Yeghishe's History of the Vartanants Saints: Chapter 3 (Part B)

Եղիշէի
Պատմութիւն Սրբոցն Վարդանանցն

Yeghishe's
History of the Vartanants Saints

Translated by Beyon Miloyan

ԳԼՈՒԽ Գ. ՎԱՍՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ

CHAPTER III: ON THE BROTHERHOOD OF THE FAITHFUL OF THE CHURCH

Զայս եւ առաւել քան զսոյնս խաւսելով, եւ մխիթարելով զանձինս եւ զմիմեանս, դարձեալ միւսանգամ զինուորքն պատրաստեցին զզէնս իւրեանց, եւ աղաւթականքն անդադար լինէին յաղաւթսն իւրեանց, եւ պահողքն ճգնէին ի պահս իւրեանց։

Speaking of this, and more, and consoling themselves and each other, the soldiers once more prepared their arms, the prayerful prayed without ceasing, and the fasters devoted themselves to their fasts.

Ձայնք պաշտաւնէիցն ի տուէ եւ ի գիշերի անհատ էին ի սուրբ սաղմոսսն. ընթերցուածք աստուածային կտակարանացն ոչ երբէք առնուին դադարումն յամենայն ժամ. սոյնպէս եւ մեկնիչքն ի մխիթարութիւն երկնաւոր վարդապետութեանն։

Day and night the voices of the worshippers did not cease to sing the holy Psalms. Neither the readings of the divine testaments nor the interpreters of the consolation of the heavenly teaching ceased at any time.

Յայնմ ժամանակի դարձեալ յարձակեցան ի վերայ բերդիցն եւ աւանաց, զոր ունէին Պարսիկքն ի տեղիս տեղիս, յամրոցս աշխարհին. տապալէին քանդէին զբնակութիւն նոցա։

Then again they attacked the forts and surrounding towns of the Persians in various secure places of the land and demolished and destroyed their dwellings.

Առաջին զմեծն Արտաշատհանդերձ աւանաւք իւրովք. եւ առնուին զանմատոյց ամուրսն՝ զԳառնի քաղաքն, զԱնին, զԱրտագերս եւ զաւանս իւրեանց. զԵրկայնորդսն եւ զԱրխնին եւ զաւանս իւրեանց. զԲարձրաբողն, զԽորանիստն, զԾախանիստն, զանկասկածելի Ողականն, եւ ընդ նոսա եւ զաւանս իւրեանց. զԱրփանեալն, զՎանն աւան, ընդ նմին եւ զաւանսն իւր. զԳռեալն եւ զԿապոյտն, զՈրոտն եւ զՎաշակաշատն։

First, they took the great Artashat with its villages; then, they took the inaccessible fortress of the city of Garni, Ani, Artakers and its villages; Yerkainort and Arkhni and their villages; Bardzrabogh, Khoranist, Tsakhanist, the indubitable Oghakan and their villages; Arpaneal, the town of Van and its [surrounding] villages; Kreal and Kapuyt, Orotn and Vashakashat.

Զամենեսին զայս իւրաքանչիւր գեղիւք եւ ագարակաւք, զաւրաւք եւ զաւրագլխաւք ի նմին ամի առեալ տապալեցին, եւ ի գերութիւն վարեցին զարս եւ զկանայս ընչիւք եւ ստացուածովք, հանդերձ պատուական գանձիւք եւ նոցին սպասուք։

All of these, including each one’s villages and farms, troops and commanders, they took and destroyed in the same year, and took as captive men and women together with their riches and possessions, treasures and wares.

Տապալէին քանդէին զշինուածս նոցա, եւ այրէին կիզուին զտունս պաշտաման կրակի։ Սրբէին զպղծութիւն կռապաշտութեանցն, եւ առնուին զկահ եւ զկազմածս ատրուշանացն, բերէին եւ դնէին ի սուրբ եկեղեցւոջն, եւ ի ձեռն սուրբ քահանայիցն նուիրէին ի սպաս տէրունական սեղանոյն։

They demolished and destroyed their buildings and burnt down their houses of fire-worship. They cleansed the impurity of idolatry and took the vessels and goods of the fire temples.

Եւ փոխանակ սնոտի պաշտամանցն, զոր տապալեցին յամենայն տեղիս հեթանոսացն, զփրկական խաչն Քրիստոսի կանգնէին, զամենասուրբ սեղանն ուղղէին, եւ զկենդանարար խորհուրդն կատարէին սրբութեամբ. Պաշտաւնեայս եւ քահանայս ի տեղւոջն կացուցանէին։

Instead of the vain offices of worship that they demolished in all places of the heathens, they raised the redeeming cross of Christ, prepared the most holy altar, performed the life-giving sacrament with holy reverence, and appointed deacons and priests. With firm hope, everyone in the land rejoiced together.

Եւ մինչդեռ յայսմ մեծի առաքինութեան կատարեալ գործէին զգործ նահատակութեանն, երեւէր իմն ի վերայ ամենեցուն աստուածային շնորհք. քանզի առանց հրամանի ի զաւրացն Հայոց, յարեւելից կողմանէ աշխարհին յարձակեցան ոմանք յԱտրպատական աշխարհն, եւ ի տեղիս տեղիս բազում վնաս արարին՝ առնլով եւ աւերելով եւ քանդելով զբազում ատրուշանս։

And while they carried out their work of nahatakutyun with great virtue, divine graces came upon them all—for without any command from the Armenian forces, some attacked the land of Atrpatakan from the east and inflicted much harm in diverse places, plundering, ruining and destroying the fire temples. Likewise, the stars in the heavens shone with greater brightness than formerly, and all the children in the land took courage like men of war.

Եւ այլ մեծամեծ աջողութիւնք կատարէին ի ձեռն զաւրականին. քանզի ուր ոչ էր ակնկալութիւն, եթէ զանուն Աստուծոյ ոք յիշեսցէ, արհաւիրք մեծ անկանէին ի վերայ նոցա, եւ ամենայն մարդ պատմէր ընկերի իւրում տեսիլս նորս եւ զարմանալիս։ Սոյնպէս եւ աստեղք ի յերկինս երեւէին յոյժ լուսալիր պայծառացեալ, զոր ոչ ունէին յառաջին բնութեանն։ Եւ ամենայն տղայք աշխարհին իբրեւ զարս պատերազմողս խիզախէին։

Still more, great successes were accomplished by the army, for great fear befell the inhabitants in places where there had been no hope that anyone would recall the name of God, and everyone in these places related new visions and astonishments to his friends.

Եւ ահա յետ աւուրց բազմաց եկն եհաս հազարապետն Աղուանից սուրբ եպիսկոպոսաւ աշխարհին, մեծաւ տագնապաւ փութացուցանէր զզաւրսն ասելով.

After many days the hazarbed of the Aghuans came to the holy bishop of the land, and in great haste urged the army, saying:

«Գունդն Պարսից, որ էր ի կողմանս աշխարհին Հոնաց, դարձաւ այսրէն, եկն եմուտ յաշխարհս մեր. եւ բազում եւս եւ այլ այրուձի որ ի դրանէ եկն։ Եւ թող զայս ամենայն, այլ երեք հարեւր մոգ վարդապետ ածեալ ընդ իւրեանս, պառակտեցին զաշխարհն, եւ զոմանս ոմանս յինքեանս արկին, եւ կամէին յեկեղեցին ձեռն արկանել. եւ հրամանաւ թագաւորին ստիպէին զամենեսեան եւ ասէին.

“The Persian army, which had been in the land of the Huns, has returned and entered our land with many additional troops and cavalry from the king. Besides this, they are accompanied by three hundred magian teachers and have divided the land, captured some people, and are determined to extend their hands upon the churches. By the king’s command the magi pressed everyone and said:

«Եթէ կամաւք յանձն առնուք զաւրէնսն, պարգեւս եւ պատիւս գտանէք ի նմանէ, եւ թողութիւն հարկացն յարքունուստ լիցի ձեզ, ապա թէ կամաւք զայդ չառնէք, հրաման ունիմք ի գեաւղս եւ ի քաղաքս շինել ատրուշանս, եւ զվռամական կրակն ի ներքս դնել, եւ կացուցանել մոգս եւ մոգպետս աւրէնսդիր ամենայն աշխարհիդ։ Եւ եթէ ստամբակեալ ոք ընդդէմ դարձցի, ինքն մահու պատուհաս ընդունի, եւ կին եւ որդիք այնպիսւոյն անաշխարհիկ եղեալ՝ յարքունիս երթիցեն»։

"‘If you willingly receive the Magian religion, you shall find gifts and honors from the king and tax exemption from the court; but if you willfully do not receive our religion, we have an order to construct fire-temples in the villages and cities to light the fire of Vram inside and to establish magi and mogbeds as legislators throughout your land. Should anyone resist, he shall be sentenced to death, and his wife and children will be exiled and sent to the royal estates.'”

Իսկ գունդն Հայոց իբրեւ լուաւ զայս գոյժ դառնութեան, ոչ ինչ թուլացեալ լքան ի քաջութենէն. այլ դարձեալ համագունդ ժողով լինէր ամենայն աշխարհին վասն գուժաբեր հրեշտակացն, որ հասին առ նոսա։ Եւ միաբան քաջալերս տուեալ՝ արձակեցին զնոսա, զի առ ժամանակ մի զնոսա պատիր խաբէութեամբ կալցեն, զի խափանեսցին ի չար կամացն՝ չձեռնարկել ի սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն իւրեանց. եւ ինքեանք զաւրութեամբն Աստուծոյ խորհուրդ ի մէջ առեալ՝ հնարիւք ելս իրացն խնդրէին։

When the Armenian army heard this bitter news, they did not weaken or give up courage; but everyone from the entire land assembled on account of the ill news of the messengers. And they all, being encouraged, saw the Persians off, so that for a time they might deal with them cunningly in order to hinder their evil intentions, lest they interfere with the holy clergy of their church. In the power of God they took council to find means to overcome the problem.

Յայնմ ժամանակի զմի ոմն ի մեծ նախարարացն ի տոհմէն Գնունեաց՝ Ատոմ, ճեպով առաքեցին յերկիրն Արեւմտից, ցուցանել զայս ամենայն խորհուրդ զչարիմաց թագաւորին Արեւելից, միանգամայն եւ պատմել զիւրեանց քաջութիւն արութեանցն, զոր գործովք կատարեցին՝ առ ոտն հարկանելով զհրամանն ահեղ, եւ մեծապէս սատակումն ի վերայ մոգացն հասուցանել, խնդրել ի նմանէ աւգնականութիւն սատարութեան, եւ եթէ նա կամեսցի՝ նմա իսկ մտանել ի ծառայութիւն։

At this time one of the distinguished nakharars from the house of Gnunik, Atom, was sent in haste to the West to indicate all the plans of the malevolent king of the East, and at the same time to make known their brave works (treading upon the [king’s] dreadful command and bringing considerable destruction upon the magi), to request help and support from [Theodosius], and even to serve him, if he so wished.

Եւ այս է պատճէն հրովարտակին, զոր գրեցին առ Թէոդոս կայսր.

This is a copy of the letter that they wrote to emperor Theodosius:

«ՅՈՎՍԷՓ եպիսկոպոս բազում եպիսկոպոսակցաւք իմովք եւ ամենայն զաւրաւք Հայոց, Վասակ մարզպան եւ Ներշապուհ Ռմբոսեան հանդերձ սպարապետաւս եւ ամենայն մեծամեծ նախարարաւքս առ մեծանունդ Թէոդոս կայսր, բազմասցի ողջոյն մեր առ քեզ եւ ամենայն զաւրաց քոց, որ խաղաղասէր մարդասիրութեամբ ձերով տիրէք ծովու եւ ցամաքի, եւ չիք ոք յերկրաւորացս, որ ձերում անարգել տէրութեանդ ընդդէմ դառնայցէ։

“Bishop Hovsep, together with many of my fellow bishops and the entire Armenian army, as well as Vasak the marzban and Nershapuh Rmbosian, together with the sparapets and all the distinguished nakharars, to the illustrious Theodosius caesar, many greetings from us to you and your whole army, who in peaceful benevolence rule the sea and land, and whose unimpeded dominion none on earth can oppose.

«Որպէս մեք իսկ ունիմք զանսուտ յիշատակարանսն զառաքինի նախնեացն ձերոց, ունելով զԵւրոպէ՝ անցին եւ տիրեցին եւ Ասիացւոց կողմանցնի սահմանացն Սէիրայ մինչեւ ի կողմանս Գադերովնի, եւ ոչ ոք գտաւ ստամբակեալ եւ ելանել ըստ ձեռն նոցա։

“We have truthful records of your valiant predecessors who, having taken Europe, passed over and ruled parts of Asia, from the borders of Seir to Gaderown, and no one resisted or escaped their rule.

«Եւ յայնչափ մեծ իշխանութեան՝ դաստակերտ մեծ եւ սիրելի զՀայոց աշխարհս անուանէին։ Վասն որոյ եւ նախնին մեր Տրդատիոս յիշելով զառաջին սէրն ձեր, որ ի տղայութեան փախուցեալ ի հայրասպան մարդախողխող հաւրեղբարցն իւրոց՝ ապրեալ սնաւ յերկրիդ Յունաց, եւ ի ձէնջ թագաւորեալ տիրէր հայրենի աշխարհիս, սոյնպէս եւ զհաւատսն որ ի Քրիստոս՝ ընկալեալ ի սուրբ եպիսկոպոսապետէն Հռովմայ, լուսաւորեաց զխաւարային կողմանս հիւսիսոյ. զոր եւ այժմ կամին ի մէնջ կորզել հանել խաւարասէր որդիքն արեւելից։

“In such a great empire, they called Armenia a great and beloved territory. Thus, our ancestor, Trdatios, remembered your former affection, who as a child fled from his murderous uncles who had killed his father, survived, and was raised in the land of the Greeks. Having been made king by you he ruled over his ancestral land, and likewise receiving faith in Christ from the holy archbishop of Rome, he shed light on the darkness of the northern lands, which the darkness-loving sons of the East now resolve to take from us.

«Եւ մեք ի ձեր քաջութիւն արութեանդ խիզախեալ, էր ինչ, որ ընդդէմ դարձաք նոցա հրամանացն, եւ բազում այն է, որ արդ առաջի պատրաստեալ եմք։ Ընտրեցաք զմահ աստուածպաշտութեամբ քան զկեանս ուրացութեամբ. եթէ դուք եւս ի ձեռն առջիք զմեզ, ահա կրկին կենաց դիպեցաք եւ ոչ միանգամ մահու։ Եւ եթէ սակաւիկ մի հեղգայք, գուցէ բազում եւ այլոց աշխարհաց հասանիցէ տապ բոցոյ սորա»։

“Emboldened by your gallant bravery, we opposed their commands, and there are many more that we are ready to oppose. We chose death in godliness to a life in apostacy; should you extend a hand to us, we will have met life again and not at once death. And if you tarry even a little, perhaps this blazing fire will reach many other lands.”

Եւ իբրեւ յանդիման եղեն մեծի թագաւորին, եւ ընթերցան զգիր պաղատանաց Հայոց աշխարհին եւ զյիշատակարանս նախնեացն, բազում մատեանք ի մէջ եկեալ ընթերցան, որ զնոյն ուխտ հաստատութեան ի ներքս գտանէին։

When they came before the great king and read the pleading letter of the Armenian country and the records of their ancestors, many books were brought forth and read, in which they had found the same firm covenant.

Եւ մինչդեռ երանելին Թէոդոս հարցանէր զամենայն սինկղիտոսն, եւ հնարս իրացն կամէր գտանել խաղաղութեամբ, եւ հոգ տանէր մեծաւ յաւժարութեամբ, զի մի՛ եկեղեցիքն արեւելից յափշտակեսցին յանաւրէն հեթանոսացն, ի նմին ժամանակի անդէն վաղվաղակի հասանէր վախճան կատարած ի կենաց նորա, եւ կարի չար խափանումն լինէր գործոյն աւգնականութեան։

And while the blessed Theodosius was demanding the whole Senate to find peaceful means for this task, he took care with great inclination that the churches of the East not be seized by impious heathens, at which time the end of his life came suddenly, and the work of [obtaining] assistance was cruelly hindered.

Եւ թագաւորէ փոխանակ նորա Մարկիանոս կայսր, եւ ի ձեռն վատթարարանց խրատտուաց իւրոց ծառայից, Անատոլեայ՝ որ սպարապետն էր, եւ Եղփարիոս ասորի, երկոքեան անարգք եւ վատթար արանց, միանգամայն եւ անաստուածք, ի նոցա բանս ելեալ թագաւորն, ոչ կամէր անսալ միաբան ուխտին Հայոց, որ ամենայն ուժովն իւրեանց ընդդէմ կացեալ էին չարութեանն հեթանոսաց։ Իսկ անարիս այս լաւ համարէր պահել զուխտն հեթանոսաց վասն մարմնական խաղաղութեան՝ քան պատերազմակից լինել ուխտին քրիստոնէութեան։

Then the emperor Marcian was enthroned in his place, and at the instigation of two wicked advisers among his servants—Anatolius, the general, and Eghparios, the Assyrian, both of whom were ignoble, evil and at once ungodly men—the emperor did not resolve to join in the covenant of the Armenians, who with all their power were opposing the malice of the heathens. But this weakling considered it better to keep his alliance with the heathens in the interest of physical peace than to fight in companionship with the Christian covenant.

Վասն այսորիկ փութացաւ արձակեաց դեսպանս առ թագաւորն Պարսից զնոյն Եղփարիոսն, եւ եմուտ ընդ նմա յուխտ հաստա- տութեան՝ ձեռնթափ լինել ի զաւրացն Հայոց զաւրու եւ զի- նու եւ ամենայն աւգնականութեամբ։ Եւ իբրեւ այս այսպէս հաստատեցաւ, եւ հատաւ աւգ-նականութիւն յուսոյ նոցա ի մարդկանէ, դարձեալ սուրբ եպիսկոպոսքն քաջալերել սկսան զանձինս եւ զաւրսն Հայոց։

For that reason, he hurried and sent as ambassador to the Persian king the same Eghparios, with whom he entered into a firm alliance, surrendering personnel, arms, and all assistance against the Armenian army. And when this was done, and their hope of receiving human assistance was gone, the holy bishops again began to encourage themselves and the Armenian army.

Թէպէտ եւ հայէին յիւրեանց սակաւութիւնն եւ յերկոցունց թագաւորացն միաբանութիւն, ոչ ինչ վատասրտեալ դողային, այլ ըստ առաջին ուխտին խիզախէին եւ ասէին. «Պատրաստ եմք ի սպանանել եւ ի մեռանել. դիւրին է Աստուծոյ սակաւուք զբազմաց գործ գործել, եւ անարգաւք զմեծամեծ իրս կատարել»։

Although they beheld their meagerness and the union of the two kings, they were not at all disheartened or shaken, but took courage in their former covenant, and said: “We are ready to kill and be killed: it is easy for God to accomplish through few the work of many, and to accomplish great things through lowly men.”

Թէպէտ եւ ոչ ունէին թագաւոր առաջնորդ, եւ ոչ արտաքուստ աւգնական զոք յաւտարաց, սակայն անձանց առաքինութեամբ եւ սուրբ վարդապետացն մխիթարութեամբ՝ համագունդ ամենայն նախարարքն զաւրաւքն իւրեանց յիւրաքանչիւր տանէ ի մի վայր գային հասանէին վաղվաղակի. բազում եւ այլ այրուձի, որ յարքունի տանէ անտի էր։

Although they did not have a king as leader, nor assistance from foreigners, yet by their own virtue and the consolation of the holy vardapets, all the forces of the nakharars from each house gathered together immediately, along with much cavalry from the royal house.

Եւ զամենայն զաւրսն յերիս գունդս բաժանէին։

The entire army was divided into three regiments.

Զգունդն առաջին տային ցՆերշապուհ Ռմբոսեան, եւ գումարէին զնա պահապան աշխարհին, մերձ ի սահմանս Ատրպատական աշխարհին։

The first regiment was entrusted to Nershapuh Rmbosian, and assembled to guard the land along the border of Atrpatakan.

Եւ զգունդն երկրորդ տային ի ձեռն Վարդանայ զաւրավարին Հայոց՝ անցանել ընդ սահմանս Վրաց ի վերայ մարզպանին Ճորայ, որ եկեալ էր աւերել զեկեղեցիսն Աղուանից։

The second regiment was entrusted to Vartan, the general of the Armenians, to pass through the borders of Iberia and attack the marzban of Chor who had arrived to devastate the churches of Aghuank.

Իսկ զգունդն երրորդ տային ի ձեռս Վասակայ իշխանին Սիւնեաց, որ ոչ ի բաց կացեալ էր յուխտէն հեթանոսաց ըստ ներքին խորհրդոցն իւրոց։ Ընտրեաց եւ էառ ընդ իւր՝ զորոց գիտէր զթուլութիւն հաւատոց նոցա.

And the third regiment was given over to the hands of Vasak, the prince of Syunik, who had not disengaged himself from his alliance with the heathens in his inner thoughts, and selected as his soldiers those whom he knew to be of weak faith:

Զիշխանն Բագրատունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Խորխոռունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Ապահունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Վահեւունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Պալունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Գաբեղենից զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Ուրծայ զաւրաւքն իւրովք։

The prince of Bagratunik with his regiment. The prince of Khorkhorunik with his regiment. The prince of Apahunik with his regiment. The prince of Vahevunik with his regiment. The prince of Palunik with his regiment. The prince of Gabeghenik with his regiment. The prince of Urts with his regiment.

Եւ զայլ բազում զաւրս յարքունի տանէն արկ յինքն, եւ զսեպուհս ոմանս յայլմէ տոհմէ։ Եւ խորամանկ խաբէութեամբ դարանամուտ լինէր յամուրս իւրոյ աշխարհին, ի պատճառս կեղծաւորութեան՝ եթէ ընդ ճապուկ անդր անցանէ ի վերայ գնդին Պարսից՝ հալածականս առնել յաշխարհէն Աղուանից։ Իսկ նա յամրածածուկ հաւալոցէն ճեպով դեսպանս արձակէր առ գունդն Պարսից.

And he took many other troops from the royal house, and some junior nobles from other clans. Then with cunning deceit, he lay in wait in the fortresses of his land [Syunik], under the pretext that from there he would flexibly fall upon the Persian army and drive them from the land of the Aghuank. But from his secure hiding place, he quickly sent messengers to the Persian army:

Անցանէր բաւանդակէր ամենայն զաւրաւք իւրովք. ռազմ արարեալ զբոլոր մեծութիւն դաշտին ի ներքս փակէր. զինեալք եւ վառեալք ամենայն պատրաստութեամբ ի մարտ պատերազմի ընդդէմ գնդին Հայոց։

Proceeding there with all his army, he manned the entire expanse of the field and blockaded the interior, being armed [and having taken] every preparation for battle against the Armenian army.

Իսկ քաջն Վարդան եւ ամենայն զաւրքն, որ ընդ նմա էին, իբրեւ տեսին զբազմութիւն պատրաստութեան գնդին հեթանոսաց, հայեցան եւ յիւրեանց սակաւութիւնն. թէպէտ եւ կարի յոյժ նուազունք էին քան զնոսա, ոչ ինչ զանգիտեցին առ ի յոյժ բազմութենէն, այլ առ հասարակ միաբան համբարձին յերկինս զձեռս իւրեանց, աղաղակէին եւ ասէին.

When the brave Vartan and all his forces beheld the great multitude of the army of the heathens in array, they looked upon their own meagerness. Though they were much fewer than the Persians, they did not fear the great multitude at all, but all together they raised their hands to the heavens, cried out and said:

«Դատեա, Տէր, զայնոսիկ, ոյք դատին զմեզ. մարտիր ընդ այնոսիկ, որ մարտնչինս ընդ մեզ. Զին ու եւ ասպարաւ քով աւգնեա մեզ։ Շարժեա եւ դողացո զգունդագունդ բազմութիւն անաւրինացս. ցրուեա եւ վատնեա զչար միաբանութիւն թշնամեաց քոց առաջի քոյոյ փրկական մեծի նշանիս, եւ տուր ի ձեռն սակաւուցս զքաջութիւն յաղթութեան ի վերայ անհնարին բազմութեանս։

“Contend, O Lord, against those who contend with us; fight against those who fight against us! Rise for our help with your shield and buckler! Shake and tremble and defeat the great number of the unrighteous; scatter and waste the wicked union of your enemies before your great sign of redemption, and give into the hands of the few the power of victory over the huge multitude.

«Ոչ ի պարծանս սնոտի փառասիրութեան անաւգուտ վաստակոց ինչ աղաչեմք, կամ յագահութիւն ընչասիրութեան զանցաւոր մեծութիւն կապտելոյ, այլ զի ծանիցեն եւ գիտասցեն ամենեքեան այնոքիկ, որ ոչն հնազանդին սուրբ աւետարանին քարոզութեան, եթէ դու ես Տէր կենաց եւ մահու, եւ ի ձեռն քո է յաղթութիւն եւ պարտութիւն։ Եւ մեք պատրաստ եմք ի մեռանել վասն քո սիրոյդ. եւ եթէ սպանանել եւս հասանէ զնոսա, եղիցուք վրէժխնդիրք ճշմարտութեանն»։

"Not for the boast of the fruitless rewards of vainglory do we pray, nor out of covetousness for seizing ephemeral greatness, but that those who do not obey the preaching of the Holy Gospel come to know this—that you are the Lord of life and death, and in your hands are victory and defeat. We are ready to die for your love; and should they be slaughtered, we shall become avengers of the truth.”

Եւ զայս ասելով՝ խումբ արարեալ յարձակէին, եւ զաջ թեւն բեկեալ՝ զձախոյ կողմամբն արկեալ, սրոյ ճարակ զամենեսեան տային ընդ երեսս դաշտին, եւ փախստական առնէին մինչեւ յամուր տեղիս մայրեացն առ խորագոյն դարիւքն Լոփնաս գետոյ։

Having said this, they split into groups attacked. Breaking the right flank, they set toward the left side, devoured by sword everyone over the open field, and drove them in flight until [they reached] the strong part of the woods near the deep valleys of the Lopnas river.

Ուր ընդդէմ դարձեալ թագաւորազանց ոմանց Բաղասական արքայի, ընկեցին զոմն ի ձիոյ ի նախարարացն Հայոց, ի գնդէն Դիմաքսենից զՄուշ սպանին, եւ զԳազրիկ վիրաւորեցին։ Յայնմ տեղւոջ դէտակն ի վեր ամբառնայր Արշաւիր Արշարունի, գոչէր առիւծաբար եւ յարձակէր վարազաբար, հարկանէր եւ սատակէր զՎուրկն քաջ զեղբայր թագաւորին Լփնաց, եւ զբազում համհարզս նորին ընդ նմին սատակէր։

Here some of the royal troops of the king of Baghasakan returned and cast down an Armenian nakharar [who was] on horseback, killed Mush of the Dimaksian regiment and wounded Gazrik. There, Arshavir Arsharuni lifted his eyes, roared like a lion, attacked like a boar, and struck and killed Vurk, the valiant brother of the king of Lpink, and slaughtered many of his adjutants with him.

Եւ այնպէս ամենեքեան առհասարակ այր զախոյեան իւր յերկիր կործանէր։ Եւ առ յոյժ յանդուգն յարձակմանն յոլովագոյն այն էր զոր գետամոյնս առնէին քան զանկեալսն սրոյ ի ցամաքի։ Եւ ի բազմութենէ դիականցն անկելոց՝ յստակ ջուրք գետոյն յարիւն դառնային, եւ ոչ գտանէր ոք ամենեւին ի նոցանէ ապրեալ եւ թագուցեալ յանտառախիտ մայրիս դաշտացն։

Thus, everyone was felled to the ground by his foe and by the great boldness of the attack, many more drowned in the river than were cut down by the sword on land, and by the number of the fallen corpses, the clear water of the river turned bloody, and not a single one of them survived to hide in the dense forests of the plains.

Բայց մի ոմն ի զաւրականէ թշնամեացն՝ զինու հանդերձ ելեալ ի նիւս երիվարին անցանէր ընդ մեծ գետն, մազապուր պրծեալ ի պատերազմէն՝ գոյժ տանէր ի մնացեալ բուն բանակն, որք փախստական անկանէին ի մեծ շահաստանն։

But one of the armed enemy soldiers got on horseback and crossed the great river, escaped the battle by a hair’s breadth and delivered the sad news to those who remained from their camp, [many of] whom had fled to the great capital.

Յայնմ ժամանակի զաւրքն Հայոց կատարելով զմեծ գործ պատերազմին՝ դիակապուտ դառնային, ժողովէին զբազում աւար բանակին, եւ կողոպտէին զանկեալ դիակունսն. եւ կուտէին բազում արծաթ եւ ոսկի, զզէնս եւ զզարդս զարի արանց եւ զքաջ երիվարաց։

Then, the Armenian army having completed this great battle, turned to despoiling the dead. They gathered much loot from the army, and plundered the fallen corpses, took much silver and gold, and the weapons and adornments of the brave men and their gallant horses.

Դարձեալ յարձակէին ոչ սակաւ քաջութեամբ ի վերայ բերդիցն եւ քաղաքաց, զոր ունէին Պարսիկքն յաշխարհին Աղուանից, հզաւրապէս մարտնչելով այրէին զամուրս արգելանաց նոցա, եւ զերամս երամս մոգացն, զոր պատրաստական ածեալ էին աշխարհին գայթակղութիւն, ո՛ւր եւ գտանէին յամուրս ամուրս վայրացն, սրոյ ճարակ տուեալ՝ դնէին գէշ թռչնոց երկնից եւ գազանաց երկրի։

Then, with no small valor, they attacked the forts and cities that the Persians had in the land of Aghuank, and fighting vigorously, set fire to their strongholds; and the flocks of magi who were prepared and dispatched to set snares in the land, wherever they were found in the strongholds, were devoured by the sword and fed to the birds of heaven and the brutes of the earth.

Սրբէին զտեղիսն յամենայն պղծագործ զոհիցն, եւ փրկեալ ազատէին զեկեղեցիսն յանհնարին նեղութենէն։ Եւ բազումք ի նախարարացն Աղուանից եւ յամենայն շինականացն, որք վասն անուանն Աստուծոյ ցրուեալ եւ վատնեալ էին յամուրս լերանց Կապկոհի, իբրեւ տեսին զաջողութիւն գործոյն, զոր կատարէր Աստուած ի ձեռն գնդին Հայոց, գային ժողովէին եւ նոքա, եւ խառնէին ի զաւրս նոցա, եւ միաբանք եւ հաւասարք կցորդք լինէին գործոյն նահատակութեան։

They cleaned all those places from the impure offerings and redeemed and freed the churches from grievous trouble. When many of the Aghuanian nakharars and all the peasants—who for the sake of God’s name had scattered and dispersed to the strongholds of the mountains of Kapkoh—saw the success that God had accomplished through the hands of the Armenian army, they assembled and mingled with the troops, and in union and as equals partnered with them in the work of nahatakutyun.

Խաղային գնային այնուհետեւ ի վերայ պահակին Հոնաց, զոր ունէին բռնութեամբ Պարսիկքն. առնուին քանդէին զպահակն, եւ կոտորէին զզաւրսն, որ ի ներքս բնակեալ էին, եւ զդուռնն տային ի ձեռն Վահանայ, որ էր յազգէ թագաւորացն Աղուանից։

Thereafter, they went to the Gate of the Huns, which the Persians held by force. They destroyed the fortress, killed the troops within, and gave over the fortress into the hands of Vahan, who was [descended] from the royal line of Aghuank.

Եւ յայսր ամենայն քաջութեան վերայ ոչ ոք անկեալ վիրաւորեցաւ ամենեւին ի նոցանէ, բայց ի միոյ երանելւոյ, որ կատարեցաւ նահատակութեամբ ի մեծ պատերազմին։ Եւ անդէն ի նմին տեղւոջ զայրն՝ որում զդուռնն յանձն արարին՝ զնոյն դեսպան արձակեցին յաշխարհն Հոնաց, եւ ի բազում յայլ ազգս բարբարոսաց, որ համագործք էին Հոնաց աշխարհին, բանս դնել ընդ նոսա եւ ուխտ հաստատել՝ անքակութեամբ ունել զմիաբանութիւնն։

None of them were wounded throughout all these brave exploits, except for one blessed man who was martyred in the great battle. From there they sent the man to whom they gave the fortress as ambassador to the land of the Huns, and many other barbarous nations who were in alliance with the Huns, to agree to establish a pact to enter an indissoluble union.

Իսկ նոքա իբրեւ զայն ամենայն լուան, փութապէս վաղվաղակի հասանէին ի տեղին, եւ ականատեսք լինէին գործոյն յաղթութեան։ Եւ ոչ ինչ յապաղեցին երդմամբ յուխտ մտանել ըստ կարգի իւրեանց աւրինաց, յանձն առին եւ զերդումն քրիստոնէից՝ պահել ընդ նոսա հաստատութեամբ զմիաբանութիւն։

And when they [the Huns and barbarous nations] heard about all that had happened, they hastened swiftly to the spot and beheld the victorious deed with their own eyes. They did not delay at all in pronouncing an oath according to their customs, and took the oath of the Christians to remain firm in their brotherhood.

Իսկ իբրեւ զայս կատարեցին եւ արարին իւրեանց մեծապէս հաստատութիւն, եւ դեռ անդէն ի տեղւոջն զետեղեալ էին խաղաղութեամբ, գուժկան հասանէր յաշխարհէն Հայոց, զճակատ հարեալ եւ զաւձիս պատառեալ վասն ապստամբին Վասակայ.

When they concluded and confirmed this, and while they were at that spot in peace, messengers arrived in a hurry from the land of the Armenians with sad news regarding the apostate Vasak:

«Յետս կացեալ յուխտէն քրիստոնէութեան եւ աւերեալ զբազում տեղիս Հայոց աշխարհին, մանաւանդ զձմերոցս արքունի, որ կայանք զաւրացն էին, զԳառնին եւ զԵրամաւնս եւ զԴրասխանակերտն՝ զմեծ դաստակերտն, զՎարդանաշատն եւ զամուրն Աւշական, զՓառախոտն, զՍարդեանսն, զՁողակերտն աւան եւ զբերդն Արմաւրի, զԿուաշն աւան, զԱրուճն, զԱշնակն եւ զամենայն ոտն Արագածու, եւ զնահանգն Արտաշատու եւ զԱրտաշատն ինքնին գլխովին, եւ զամենայն գեւղս եւ զաւանս, որ շուրջ զնովաւ էին, առեալ աւերեալ եւ հրձիգ արարեալ, եւ զամենեցուն ձեր զընտանիս փախուցեալ մերժեալ յիւրաքանչիւր բնակութենէ։

“He has turned back from the Christian covenant and laid waste many places in the land of the Armenians, particularly the royal winter residences, which were stations for the soldiers, and Garni, Yeramon, the great estate of Draskhanakert, Vartanashat and the fortress of Oshakan, Parakhot, Sartean, the avan of Tsokhakert and the fortress of Armavir, the avan of Kuash, Aruch, Ashnak and all the foothills of Mount Aragats, the province of Artashat, Artashat itself, and all the villages and districts surrounding them he plundered and burned, and everyone in your families were forced to flee from their houses.

«Ձեռն արկեալ եւ ի սուրբ եկեղեցիսն, տարեալ եւ զսուրբ սպաս եկեղեցւոյն սեղանոյ. գերի վարեալ զընտանիս քահանայից, եւ զնոսին կապեալ եւ եդեալ ի բանդի. եւ ինքն սփռեալ տարած-եալ ասպատակաւ աւերէ զերկիրն ամենայն։ Եւ գունդն, որ էր ի կողմանս Ատրպատականի, ոչ ժամանեաց ձեռն տալ ի միջոց աշխարհին։ Եւ զաւրքն, որ անդ մնացեալ էին, խոյս տուեալ յանաւրինէն մերժեցան յեզր աշխարհին, եւ դեռ պահեն ընդ ձեզ զուխտ միաբանութեան սիրոյն Քրիստոսի։

“He extended his hands upon the holy churches and took the holy altar vessels. He carried off the families of captive priests, and bound and imprisoned them. He spread corruption and ruin throughout the entire land. The army that was in the region of Atrpatakan was unable to assist in the interior of the country on time, and the soldiers who had remained there withdrew from the wicked [Vasak] to the borders of the land, where they still kept their covenant with you in unity with the love of Christ.

«Բայց այն որ ընդ նմայն էին՝ են ոմանք, որ փախեան յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ բազումք այն են, որ զհետ մոլորեցան նորա ամբարշտութեանն»։ Չու արարեալ ի տեղւոջէ անտի՝ դառնալ անդրէն յաշխարհն Հայոց մեծաւ ստիպով եւ բազում աւարաւ եւ անչափ մեծութեամբ, եւ անտրտում ուրախութեամբ երգս ի բերան առեալ եւ ասէին ձայնիւ.

“But those who were with him [Vasak] included some who fled to their own places, but many more were led astray due to his impiety.” [The Armenian army] departed from there and returned to Armenia in great haste and with much loot and immeasurable riches, and with unmitigated joy they sang:

«Խոստովան եղերուք Տեառն, զի բարի է, զի յաւիտեան է ողորմութիւն նորա. ո՛ եհար զազգս մեծամեծս եւ սպան զիշխանս հզաւրս, զի բարի է, զի յաւիտեան է ողորմութիւն նորա։

“‘Praise the Lord for He is good, for His mercy endures forever; He struck down many nations and killed mighty rulers, for He is good, for His mercy endures forever.” [Psalm 117:1; Psalm 117:10]

Եւ զայս սաղմոս երգելով մինչեւ ի վախճան կատարեալ աղաւթիւք փառատրութիւն սուրբ Երրորդութեանն մատուցանէին։ Անդ յանձանձէր ածէր զաւրավարն զկաց եւ զմնաց զաւրականին առաջապահաւք եւ վերջապահաւք, կողմապահաւք ողջ եւ առողջ հասուցեալ յաւուրս երեսուն մերձ ի սահմանս հայրենի աշխարհին։

And singing this psalm to its end, they prayed in exaltation to the Holy Trinity. The general gathered together the soldiers that followed and posting watchmen in the front, rear and flanks of the army, they arrived in good health after thirty days near the borders of their native land.

Ազդ եղեւ ուրացեալն Վասակայ եւ իշխանացն որ ընդ նմա էին՝ քաջութիւն նահատակութեան գնդին Վարդանայ յաշխարհին Աղուանից, եւ միաբանութիւնն եւս Հոնաց։

News of the valiant nahatakutyun of Vartan’s regiment in Aghuank and of their union with the Huns reached the apostate, Vasak, and the princes who were with him.

Մինչչեւ յանդիման եղեալ էին միմեանց, զգիշեր մի աւգնական գտեալ նորա՝ փախստեայ անկանէր յամուրս իւրոյ աշխարհին. եւ այնպէս տագնապաւ մերժեցաւ, զգերի եւ զաւարն զոր առեալ էր յԱյրարատ գաւառէ, ակամայ զիւրն եւս ի վերայ եթող եւ փախեաւ։

Before they were to encounter each other, he took advantage of nightfall and fled to the strongholds of his land [Syunik]; leaving in haste, he even unwillingly left behind the captives and loot that he had taken from the district of Ayrarat.

Եւ քանզի ժամանակ ձմերայնւոյ հասեալ էր, եւ զռոճիկս՝ թշնամեաց գնդին հարեալ էր, ոչ կարէր զմիով տեղեաւ համագունդ զաւրսն դարմանել. այլ սփռէր տարածանէր ընդ գաւառս գաւառս աշխարհին առ ի հանգիստ ձմերոցին։ Պատուէր հրամանի տայր պատրաստական լինել կազմութեամբ առժամանակ գարնայնոյն։

And because winter had arrived, and the enemy troops had taken the rations, he [Vartan] could not support his whole army in one place; rather, he spread them across the several provinces of the land for their winter quarters. He commanded all things to be prepared for the spring.

Եւ զսակաւս ի գնդէն յաւագ նախարարացն գործակից իւր թողեալ, բռնանայր ի վերայ՝ ունելով զթագաւորանիստ տեղիսն։ Եւ գունդս գունդս արձակէր յաշխարհն Սիւնեաց, առնոյր եւ աւերէր զբազում գաւառս. եւ այնպէս ի նեղ արկանէր զնա եւ զամենայն զաւրսն որ ընդ նմա էին, զի զէշս եւ զձիս մեռելոտիս առ սովոյն վտանգի անխտիր ուտէին։

Taking a few from among the legion of the senior nakharars as his associates, he strengthened himself by capturing and holding the royal districts. Vartan sent legion after legion to Syunik. He captured and laid waste to many provinces, and thus troubled Vasak and all the forces who were with him so much that they started eating the flesh of dead donkeys and horses from the danger of famine.

Եւ բազում հարուածս հասուցանէր ի վերայ ուրացելոյն. մինչեւ ժողով սուրբ եպիսկոպոսացն եւ ամենայն ուխտ քահանայութեանն դառնապէս արտասուս իջուցանէին ի վերայ չարաչար վշտացելոցն, որ բոկ եւ հետի վարէին զարս եւ զկանայս փափկասունս, եւ բազում տղայք զքարի հարեալ ընկեցան յանցս ճանապարհաց։

Vartan dealt many blows to the apostate, to the point that the assembly of holy bishops and all the clergy shed bitter tears upon their grievous sufferings, which caused men and delicate women to go barefoot and many children to be dashed in pieces along the way.

Իբրեւ այս ամենայն աջողութիւն լինէր երկիւղածացն Աստուծոյ, ամենայն եպիսկոպոսունք եւ երիցունք պատուէր հրամանի տուեալ աշխարհին, զողջոյն ամիսն Քաղոց պահաւք եւ աղաւթիւք առնել խնդրուածս առ Աստուած, եւ զտաւն պատերազմացն յաղթութեան խառնել ի սուրբ տաւն յայտնութեանն Քրիստոսի, զի անխափան կացցէ մեծ յիշատակարանս այս ընդ աստուածային անանց տաւնին։

When all these successes occurred for those who feared God, all the bishops and priests issued an order in the land to pass the whole month of Kaghots in petitioning God with fasting and prayer, and to celebrate the victory of the war on the holiday of the Epiphany of Christ, so that this great memorial would be unimpeded by this divine and eternal festival.

Եւ զսոյն զայս ամենայն այցելութիւնս Աստուծոյ, որ ի վերայ աշխարհին Հայոց մեծապէս երեւեցաւ, գրեցին սուրբ եպիսկոպոսունքն եւ ետուն տանել յաշխարհն Յունաց ի մեծ քաղաքն առ սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն. զի եւ նոքա աղաւթս առնելով խնդրեսցեն յԱստուծոյ, որպէս սկսաքս ի նմին եւ կատարեսցուք։

All these visitations of God that appeared greatly in the land of the Armenians were recorded by the holy bishops and sent to the land of the Greeks to the holy clergy at the great city, so that by praying they might entreat God to help us accomplish the work as we had begun it.

Եւ զոմն յառաջին կապելոցն Պարսկաց լուծեալ եւ ածեալ զառաջեաւ նախարարացն, խաւսէին ընդ նմա եւ ցուցանէին զամենայն վնասն որ եղեւ, կամ աշխարհացն աւերել, կամ զաւրացն արքունի հարկանել, եւ կամ որ այլ իրք առաջոյ լինելոց էին։

Having released one of the foremost Persian prisoners and bringing him before the nakharars, they spoke with him and indicated all the harms that had occurred: the destruction of their lands, the defeat of the royal army, and all that was yet to ensue.

Եւ իբրեւ զայս ամենայն բովանդակ ցուցին նմա, միաբան լինէր ամբաստանութիւն երկոցունց կողմանցն՝ զառաքինեացն եւ զյետս կացելոցն. ո՜րպէս զուր եւ տարապարտուց նեղեաց զնոսա ի հայրենի աւրինացն յետս կալ, եւ զխաբէութիւն ապստամբին Վասակայ, որպէս Հայոց բանիւ խաբեաց զթագաւորն, յանձն առնուլ զմոգութիւն. իբրեւ չէր ուրուք ընդ նմա բանս եդեալ, նա յանձնէ սուտակասպաս լինէր։

When they demonstrated all this to him, he minded the accusations of both sides, the virtuous ones and those who stayed back; how vain and groundless was the endeavor to deprive them of their ancestral customs, and the deceit of the rebel Vasak, speaking [on behalf] of the Armenians and duping the [Persian] king that they would accept Magiansm. For while no one had agreed with him, he had become a sycophant of his own accord.

Իբրեւ լիով զայս ամենայն իմացուցին, արձակեցին զնա հրեշտակութեամբ յաղերս ապաբանութեան եւ ի հնարս հայթայթանաց, թերեւս կարասցեն զեղբարս իւրեանց ի նեղութենէն գողանալ։

When they made all this abundantly clear, they sent him as a messenger [to the king] to make a plea and to try to find a means by which to deliver their brothers from straits.

Այլ առ նա՝ անաւրէնն Վասակայ գուժկանքն յառաջագոյն հասեալ էին, պատմել զաղէտս տարակուսանացն, զոր անցուցեալ էր ընդ զաւրսն արքունի. Եւ ամենայն ամբաստանութիւնն ի սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն կրթեալ էր։

But the messengers of the lawless Vasak had already reached [the Persian king] with the sad news of the catastrophe [Vartan] had brought upon the royal army, and laid all the blame upon the holy clergy of the church.

Քանզի այն իսկ կամք էին անաւրինին, եթէ զմիաբանութիւն եպիսկոպոսացն քակտեսցէ ի նախարարացն. եւ զայս ոչ էր տեղեկացեալ տակաւին, եթէ հոգի եւ մարմին բաժանիցին առ ժամանակ մի՝ գոյ տեսանել ի բնութեանս, այլ որ սիրովն Աստուծոյ յուխտ մտեալ է՝ այսմ անհնար է լինել։

For it was the will of the ungodly [Vasak] to dissolve the brotherhood of the bishops and the nakharars. But he was not yet aware that the soul and body can separate temporarily, as can be seen in nature, but for those who join the community of the faithful out of their love for God, this is impossible.

Արդ երթեալ այրն ի տեղի ձմերոցին, պատմեաց զայս ամենայն յականջս թագաւորին, շարժեալ դողացոյց, որ եւ յամենայն զաւրութենէն պակասեալ գտաւ. մանաւանդ զի յարեւելից պատերազմէն կորակոր եւ ոչ բարձրագլուխ էր դարձեալ։

So that man [the messenger] went to the king’s winter quarters and explained all this in his ear, which made him shake and tremble and made all his strength diminish, especially because he had returned from the war in the East ashamed and humiliated.

Իբրեւ ստուգեալ հաստատեաց ի վերջին հրեշտակէն, որ եհաս առնա, զամենայն վնասս զիւր գործոցն զխորհրդակցաւքն արկանէր։

When the king confirmed the news from this last messenger who had come to him, he blamed his advisors for all the harms [that had arisen] from his undertakings.

Եւ անդէն շիջանէր ի բազմաբոց բորբոքմանէն. քանզի խցաւ բերան չար խրատտուացն, որ անդադար յորդորէին զնա ի գործ դառնութեան։ Խոնարհեցաւ ի բարձր հպարտութենէն, եւ զվայրենացեալ սիրտն դարձոյց ի մարդկային բնութիւն. հայեցաւ եւ ետես զինքն լի տկարութեամբ. գիտաց եթէ զամենայն զոր կամի առնել՝ ոչ կարէ կատարել.

Then he extinguished his ardent rage, for the mouths of his evil advisers, who had unceasingly provoked his bitter works, had been stopped. His haughtiness was humbled, and his brutish heart returned to its human nature; he looked and saw himself as full of weakness; he realized that he could not accomplish all that he had wished.

վասն այնորիկ եւ դադարեաց յանդուգն յարձակմանէն, եւ լռեցոյց զմոլեգնոտաբար գոչումնն։ Եւ որ մեծաձայն բարբառով որոտայր, եւ եւս ահագին հրամանաւքն զհեռաւորս եւ զմերձաւորս դողացուցանէր, սկսաւ քաղցր եւ աղերս բանիւք խաւսել ընդ ամենեսեան եւ ասել։

Thus, he discontinued his headstrong attack and subsided and silenced his furious roars. And he who had thundered with his loud voice and shaken those far and near with his more formidable commands began to address everyone with sweet and pleading words:

«Զի՞նչ ինչ վնաս գործեալ է իմ, եւ զո՞ր յանցս յանցուցեալ կամ առ ազգս կամ առ լեզուս կամ առ անձն իւրաքանչիւր։ Ո՞չ ահա բազում ուսմունք են յաշխարհիս Արեաց, եւ իւրաքանչիւր պաշտամունք յայտնի են.

“What harm have I done? What transgressions have I committed against any nation, or people, or any person? Are there not numerous doctrines in the empire of the Aryans, and their services observed openly?

«ո՞ երբէք նեղեաց պնդեաց դարձուցանել ի մի աւրէնս մոգութեան. մանաւանդ վասն աւրինաց քրիստոնէութեանն, որպէս հաստատուն եւ ճշմարիտ կացեալ են յիւրեանց դենին, նոյնպէս եւ առ մեզ լաւագոյն քան զամենայն կեշտսն նոքա երեւեալ են։

“Who has forced or pressed them to convert to the one religion of Magianism? Especially the Christian religion—as firmly and truthfully as they have stood by their creed, likewise have they have appeared to us as better than all other sects.

«Եւ բիծ իսկ ոչ կարէ ոք դնել ընտրեալ աւրինաց նոցա. այլ զոյգ եւ հաւասար համարիմ դենիս մազդեզանց, որպէս եւ յարգեալ իսկ էին նոքա առ նախնեաւքն մերովք, զոր ես ինձէն իսկ յիշեմ առ հարբն իմով, որ նստէր ի մեծ գահոյս յայսմ։

“No one can put a blemish on their religion; rather, I hold it to be equal with the religion of Mazdaism, as respected even by our ancestors, which I myself remember from my own father who sat on this great throne.

«Յորժամ սկսաւ անդաճել եւ քննել զամենայն ուսմունս եւ հաստատութեամբ ի վերայ եհաս, առաւել վեհ գտանէր զաւրէնս քրիստոնէից քան զամենեցուն. վասն այսորիկ մեծարեալք շրջէին ի Դրան արքունի, եւ առատաձեռն պարգեւաւք երահիկք լինէին ի նմանէ, եւ համարձակութեամբ շրջէին ընդ ամենայն երկիր։

"When he began to examine all doctrines and was firmly apprised, he found the Christian religion to be pre-eminent. Therefore, they were honored at the royal court, and were exalted by [the king] with lavish gifts, and fearlessly went about all the land.

«Նա եւ որ գլխաւորքն էին քրիստոնէից, զոր եւ եպիսկոպոս անուանեն, ընծայից եւ պատարագաց արժանիս առնէր զնոսա։ Եւ իբրեւ հաւատարիմ ոստիկանս յանձն առնէր նոցա զհեռաւոր մարզսն, եւ ոչ երբէք սխալ լինէր ի մեծամեծ իրացն արքունի։

"The leaders among the Christians, whom they called bishops, were dignified with offerings and gifts. And as his faithful officers he gave them possession of his distant border provinces, and never was there a fault in [their management of] the great affairs of the empire.

«Եւ դուք զմի զայն երբէք ոչ յիշեցէք, այլ հանապազաւր ձանձրացուցէք զլսելիս իմ, խաւսելով զնոցանէ զամենայն չարութիւն։ Տեսէք՝ զի ետուք գործել ինձ զոր ինչ ոչ կամէի, եւ եղեն վնասք մեծամեծք ի սահմանսն ի մէջ երկուց անհաշտ թշնամեաց։ Եւ մեք դեռ ի հեռաւոր ճանապարհի, եւ ոչ մի ինչ գործ պատերազմիս ի գլուխ երթեալ, եւ դուք աստէն յիմում տանս յարուցէք ի վերայ իմ պատերազմ, որոյ չարագոյն եւս լինելոց է կատարածն իւր քան զարտաքին թշնամեացն»։

“You never recalled even one of these facts, but have incessantly wearied my ears by speaking of all their evils. Now see that you have made me do what I desired not to do, and there occurred great harm at the borders between two irreconcilable enemies, and while we were on a journey and could not carry out a war, you raised war upon me here in my house, which will end worse than the wars with our foreign enemies.”

Զայս ամենայն եւ առաւել քան զսոյն խաւսէր ընդ ամենայն աւագանին, եւ զվնասս յանցանացն արկանէր զմոգպետաւն եւ զմոգաւքն։ Եւ ամենայն վզուրկքն եւ պատուական նախարարքն, որ նստէին յատենին եւ ունկն դնէին յեղյեղուկ լեզուի նորա, ամաչեցեալ կորանային եւ ընդ երկիր պշնուին, եւ զգլուխի վեր ոչ կարէին համբառնալ։ Բայց սակաւք ի նոցանէ զմիտս հաճելով՝ ասէին զայս.

This and more he said to all the grandees and laid the fault upon the mogbeds and magi. And all the great and honorable nobles who were sitting in the council and heeding his deceitful words were brought to shame; they cast their gaze to the ground and could not lift up their heads. But a few of them contented themselves and said:

«Այո, արքայ քաջ, այդ այդպէս է որպէս ասացերդ, եւ արդ կարես զամենայն ուղղութեամբ նուաճել. չիք ինչ այն որ ըստ քո կամսդ արտաքս կարէ ելանել. զի տուեալ է քեզ աստուածոցն, զի զամենայն զոր եւ կամիս՝ կարես առնել։ Մի՛ նեղեալ տագնապիր յանձն քո եւ հարկաներ զմիտս մեր ամենեցուն. թերեւս եւ դիւր իցեն հնարք իրացն կատարածի։ Երկայնամիտ լեր, եւ համբերութեամբ թողացո մարդկանդ անդրէն զքրիստոնէութիւն, եւ դոքաւք զստամբակսն ածցես ի հաւանութիւն»։

“Yes, valiant king, that is so, and now you can rightly subdue them all. There is nothing beyond the reach of your will, for the gods have granted you the ability to do anything you wish. Do not be troubled or grieve yourself, and do not attack all our plans. Perhaps there are simple means by which to accomplish things. Be forbearing and patiently allow these men to be Christians, for in so doing you will bring the stubborn ones to your allegiance.”

Հաճոյ թուեցաւ բանն առաջի թագաւորին. եւ անդէն վաղվաղակի կոչէր զառաջեաւ յամենայն ազգացն որ ունէին զքրիստոնէութիւնն, որ ի զաւրու նորա էին, եւ բռնաբար արգելեալ էր զնոսա, զի մի՛ ոք իշխան լիցի յանդիման պաշտել զԱստուած։ Քանզի որ ընդդէմ կացին, չարչարեաց եւ արգել ի նոցանէ զյայտնի պաշտաւնն, եւ ոմանց ոմանց ակամայ երկիր ետ պագանել արեգական, եւ նստոյց ի սուգ տրտմութեան զամենայն զաւրականսն։

This speech pleased the king, who right away summoned all the Christians in his army who had been forcibly prohibited from taking the liberty to worship God in his presence. For among those who stood before him, he had punished and opposed those who held prominent positions, forced some to worship the sun, and brought lamentations to all the soldiers.

Իսկ այն աւր հրամայէր անդրէն համարձակութեամբ ըստ առաջին կարգին հաստատուն կալ յաւրէնս քրիստոնէութեանն։ Իսկ որք յանցաւորքն էին, ոչ կամէին վաղվաղակի առանց մեծի ապաշխարութեան գալ եւ խառնել ի կարգ քրիստոնէութեան, հրամայէր թագաւորն՝ զի բռնի կալցին եւ տարցեն յեկեղեցին իւրեանց։

On that day he commanded them to fearlessly and as previously stand firm in Christianity, but those who had been held culpable did not resolve to immediately come and mingle in the Christian ranks without great repentance, so the king commanded that they be seized and taken to their churches.

Եւ երիցանցն համարձակէր, որպէս զիարդ եւ գիտիցեն՝ ըստ կարգին իւրեանց արասցեն։ Եւ զհատեալ ռոճիկսն կարգէր անդրէն իւրաքանչիւր, եւ զարգելեալ բազմականսն ի նոցանէ՝ ի տեղի հրամայէր մատուցանել, եւ հանապազորդ յարքունիս մտանել ոչ արգելոյր զնոսա. եւ զամենայն որ զիարդ եւ կարգեալ էին յառաջագոյն՝ անդրէն յաւրինէր։ Խոնարհէր եւ խաւսէր ընդ նոսա սիրով ըստ առաջին սովորութեանն։

He allowed the priests to do as they saw fit according to their rank, reinstated each person’s stipend, reinvited his table-companions among them and did not prohibit them from entering the royal court daily, and restored all things on their former basis. He humbled himself and spoke to them courteously according to his former custom.

Եւ իբրեւ զայս ամենայն արար եւ կարգեաց, յանդիման նոցա թողութեան հրովարտակս առաքէր ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան տէրութեան իւրոյ վասն քրիստոնէից։

And when he had done and arranged all this, he sent edicts of amnesty regarding the Christians to all the lands in his dominion.

«Եթէ ի կապանս ոք կայցէ, արքունի հրամանաւ արձակեալ լիցի. եւ եթէ ինչք ուրուք յափշտակեալ իցեն, դարձցին անդրէն։ Սոյնպէս եւ երկիրք եթէ հայրենիք, եթէ պարգեւականք եւ եթէ քսակագինք, եւ հանեալ ուրուք իցէ, հրամայեցաք զի դարձցին»։

“Anyone in bonds shall be set free by the royal decree, and if anyone’s possessions have been taken by force, they should be restored to him. Likewise with lands, whether ancestral, or gifted or purhcased with money, if they have been seized by anyone we have commanded that they be restored.”

Եւ իբրեւ այսմ ամենայնի զնոսա տեղեակս առնէր, խնդրէր ի նոցանէ վկայութիւն հաւատարմութեան յերկիրն Հայոց, եւ երդմամբ յուխտ մտանէր առաջի նոցա՝ հաստատութեամբ ամենայն մեծամեծաց իւրոց, եթէ

And when he had apprised them of all this, he sought from them a testimony of his faithfulness to Armenia and pronounced an oath before them in firmness with all their grandees:

«Ոչ ինչ յիշեցից ամենեւին զքէն վրիժուցն խնդրելոյ։ Որպէս ունէիք յառաջ ճշմարտութեամբ զաւրէնս ձեր, այսուհետեւ առաւել կալարուք. բայց միայն ի ծառայութենէ մերմէ մի՛ ելանէք»։

“I shall not at all demand revenge against you. As you formerly followed your religion truthfully, from now on hold to it more; only do not withdraw from our service.”

Զայս ամենայն գրէր եւ ցուցանէր յերկիրն Հայոց եւ ի բազում յայլ աշխարհս, որ ունէին զաւրէնս քրիստոնէութեան. եւ ինքն գաղտ խորամանկեալ փութացեալ դեսպանս առաքէր առ Մարկիանոս կայսր։ Եւ իբրեւ ստուգեալ ճշմարտեաց, եթէ Հոռոմք ի բաց կացին ձեռնտու լինել քրիստոնէութեանն ոչ զաւրու աւգնականութեամբ եւ ոչ այլ իրաւք, դարձեալ անդրէն ի նոյն յառաջին կարծիս մոլորութեանն շրջեցաւ։

All this he wrote and indicated to Armenia and to many other countries that held to the Christian religion; and with secret deceit he swiftly sent envoys to the emperor Marcian. But when he confirmed that the Romans had withdrawn their help from the Christians, with troops and by other means, he reverted to his former erroneous views.

Զի զյաջողութիւն իրացն ի ձեռն իւրոց պաշտաւնէիցն հրամայէր. եւ այնպէս ածէր զմտաւ, եթէ ըստ առաջին կարծեացն կատարեսցեն զամենայն։

He attributed the success of their affairs to his ministers, and thus thought that they could accomplish everything according to his former ideas.

Իսկ Հայք թէպէտ եւ ընկալան զգիրն խաբեբայ ողոքանաց թագաւորին, որ ի վերոյ ունէր զաւետիս կենաց եւ ի ներքոյ զդառնութիւն մահու, զարմացեալ ընդ թերի խորհուրդսն՝ ասէին ցմիմեանս.

When the Armenians received the deceitful and flattering letter of the king, which on its surface had the promise of life and beneath had the bitterness of death, they were surprised by its defective counsel, and said one to the other:

«Քանի՜ լիրբ է խորամանկ խաբէութիւն նորա, զի երկիցս եւ երիցս զփորձ առեալ կըշտամբեցաւ եւ ոչ ամաչէ։ Եւ տեղեակ եղեալ մերոյ անքակ միաբանութեանս, տակաւին լրբի եւ լկնի. զհետ մտեալ՝ կամի զմեզ լքուցանել։

“How shameless is his crafty deceit, for two and three times he tried and was reproved, and has no shame [to try again]. And he is aware of our indissoluble union, yet he is brazen and impudent—pursuing us, he wants to weaken us.

«Իսկ հաւատասցո՞ւք անհաստատ հրամանի նորա. զո՞ր բարեգործութիւն տեսաք առ ամենայն եկեղեցիս, որ են յաշխարհին Պարսից։ Զի որ ինքն իւր չար է, այլում բարի ոչ կարէ լինել. եւ որ ինքն ընդ խաւար գնայ, այլում ոչ առաջնորդէ ճշմարտութեան լուսով։

“Should we believe his fickle command? What benevolence have we seen toward all the churches in the empire of the Persians? He who is himself evil can do no goodness to others; he who walks in the darkness cannot lead others by the light of truth.

Որպէս զի չիք յանիրաւութենէ արդարութիւն, այսպէս եւ ոչ ի ստութենէ ճշմարտութիւն, սոյնպէս եւ ի խռովասէր մտաց՝ ակնկալութիւն խաղաղութեան։

As justice cannot come from injustice, nor truth from falsehood, so neither from a disturbed mind can there be expectation of peace.

«Այլ մեք ապրեալքս զաւրութեամբն Աստուծոյ, եւ հաստատեալք հաւատովքն ի յոյսն Քրիստոսի, որ եկն եւ էառ ի սուրբ կուսէն զմարմին մերոյ բնութեանս, եւ միացեալ անբաժանելի աստուածութեամբն՝ ընկալաւ զչարչարանս մերոյ մեղաց ի յիւր մարմինն, եւ նովին խաչեցաւ եւ թաղեցաւ եւ յարուցեալ երեւեցաւ բազմաց, եւ վերացաւ յանդիման աշակերտացն առ Հայր իւր, եւ նստաւ ընդ աջմէ զաւրութեանն, զսոյն հաւատամք Աստուած ճշմարիտ, եւ նմին ակն ունիմք, որ փառաւք Հաւր եւ զաւրութեամբ գայ յարուցանել զամենայն ննջեցեալս, եւ նորոգել զհնութիւն արարածոց, առնել համառաւտս յաւիտենից ի մէջ արդարոց եւ մեղաւորաց։

“But we are delivered by the power of God and with firm belief in the hope of Christ, Who became embodied in our nature through the Holy Virgin, united with His indivisible godhead, bore the torment of our sins upon his body, and with the same body was crucified and buried, and having arisen appeared to many and ascended before His apostles to His Father, and sat at the right hand of the power, and we believe Him to be the same as the true God, and we wait for Him to come with the glory and power of the Father to raise all who are dead, and to renew His old creatures, and to make an eternal judgment upon the just and unjust.

«Ոչ պատրիմք իբրեւ զտղայս, եւ ոչ մոլորիմք իբրեւ զանտեղեակս, եւ ոչ խաբիմք իբրեւ զտգէտս, այլ պատրաստ եմք ամենայն փորձութեանց։ Եւ աղաչեմք զԱստուած, եւ անդադար խնդրեմք ի բազում ողորմութենէ նորա, զի յորում սկսաք՝ ի նմին եւ կատարեսցուք քաջութեամբ, եւ ոչ վատութեամբ։

“We will not stumble like children, nor err like the unlearned, nor be deceived like the ignorant, but are ready for all temptations. And we pray to God, and unceasingly seek His abundant mercy, that whatever we have started, we may also complete with courage and not cowardice.

Զի արդ արեւելք եւ արեւմուտք գիտացին զձեր աստուածամարտդ լինել, եւ զմեզի զուր սպանանել ի վերայ ամենայն վաստակոցն մերոց։ Վկայեն մեզ երկինք երկնաւորաւք եւ երկիր երկրաւորաւք, եթէ չեմք ինչ մեղուցեալ ի միտս մեր անգամ. եւ ի վերայ պարգեւաց եւ բարիս առնելոյ մեզ՝ զճշմարիտ կեանս կամիք հանել ի մէնջ, որում չիք հնար, եւ այլ մի՛ լիցի։

For East and West have understood that you fight against God, and have killed us in vain despite all our service. Heaven and its beings earth and its beings are our witnesses that not even in our minds are we at fault; yet instead of [granting] rewards and doing good to us, you resolve to take true life from us, which is not possible and shall not come to be.

«Իսկ արդ հաւատասցո՞ւք անարժան բերանոյ նորա, որ ստիպէր չարաչար յուրացութիւն, եւ այսաւր առանց մի ինչ բարիս գործելոյ լինիցի՞ նա քարոզիչ աւետեաց։ Եւ որ հայհոյէրն զՔրիստոս, եւ ուրացուցանէր ի նմանէ զհաւատացեալս, այսաւր ակամայ խոստովանութեանն ոչ կարեմք վաղվաղակի յանձն առնուլ։ Եւ որ երդնոյրն ի սնոտի պաշտամունս իւրոյ մոլորութեանն՝ անցուցանել զամենայն չարչարանս ընդ պաշտաւնեայս եկեղեցւոյ, արդ եկեալ գողանալով գոհութիւն մատուցանէ, եւ այնու կամի զամենայն չարութիւն իւր ի մեզ հեղուլ։ Ոչ այդմ հաւատամք, եւ ոչ զսուտ հրամանդ յանձն առնումք»։

“Are we now to believe his unworthy mouth that forces grievous apostacy? And without having effected any good, will he now preach good promises? We cannot immediately believe this unwilling avowal of a man who blasphemed Christ and apostatized his believers, who swore in his vain and aberrant cult and brought to pass all torments upon the ministers of the church and has now come to offer duplicitous thanks with which he resolves to pour out all his evil upon us. We neither believe him nor accept his false command.”

Իսկ նա իբրեւ գիտաց, եթէ ոչ կարեմ քակել զհաստատութիւն միաբանելոցն, յայնժամ քակեաց յինքենէ զծերն լի դառնութեամբ, յորում հանգուցեալ էր սատանայ զաւրութեամբ իւրով, եւ բազում գործեալ էր նորա նախճիրս. որոյ կերակուր կամաց իւրոց էր ի մանկութենէ անարատ մարմին սրբոց, եւ ըմպելի անյագութեան նորին՝ արիւն անմեղացն։

When the king understood that he could not disband the firmness of their union, he bitterly released the old man [Mihr Narseh] whom Satan had lodged with his power, and who effected much carnage; whose preferred food from childhood was the immaculate flesh of the saints, and whose insatiable drink was the blood of the innocents.

Յաւելոյր եւս ի վերայ չարութեան նորա եւ զիւր մահաբեր հրամանն. գունդս գունդս յամենայն աշխարհացն գումարէր ընդ նմա, եւ բազում երամակս փղաց յղէր ընդ նմա։ Հասեալ մերձ ի սահմանս Հայոց՝ մտանէր ի քաղաքն Փայտակարան, եւ զզաւրսն ամենայն սփռէր տարածանէր շուրջ զքաղաքաւն առ ի զգուշութիւն պատրաստութեան իւրոյ չարահնար խորհրդոցն։

Upon this evil he added his own deadly command: He gathered legion upon legion [of the Persian army] from throughout all the land and sent many contingents of elephants with them. He came upon the borders of Armenia, entered the city of Paytakaran, and distributed his army around the city in careful preparation [to effect] his wicked design.

Եւ յամուր որջն մտեալ հին վիշապն չարաթոյն, եւ բազում կեղծաւորութեամբ զինքն թաքուցանելով յաներկիւղութիւն, հեռաւորացն ահագին ձայնիւ սաստէր. եւ ի մերձաւորսն իբրեւ զաւձ սողալով փչէր։

The old poisonous dragon entered his secure lair, hiding himself with great hypocrisy so as not to be feared, and he rebuked those who were faraway with his formidable voice, and those who were nearby by slithering and hissing like a snake.

—
Index