed gifts to all his beloveds according each one’s virtue.

«Գիտէք դուք ամենեքեան, յառաջ ժամանակաւ հասեալ ձեր ի գործ պատերազմի, թէպէտ եւ էր ձեր սովորութիւն՝ քահանայից հանապազորդել ի մէջ բանակիս, ի ժամ ճակատուցն յանձնեալ ձեզ ի նոցանէ աղաւթիւք՝ յամուր տեղւոջ թողուիք զնոսա, իսկ այսաւր եպիսկոպոսք եւ երիցունք եւ սարկաւագունք, սաղմոսերգողք եւ գրակարդացք իւրաքանչիւր կարգեալ կանոնաւ՝ իբր վառեալք զինու եւ պատրաստեալք ի պատերազմ, կամին ընդ ձեզ յարձակել հարկանել զթշնամիսն ճշմարտութեան։ Եւ եթէ մեռանել եւս հասանէ ի նոցանէ, սակայն եւ յայնմանէ ոչ են զանգիտելոց. քանզի լաւագոյն զմեռանելն կամին քան զմեռուցանելն։

“You all know that in former times, when you went to war, you would have them pray for you during battle and leave them in a fortified place, though your custom was to keep the priests in the camp. Today, the bishops, priests, deacons, psalm singers and readers are each ranked canonically, as though armed with weapons and prepared for war, and they wish to attack the enemies of truth along with you. And even if death should come upon them from the enemy, they are not afraid, for they wish more to die than to kill.

«Որպէս զի կրկին աչս ստացեալ ունիցին. հաւատոյ աչաւք զքարկոծանս մարգարէիցն տեսանեն, եւ մարմնոյ աչաւք զքաջութիւն ձերոյ նահատակութեանդ։ Մանաւանդ թէ ի ձեզ զերկոսեան իսկ տեսանեմք. քանզի եւ դուք իսկ տեսանէք զչարչարանս սուրբ առաքելոցն եւ զսպանմունս զամենայն սուրբ մարտիրոսացն, որոց մահուամբն հաստատեցաւ սուրբ եկեղեցի, եւ հեղումն արեան իւրեանց եղեւ ի պարծանս վերնոցն եւ ներքնոց։ Արդ մինչեւ ի գալուստն երկրորդ՝ նոյն նահատակութիւն կատարի չարչարանաւք»։

“It is as though they have received a second set of eyes—through the eyes of their faith, they see the stoning of the prophets, and through their bodily eyes, they see the courage of your nahatakutyun. We see both in you too, for you also see the suffering of the holy apostles and the killings of all the martyrs, upon the deaths of whom the holy church was established, and whose bloodshed became a source of pride for those above and below. Now until the Second Coming we shall suffer the same nahatakutyun.”

Ցայս վայր խաւսեցաւ ի գիշերին յայնմիկ սուրբ երէցն Ղեւոնդ, եւ փառատրելով կատարեաց՝ զԱմէնն ասելով։

Thus did the holy presbyter Ghevond speak that night and concluded by giving glory—Amen.

Եւ սեղան ուղղեալ՝ զամենասուրբ խորհուրդն կատարեցին. ուղղեցին եւ աւազան, եւ եթէ գոյր ոք երախայ ի բազմութեան զաւրուն՝ զգիշերն ամենայն մկրտեցին. եւ ընդ առաւաւտս սուրբ աւրինացն հաղորդեցան, եւ այնպէս լուսազգեստք եղեն՝ որպէս ի տերունեան մեծի սուրբ զատկին։

Then they set up an altar and performed the most Holy Sacrament, and set up a font and baptized the catechumens in the crowd through the night; in the morning, they received Holy Communion and were clothed with light, as on the great Holy Easter of our Lord.

Եւ մեծաւ զուարճութեամբ եւ յոյժ խնդութեամբ աղաղակեաց ամենայն բազմութիւն զաւրացն եւ ասեն. «Հաւասարեսցի մահս մեր ընդ մահու արդարոցն, եւ հեղումն արեան մերոյ ընդ արիւն սուրբ մարտիրոսացն. եւ հաճեսցի Աստուած կամաւոր պատարագաւս, եւ մի՛ տացէ զեկեղեցի իւր ի ձեռս հեթանոսաց»։

The whole multitude of the army cried out with great joy and cheer: “May our deaths equal the deaths of the righteous, and our bloodshed the blood of the holy martyrs. May God be pleased with our voluntary offering and not allow His church to fall into the hands of the heathens!”

Յետ այսորիկ իբրեւ ետես զաւրավար գնդին Պարսից, եթէ հատան պատգամաւորքն ի միջոյ խաբել զնոսա, եւ բարձաւ յոյս ակնկալութեան իւրոյ ցրուել զնոսա յանքակ միաբանութենէն, յայնմ ժամանակի յառաջ կոչէր զանաւրէնն Վասակ եւ զամենայն ուրացեալ իշխանսն, որ էին ընդ նմա յաշխարհէն Հայոց. հարցանէր զնոսա, եւ ուսանէր ի նոցանէ զհնարագիտութիւն յաղթութեան։

After this, when the general of the Persian army saw that there remained no messengers with which to deceive them and gave up his hopes and expectations of breaking their inseparable union, he called forth the lawless Vasak and all the renegade Armenian princes who were with him and questioned them to discover means by which to emerge victorious.

Եւ իբրեւ ուսեալ տեղեկացաւ զառն առն իւրաքանչիւր քաջութիւնս, կոչէր եւ զբազումս ի զաւրագլխացն՝ որ էին ընդ իւրով ձեռամբ, եւ հրամայէր ածել զառաջեաւ զերամակս փղացն, եւ ի գունդս գունդս զգազանսն բաժանէր, եւ առ մի մի փիղ երեք հազար սպառազէնք, թող զայլ զաւրսն ամենայն։

When he was informed of the strengths of each of their men, he summoned the many commanders who were under his authority and ordered them to bring the elephantry. Dividing them into units, he assigned one elephant per 3,000 infantry (not to mention the other forces).

Խաւսէր եւ ընդ մեծամեծսն արքունի հրամանաւ եւ ասէր. «Յիշեցէ՛ք այր իւրաքանչիւր զպատուէր մեծ թագաւորին, եւ դի՛ք առաջի զանուն քաջութեան. ընտրեցէ՛ք զմահ քան զկեանս վատութեամբ։ Մի՛ մոռանայք զեւղն եւ զպսակն եւ զուռսն եւ զառատաձեռն պարգեւսն, որ շնորհի ձեզ յարքունուստ։ Տեարք էք իւրաքանչիւր գաւառաց, եւ ունիք իշխանութիւն բազում. դուք ինքնին գիտէք զքաջութիւն աշխարհին Հայոց, եւ զառն առն իւրաքանչիւր նահատակութիւն արութեան. գուցէ ձեր ի պարտութիւն մատնեալ՝ կենդանեաւ վրիպիցիք ի մեծ կենացն զոր ունիցիք։ Յիշեցէ՛ք զկին եւ զորդիս ձեր, յիշեցէ՛ք զսիրելի բարեկամս ձեր. գուցէ ոտնհար լինիցիք յարտաքին թշնամեացն եւ ողբակիցք ի ներքին սիրելեացն»։

He addressed the grandees with royal authority, saying: “Recall, each of you, the command of the great king, and put before you the name of valor—choose death over a life of cowardice! Do not forget the oil, crown, laurels and generous gifts that will be granted you by the king. You are the lords of each of your provinces, and have much authority. You yourselves know the valor of the Armenians, and the courage and bravery of each man. If you are defeated, you will lose the great lives that you have. Recall your wives and children, recall your dear friends. Perhaps you will be trampled by the enemy from without and lament over your loved ones from within.”

Նա եւ յուշ եւս առնէր նոցա զբազում ընկերակիցս փախուցեալս, որք թէպէտ եւ ի պատերազմէն ապրեցան, սրով ընկալան զվճիռ մահուն իւրեանց. ուստերք եւ դստերք եւ ամենայն ընտանիք իւրեանց յանաշխարհիկս գրեցան, եւ ամենայն հայրենի գաւառք հատան ի նոցանէ։

He also reminded them about their runaway companions, who, despite surviving battle, were sentenced to death by the sword, with their sons and daughters and entire families exiled, and their ancestral districts taken from them.

Զայս ասէր, եւ առաւել քան զսոյն սաստկացուցանէր զհրամանն արքունի։ Կարգէր կազմէր զզաւրսն ամենայն, եւ տարածանէր երկայնէր զճակատն յերկայնութիւն դաշտին մեծի։ Եւ իւրաքանչիւր գազանացն յաջմէ եւ յահեկէ զերեք հազարեան սպառազէնսն պատրաստէր, եւ զընտիր ընտիր նահատակացն շուրջ զիւրեաւ գումարէ՛ր. եւ այսպէս ամրացուցանէր զգունդն Մատեան իբրեւ զաշտարակ մի հզաւր եւ կամ իբրեւ զբերդ մի անմատոյց։ Նշանս բաշխէր, դրաւշս արձակէր, եւ ի ձայն մեծի փողոյն պատրաստ հրամայէր լինել։ Իսկ զգունդն զԱպարհացի, եւ զԿատշացն եւ զՀոնաց եւ զԳեղաց, եւ զայլս եւս ամենայն զընտիր ընտիր մարդիկ զաւրուն ի մի վայր ժողովէր, եւ հրաման պատուիրանի տայր ընդ աջմէ կողմանէ իւրոյ գնդին պատրաստ լինել ընդդէմ Հայոց զաւրավարին։

He said this and reemphasized the royal command. He arranged his entire army and spread the front line across the width of the battlefield. To the right and left of each of the elephants, he organized 3,000 of the choicest nahataks, thus strengthening the Matean forces like a mighty tower or an impregnable fort. He then distributed emblems and unfurled banners, commanded the army to be ready at the sound of the great horn. He joined together the soldiers of the Aparhatsik, the Katishk, the Huns, the Geghk and many other select troops, and commanded them to support the right flank against the Armenian general.

Իսկ արին Վարդան յառաջ մատուցեալ եւ զաւագանին հարցանէր, եւ միաբան ամենեցուն խրատու զզաւրագլուխսն կարգէր։ Զգունդն առաջին տայր ի ձեռն իշխանին Արծրունեաց, եւ նիզակակից նմա զմեծ իշխանն Մոկաց. եւ զայլն ամենայն նախարարեան համհարզս երկոցունց, եւ զամենայն բազմութիւն գնդին թեւս աստի եւ անտի կազմէր նոցա։

Then Vartan the brave went and questioned his deputies and joined together all the commanders in unison. He assigned command of the first division to the prince of Artsrunik and his co-commander, the great prince of Mokk; he assigned many other nakharars as adjutants to these two and ranged all their forces from flank to flank.

Եւ զգունդն երկրորդ տայր ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունւոյ, եւ նիզակակից նմա զԸնծայինն եւ զՆերսեհ Քաջբերունի։ Եւ զգունդն երրորդ մատուցանէր ի ձեռն Թաթլոյ Վանանդացւոյ, եւ նիզակակից նմա հրամայէր զՏաճատ Գնթունի, եւ զբազումս ի քաջ արանց աստի եւ անտի ի թեւս նոցա։ Յանձն իւր առնոյր զգունդն չորրորդ, եւ նիզակակից իւր զքաջն Արշաւիր եւ զհարազատ եղբայրն իւր զՀամազասպեան։

The second division was assigned to Khoren Khorkhorruni and his co-commanders Entsayin and Nerseh Kajberuni. The third division was assigned to Tatul Vanandatsi and his co-commander Tajat Gntuni, flanked on both sides with many brave men. He himself took command of the fourth division in command with valiant Arshavir and his brother Hamazaspian.

Կարգէր եւ կազմէր զճակատն յորդորելով ընդ ամենայն երեսս դաշտին դէմ յանդիման Արեաց գնդին, առ ափն Տղմուտ գետոյն։ Եւ իբրեւ այս այսպէս պատրաստեցան, երկոքեան կողմանքն լի սրտմտութեամբ եւ մեծաւ բարկութեամբ զայրանային, եւ գազանացեալ զաւրութեամբ յիրեարս յարձակէին եւ ամբոխ աղաղակին երկոցունց կողմանց՝ իբրեւ ի մէջ ամպոց շփոթելոց՝ ճայթմունս գործէր, եւ հնչումն ձայնից զքարանձաւս լերանցն շարժէր։

He ranged his front along the entire length of the battlefield in opposition to the Aryan army at the bank of the Tghmut river. When all these preparations had been made, the two sides went into a furious rage and attacked one another with brutal power, and the clamor from both sides erupted like thunder from the clouds and the sounds of their voices made the caves of the mountains shake.

Ի բազմութենէ սաղաւարտիցն եւ ի փայլիւն պատենազէն վառելոցն իբրեւ նշոյլք ճառագայթից արեգական հատանէին։ Նա եւ ի բազում շողալ սուսերացն եւ ի ճաւճել բազմախուռն նիզակացն իբրեւ յերկնուստ ահագին հրաձգութիւնք եռային։ Քանզի ո՞վ իսկ է բաւական ասել զմեծամեծ տագնապ ահաւոր ձայնիցն, ո՛րպէս կոփիւնք վահանաւորացն եւ ճայթմունք լարից աղեղանցն զլսելիս ամենեցուն առ հասարակ խլացուցանէին։

The multitude of helmets and glimmering armor shone like the rays of the sun, and the beaming of the many swords and swinging masses of spears gushed like a stream of fire from the heavens. For who can adequately describe the great commotion of all the horrible sounds, such as the clashing of the shield-bearers and the crack of the bowstrings that deafened everyone’s ears?

Անդ էր տեսանել շտապ մեծի տագնապին եւ զաղէտս անբաւ տարակուսանացն երկոցունց կողմանցն՝ առ ի յանդուգն յարձակմանէն զմիմեանս բախելով. քանզի թանձրամիտքն յիմարէին եւ վատասիրտքն լքանէին. քաջքն խիզախէին եւ նահատակքն գոչէին։

There, one could see the urgency of the great commotion and the calamity of immense doubt on both sides as they resolutely attacked each other. For the thick-headed became crazed and the faint-hearted abandoned the fight; the brave ones ventured forth and the nahataks roared.

Եւ խումբ արարեալ ամենայն բազմութեանն՝ զգետն ի մէջ փակէին, եւ զանգիտեալ գունդն Պարսիցի դժուարութենէ գետոյն՝ զտեղեաւն զեռալ սկսան։ Իսկ գունդն Հայոց հասեալ անցանէին, ձի ի վերայ առեալ յարձակէին մեծաւ զաւրութեամբ. սաստկապէս բախեալք ընդ միմեանս, յերկոցունց կողմանց բազում վիրաւորք յերկիր անկեալ դիաթաւալ խաղային։

Then, forming a group, the whole multitude enclosed the river in their midst and the distressed Persian army began fuming because of the obstruction of the river. Yet the Armenian army crossed the river and the cavalry waged a vigorous attack. The two sides clashed intensely with one another, and many wounded soldiers fell to their deaths.

Յայնմ մեծ տագնապի ի վեր հայեցաւ քաջն Վարդան, եւ տեսանէր զընտիր ընտիր քաջ նահատակաց Պարսից զաւրուն, զի զձախակողմն շարժեցին զՀայոց գնդին. մեծաւ ուժով յարձակէր ի տեղին, եւ զաջ թեւն Պարսից գնդին բեկեալ՝ արկանէր զգազանաւքն, եւ շրջան առեալ կոտորէր մինչեւ ի նոյն տեղի։ Եւ այնպէս շտապ տագնապի ի վերայ հասուցանէր, մինչեւ գունդն Մատեան քակեալ բաժանեցան ի մեծ ամուր պատրաստութենէն, դեռ եւս քաջ քաջ ի փախուստ դառնային։

In that great commotion, Vartan the Brave looked up and saw that most elite warriors of the Persian army had disrupted the left flank of the Armenian army; he powerfully attacked that spot, breaking the right flank of the Persian army together with their elephants, and surrounding them he cut them back to the same place. He inflicted so much terror on them that the Matean unit disbanded and dispersed despite all their great preparations, and their most valiant men turned in flight.

Ապա դէտակն ի վեր ամբառնայր Մուշկան Նիսալաւուրտ, քակեալ զոմանս տեսանէր ի գնդէն Հայոց, եւ զկնի մնացեալ ի հովիտս լերանցն։ Վասն որոյ զաղաղակ բարձեալ՝ քաջալերէր շուրջ զիւրեաւ զզաւրս Արեաց, որք զտեղի առեալ կային ընդդէմ գնդին Վարդանայ։ Եւ անդէն ի տեղւոջն երկոքին կողմանքն զպարտութիւն խոստովանէին, եւ առ յոյժ թանձր անկեալ դիականցն իբրեւ զքարակոյտս դերբկաց երեւէին։

Then Mushkan Nisalavurt looked up and saw that some of the Armenian soldiers had detached and fallen behind in the valleys of the mountains. Thus he cried out to urge the Aryan soldiers who were fighting Vartan’s regiment to surround him. It was at that spot that both sides agreed to surrender, near a thick pile of fallen corpses resembling a craggy pile of rocks.

Զայն իբրեւ ետես Մուշկան Նիսալաւուրտ, մնայր գազանացն Արտաշրի, որ ի վերայ նոցա նստէր ի բարձր դիտանոցին իբրեւ յամուր քաղաքի. եւ ի ձայն մեծ գալարափողոցն զիւր գունդսն ստիպէր, եւ յառաջամարտիկ զաւրաւքն զնա ի մէջ փակէր։ Իսկ կորովին Վարդան իւրովք քաջ նիզակակցաւքն ոչ սակաւ նախճիրս ի տեղւոջն գործեաց, յորում տեղւոջ եւ ինքն իսկ արժանի եղեւ առնուլ զկատարեալ նահատակութիւնն։

When Mushkan Nisalavurt saw this, he waited for the elephants of Artashir, who was seated upon one of them as though on a high watchtower of a fortified city. The horns sounded, urging his soldiers and those on the frontline to surround Vartan. Mighty Vartan together with his fellow soldiers inflicted no little carnage there at that very spot where he became worthy of perfect martyrdom.

Եւ յերկարել գործոյ պատերազմին՝ աւրն տարաժամէր, եւ մաւտ առ երեկս կարճատէր. բազմաց աւրահասք մահու հասանէին, մանաւանդ ի թանձրութենէ անկեալ դիականց մաւտ առ մաւտ խտացեալ իբրեւ զփայտահարս մայրաւորաց։ Անդ էր տեսանել զբեկումն նիզակացն եւ զխորտակումն աղեղանց. վասն այնորիկ եւ ոչ կարէին կալ ճշմարտիւ ի վերայ սուրբ մարմնոյ երանելեացն. եւ սաստիկ խուճապ տագնապի էր կողմանցն երկոցունց անկելոց։

The battle prolonged until the day grew late and nightfall closed in. Many had died, and the fallen corpses were densely scattered on the ground like the fallen trees of forests. One could observe broken spears and ruined bows, because of which the holy bodies of the blessed ones could not be identified and a panicked commotion befell both sides.

Եւ որք մնացեալքն էին՝ վատնեալք եւ ցրուեալք լինէին ի լեռնադաշտս ամուր ձորոցն. եւ յորժամ պատահէին միմեանց՝ դարձեալ միւսանգամ զմիմեանս սատակէին։ Եւ մինչեւ ի մուտս արեգականն անդադար լինէր գործ դառնութեանն։ Եւ քանզի գարնանային էր ժամանակն, ծաղկալից դաշտքն դառնային յորդահոսանս արեանց բազմաց։ Մանաւանդ յորժամ տեսանէր ոք զբազմակոյտ դիականցն անկելոց, սիրտն բեկանէր եւ աղիքն գալարէին՝ լսել զմնչիւն խոցելոցն եւ զմռնչիւնս բեկելոցն, զթաւալգլոր խաղալ սողալ վիրաւորացն, զփախուստ վատացն, զթաքուստ լքելոցն, զսրտաթափումն զանարի արանցն, զճչիւն կանացեացն, զողբս սիրելեացն, զաշխարումն մերձաւորացն, զվայ եւ զաւաղ բարեկամացն։

Those who survived dissipated and scattered across the plains of the strong valleys of the mountains, but whenever they encountered each other again they continued to kill each other and there was no end to this bitterness until the sun had set. As it was spring, the flowery meadows were flooded with blood; one’s heart would break, especially upon seeing the heaps of fallen corpses, and his gut would wrench on hearing the groans of the stricken ones, the bellowing of the broken ones, the wallowing and crawling of the wounded, the flight of the cowards, the hiding of the deserters, the dismay of the weak ones, the moans of the women, the lamentations of loved ones, the weeping of relatives and the woes and sorrows of friends.

Քանզի ոչ եթէ կողմ էր՝ որ յաղթեաց, եւ կողմ էր՝ որ պարտեցաւ, այլ քաջք ընդ քաջս ելեալ՝ երկոքին կողմանքն ի պարտութիւն մատնեցան։ Բայց քանզի անկեալ էր զաւրավարն Հայոց ի մեծ պատերազմին, ոչ ոք գոյր այնուհետեւ ի մէջ գլխաւոր, յոր յեցեալ ժողովէին գունդք մնացելոցն։ Թէպէտ եւ բազում այն էր որ ապրեցան՝ քան թէ որ մեռանն, սակայն ցանեալ ցրուեցան, եւ հասեալ անկանէին ի տեղիս տեղիս յամուրս աշխարհին, եւ բռնանային ի վերայ բազում գաւառաց եւ բերդից, զոր եւ ոչ առնուլ իսկ ոք կարէր։

For it was not that one side won and the other lost, but that brave men rose up against brave men and both sides suffered defeat. But because the Armenian general had fallen in the great battle, there was no leader among them to gather the remaining troops. Although the survivors outnumbered the fallen, they suddenly scattered to the various strongholds of the country and took over many districts and fortresses which no one was able to take from them.

Եւ այս անուանք են քաջ նահատակացն, որ անդէն ի տեղւոջն կատարեցան. Յազգէն Մամիկոնէից Քաջն Վարդան հարեւր երեսուն եւ երեք արամբք։ Յազգէն Խորխոռունեաց Խորէնն Կորովի իննեւտասն արամբք։ Յազգէն Պալունեաց Արին Արտակ յիսուն եւ եւթն արամբք։ Յազգէն Գնթունեաց Զարմանալին Տաճատ իննեւտասն արամբք։ Յազգէն Դիմաքսենից Իմաստունն Հմայեակ քսան եւ երկու արամբք։ Յազգէն Քաջբերունեաց Հրաշակերտն Ներսեհ եւթն արամբք։ Յազգէն Գնունեաց Մանուկն Վահան երիւք արամբք։ Յազգէն Ընծայնոց Արդարն Արսէն եւթն արամբք։ Յազգէն Սրուանձտայ Յառաջադէմն Գարեգին երկու հարազատաւքն եւ ութուտասն արամբք։ Այս երկերիւր ութսուն եւ եւթն նահատակք, ընդ ինն մեծամեծ նախարարսն անդէն ի տեղւոջն կատարեցան։ Եւ յարքունի տանէն եւ ի տանէն Արծրունեաց եւ յիւրաքանչիւր յայլոց նախարարաց տանէն, թող զայս երկերիւր ութսուն եւ եւթնս, եւ այլ եւս եւթն հարեւր եւ քառասուն այր, որք զանուանս իւրաքանչիւր ի դպրութիւն կենաց գրեցին ի նմին աւուր ի մեծ պատերազմին։ Եւ միահամուռ լինի ամենայն հազար եւ երեսուն եւ վեց։

These were the names of the brave nahataks who were martyred there: From the Mamikonian azg, Vartan the Brave and 133 men. From the Khorkhorunik azg, Khoren the Mighty and 19 men. From the Palunik azg, Artak the Strong and 57 men. From the Gntunik azg, Tajat the Astonishing and 19 men. From the Dimaksian azg, Hmayeak the Wise and 22 men. From the Kajberunik azg, Nerseh the Wonderful and 7 men. From the Gnunik azg, Vahan the Lad and 3 men. From the Entsayink azg, Arsen the Just and 7 men. From the Srvandzteayk azg, Karekin the Vanguard, together with two kinsmen and 18 others. These 287 nahataks were martyred there along with the nine great nakharars. Aside from these, there were another 740 men from the royal house, the house of Artsrunik and the houses of each of the other nakharars, each of whom wrote their names in the Book of Life on the same day in that great battle. Altogether they numbered 1,036.

Իսկ ի կողմանէ ուրացելոցն անկանէր յայնմ աւուր երեք հազար հինգհարիւր քառասուն եւ չորք այր։ Ինն այր ի նոցանէ ի մեծ պատուաւորացնէր, վասն որոյ եւ կարի յոյժ ի խոր խոցեցաւ Մուշկան Նիսալաւուրտ։

On the side of the apostates, 3,544 men fell on that day. Nine of them were great dignitaries, on account of which Mushkan Nisalavurt was extremely grieved.

Մանաւանդ իբրեւ ետես զանհնարին հարուածսն երեքպատիկ զիւրոյ գնդին քան զՀայոցն, բեկաւ անկաւ զաւրութիւն ուժոյն իւրոյ, եւ ոչ հանդարտէր կալ ի վերայ խորհրդոց մտացն. քանզի ոչ որպէս կարծէր զպատերազմն՝ կատարեցաւ։ Մանաւանդ իբրեւ հայէր տեսանէր զբազմութիւն անկելոց իւրոյ կողմանն, եւ թիւ համարոյ եւս առնէր, եւ իբրեւ այնչափ յոլով գտանէր զիւր անկեալսն քան զՀայոց գնդին, եւս առաւել վասն երեւելի արանցն, զորս յականէ յանուանէ գիտէր թագաւորն, ի մեծ տագնապի լինէր այրն յանձն իւր։ Արդարութեամբ զիրսն գրել եւ ցուցանել՝ ի թագաւորէն երկնչէր. Դարձեալ եւ թաքուցանել եւս ոչ կարէր, քանզի ոչ ծածկէր այնպիսի մեծ կռիւ։

Especially when he saw the unbelievable losses of his army were three times worse than that of the Armenian army, his strength and power failed and he was unable to quieten his mind, for this is not how he had thought the war would end. He was all the more disturbed when he saw the multitude of fallen soldiers on his side, and when he took estimates and found his casualties to be far greater than the Armenian army’s, and he was yet more disturbed for the sake of the prominent men whom the king knew personally. He feared to write to the king and demonstrate these losses, yet he could not hide them either, for such a large battle could not be concealed.

Եւ մինչդեռ յայսմ մտաց խորհրդի էր յանձն իւր եւ նեղէր ի միտս իւր, ուրացեալն Վասակ, որ զանձն իւր ի մէջ գազանացն թագուցեալ ապրեցոյց, մխիթար մատուցանէր մտացն լքելոց, եւ ուսուցանէր նմա հնարս նենգութեամբ, թէ ո՛րպէս կարասցէ մարտնչել ընդ ամուրսն խաբէութեամբ։ Երդմունս կնքէր արքունի հրամանաւ եւ վկայութեամբ անձին իւրոյ եւ խաբեբայ երիցամբքն, որ ընդ նմայն էին. պատգամաւորս առնէր զնոսա, եւ երեւեցուցանէր զթողութիւն ապստամբութեանն առ ի շինութիւն եկեղեցւոյ շնորհել անդրէն, եւ զամենայն կարգս անդրէն յարմարել ըստ առաջին սովորութեանն։

While he was pre-occupied and troubled with these thoughts, the apostate Vasak, who had survived by hiding himself among the elephants, began consoling Mushkan and instructed him about deceptive means by which he could deceitfully attack the strongholds. He sealed solemn declarations with the royal authority based on his own testimony and those of the fraudulent priests who were with him. He sent them as envoys to the Armenians, making it seem as though their rebellion had been pardoned, and that they could restore their churches and conduct all affairs according to their former customs.

Թէպէտ եւ հրաման թագաւորին հաստատութեամբ էր տուեալ, վասն զի յոյժ բեկաւ զաւրութիւն նորա, որպէս զի երկոքին կողմանք նորա հարան, սակայն զաւրքն Հայոց վասն նենգութեանն Վասակայ, որ բազում անգամ հասեալ էին ի վերայ ստութեան նորա, վասն այնորիկ եւ հրամանի թագաւորին վաղվաղակի ոչ կարէին հաւատալ։

Although the king’s command was firm, for having been struck on both sides his power was now shattered, yet the Armenian army, having been lied to many times due to Vasak’s guile, was unable to immediately believe the king’s command.

—
Index