Yeghishe's History of the Vartanants Saints: Chapter 3 (Part A)

Եղիշէի
Պատմութիւն Սրբոցն Վարդանանցն

Yeghishe's
History of the Vartanants Saints

Translated by Beyon Miloyan

ԳԼՈՒԽ Գ. ՎԱՍՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ

CHAPTER III: ON THE BROTHERHOOD OF THE FAITHFUL OF THE CHURCH

Թէպէտ եւ ոչ իցեմք բաւական ասել զամենայն չարիսն, որ անցք անցին անդէն ի կարաւանին ընդ գունդն Հայոց, սակայն եւ ոչ լռել կամիմք՝ ծածկելով զվիշտս նեղութեանն.

Although we cannot say enough about all the evils that befell the Armenian regiment there in the caravan, we also do not wish to stay silent and gloss over their great afflictions.

այլ ասասցուք փոքր ի շատէ, զի ձայնակիցք լիցուք այնոցիկ, որք դառնապէս զմեզ ողբային. զի եւ դու իբրեւ լուիցես՝ ոչ սակաւ արտասուս հեղուցուս ի վերայ ազգիս թշուառութեան։

Thus, we will narrate what happened in part, that we concord with those who bitterly mourned us and so that when you hear this, you too will shed not a few tears over the misery of our nation.

Զի ահա անդէն ի մեծ բանակին Պարսից՝ յազգաց ազգաց որք էին հաւատացեալ ի սուրբ աւետարանն Քրիստոսի, իբրեւ տեսին զչար յանձնառութիւնն Հայոց, յոյժ հարան ի միտս իւրեանց, եւ կործանեցան անկան ի վերայ դիմաց իւրեանց։

For behold, in the great encampment of the Persians, the members of the faithful in the Holy Gospel of Christ were struck with fear and fell on their faces when they saw the evil that was visited upon the Armenians.

Բազումք ի նոցանէ թաղծեալ ի սուգ ծանրութեան, հարեալ յոգիս եւ դառնացեալ յարտասուս, եկին եւ յանդիմանեցին զնախարարեանն, եւ յոյժ դսրովեցին զուխտ քահանայութեանն։ Զզուէին զամենեսեան եւ ասէին.

Many of them, their souls stricken, and heavily grieving with bitter tears, came and censured the nakharars and vituperated the clergy. Cursing them all, they said:

«Զի՞ առնիցէք զսուրբ կտակարանսդ, եւ կամ յո՞ տանիցիք զսպաս տէրունեան սեղանոյն. մոռանայցէ՞ք արդեւք զհոգեւոր աւրհնութիւնսդ, եւ կամ լռեալ դադարիցէ՞ք ի մարգարէական ձայնիցդ։ Կափուցէք զաչս յընթերցուածոց, եւ խցէք զականջս ի լսելոյ. միթէ զմտացդ անմոռացութիւն ո՞չ յիշիցէք։ Զի՞նչ առնիցէք զպատուիրեալսն ի Տեառնէ. Որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, յուրաստ եղէց եւ ես զնմանէ առաջի Հաւր իմոյ, որ յերկինս է, եւ հրեշտակաց սրբոց։

“What will you do with your Holy Testaments, or where will you take the vessels of the Lord’s altar? Will you forget your spiritual blessings? Will you silence and discontinue the voices of the prophets? Shut your eyes to reading and close your ears to hearing if you will, but have you forgotten about the Lord’s command? ‘Whoever denies me before men, I also will deny before my Father who is in heaven, and before the holy angels’?

«Վարդապետք էիք առաքելական քարոզութեանն. արդ աշակե՞րտք լինիցիք մոլար խաբէութեանն։ Ուսուցիչք էիք ճշմարտութեանն, արդ ուսուցանիցէ՞ք զպատիր խաբէութիւն մոգաց։

“You were teachers of the apostolic preaching; will you now be students of errant deception? You were teachers of truth; will you now teach the enticing trickery of the magi?

«Քարոզք էիք արարչական զաւրութեանն, արդ զտարերս աստուա՞ծս խոստովանիք։ Յանդիմանիչք էիք ստութեան, արդ եւ քան զսուտն ստագո՞յնք լինիցիք։ Ի հուր եւ ի հոգի էիք մկրտեալք, արդ ի մոխիր եւ յաճի՞ւն թաթաւիցիք. կենդանի մարմնով եւ անմահ արեամբ էիք սնեալ, արդ ի ճենճե՞ր զոհից եւ ի շարաւս աղտեղի՞ս մրճոտիցիք։

“You were preachers of the power of the Creator; do you now attest the elements as gods? You were admonishers of falsehood; will you now become more bogus than lies? You were baptized with fire and spirit; will you now be immersed in ashes and dust? You were nourished with living flesh and immortal blood; will you now be burnt and blackened from the smoke of immolation and impure pus?

«Տաճար էիք Հոգւոյն Սրբոյ, արդ զոհարան դիւա՞ց լինիցիք. քրիստոսազգեացք էիք ի մանկութենէ, արդ մերկացեալք ի փառացն՝ դիւաբար արեգակա՞ն կաքաւիցէք։ Ժառանգք էիք արքայութեանն, արդ անձամբ զանձինս արարէք ժառանգ գեհենին։

“You were temples of the Holy Spirit; will you now become sacrificial altars for demons? You had put on Christ since youth; will you now strip yourself of that glory and dance like demons before the sun? You were heirs of the kingdom; you have now become heirs of hell.

«Նոցա՛ է սպառնացեալ հուրն անշէջ, ընդէ՞ր դուք ընդ նոսա այրեցեալ տոչորեցայք. նոցա՛ պարարի որդն անմահ, իսկ արդ դուք պար արիցէք զմարմինս ձեր նմա ի կերակուր. խաւարն արտաքին նոցա՛ թանձրացեալ պահի, դուք լուսազգեստք՝ ընդէ՞ր յուղարկեցայք ընդ նոսա ի նոյն խաւար։

“It is they whom the inextinguishable fire has threatened; why then are you burnt and scorched? It is for them that the immortal worm is fattened [Sirach 7:17], yet it is ye who now fatten your bodies to feed them? It is for them that the darkness outside is impenetrable; you, radiant ones, why do you go forth into the same darkness with them?

«Նոքա ի վաղնջուց հետէ էին իսկ կուրացեալք, դուք զիա՞րդ զկնի կուրացն կուրացարուք։ Նոցա՛ էր փորեալ զխորխորատն, դուք ընդէ՞ր լցէք յառաջագոյն։ Ե՞րբ ուսանիցիք զբազմաթիւ անուանս աստուածոցն նոցա, այն որ չիք ուրեք ի միջի եւ ոչ մի։

“They have long been blind; why then do you follow the blind into blindness? They dug the ditch; why did you fill it first? When will you come to learn the many names of their gods, not one of whom exists anywhere?

«Թեթեւացեալք ի ծանր բեռանց՝ անձամբ անձին առէք զբեռն ծանրութեան. ազատեալք ի ծառայութենէ՝ չարաչար մտէք յանազատելի ծառայութիւնն։

“Relieved of your heavy burden, you yourselves took on the burden of servitude; liberated from servitude, you torturously went back into ineluctable slavery.

«Եթէ գիտէիք եւ երեւէր ձեզ յայտնի, սուգ առին երկինք ի վերայ ձեր, եւ թաղծեցաւ երկիրս ի ներքոյ ոտից ձերոց։ Հրեշտակք ի վերուստ են ձեզ բարկացեալք, եւ ի յերկրէս մարտիրոսքն են ձեզ ցասուցեալք։

“If only you knew, if only it was evident to you, that the heavens mourned over you and that the earth sorrowed beneath your feet. The angels above are angry with you, and the earth’s martyrs are furious with you.

«Ողորմի՜մ, ողորմիմ սիրելեաց ձերոց, եւ բազում անգամ ողորմիմ անձանց ձերոց։ Զի թէ մարդոյ փրկեալ էր զձեզ ի ծառայութենէ, եւ դուք անձամբ զանձինս այլում ի ծառայութիւն արկանէիք, ի մեծ բարկութիւն բրդէիք զառաջին տէրն ձեր.

“Pity! I pity your loved ones, and much more, I pity you. For if a man had rescued you from servitude, and then you had enslaved yourselves to another master, you would greatly anger your first master.

«իսկ արդ զի՞նչ առնիցէք զաստուածասաստ հրամանն. Ես եմ Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց յինէն, եւ ոչ զկնի իմ այլ ոք լիցի Աստուած. Աստուած նախանձոտ եմ ես, հատուցանեմ զմեղս հարց յորդիս մինչեւ յեւթն դար։

“And now what will you do about the wrathful command of God? ‘I am God, and aside from me there is none other, and apart from me there will be no other; I am a zealous God, and I shall recompense the iniquity of fathers onto their sons for seven ages.’ [Jeremiah, 32:18]

«Իսկ եթէ որդիքն արդարք՝ վասն հարցն մեղաց ընդունին զսատակումն, յորժամ ինքեանք որդիքն իսկ մեղիցեն, ո՞չ ահա միանգամայն զանձանց եւ զհարց տայցեն ի միասին։

“Now if the righteous sons accept death for the sins of their fathers, then when the sons themselves sin, will they not at once answer for both themselves and their fathers?

«Դո՛ւք էիք մեր ամուր պարիսպ ապաստանի. յորժամ աստի վտանգ հասանէր, առ ձեզ յանդորր ելանէաք. արդ մեծ ամուրդ այդ հիմն ի վեր տապալեցաւ։ Դո՛ւք էիք մեր պարծանս առ թշնամիսն ճշմարտութեան, արդ դուք էք մեր նախատինք առ նոյն թշնամիս։ Յայժմ վասն ձերոյ ճշմարիտ հաւատոցն եւ ի մեզ փոքր ի շատէ խնայէին. եւ արդ ի պատճառս ձեր եւ զմեզ անողորմ դատին։

“You were the strong walls of our refuge: when danger loomed, we came to you for safety; now that great stronghold has been destroyed. You were our boast against the enemies of truth, but now you are a cause of reproach before the same enemies. Until now, for the sake of your true faith they partly spared us, and now because of you they pitilessly judge us.

«Ոչ միայն զանձանց դատաստան տալոց էք առաջի ահեղ ատենին Աստուծոյ, այլ եւ բազմաց ամենեցուն՝ որ ի ձեր պատճառս եւ զնոսա եւս չարչարեսցեն»։

“Not only will you answer for yourselves before the fearsome tribunal of God, but also for many others whom they shall afflict because of you.”

Զայս եւ առաւել քան զսոյն խաւսեցան ընդ մեծամեծս աւագանւոյն, եւ յաւելին ցաւս ի վերայ ցաւոց։ Յայտնել եւ ցուցանել նոցա զխորհուրդն ոչ կարէին, լռել եւ չառնել պատասխանի անհնար էր. հեղձամղձուկ եղեալ մեծապէս յարտասուս հարկանէին։ Ընդ նոսին դառնացեալ լսողք եւ տեսողք յանմխիթար սուգ լինէին ամենեքեան։

This, and more than this, they spoke against the grandee nobles, and added pain upon pain. They [the nobles] could not reveal their intention, but to remain silent and not respond was also impossible. They choked and burst into great tears. Those who heard and saw this became embittered with them, and they all wept inconsolably.

Յայնմ ժամանակի քահանայքն որ անդէն ի զաւրուն էին, առ չժուժալ սրտիցն բարկութեան՝ քակեալ որոշեցան ի նախարարացն եւ յամենայն բազմութենէն. եւ զմի ոմն դեսպան ձիով փութապէս առաքեցին յաշխարհն Հայոց։

Then the priests who were in the army and who could no longer endure the anger of their hearts, decided to separate themselves from the nakharars and the entire multitude and swiftly sent a messenger by horseback to Armenia.

Գոյժ ի բերան առեալ եւ զաւձիս պատառեալ, հասեալ ի ժողովս եպիսկոպոսացն, մեծապէս յարտասուս հարեալ, կայր եւ պատմէր զամենայնանցս չարչարանացն. այլ ոչ յայտնէր նոցա զծածկութիւն խորհրդոցն։

Taking the bad news with him, and with his clothes torn, he reached the assembly of the bishops, burst into copious tears, stood before them and recounted all the tortures that had occurred, but did not reveal to them his secret intentions.

Յայնմ ժամանակի սփռեցան եպիսկոպոսքն յիւրաքանչիւր իշխանութիւնս, եւ առաքեցին զքորեպիսկոպոսս ի գեաւղս եւ յագարակս եւ ի բազում ամուրս լեռնային գաւառացն։

Then the bishops disbanded each to his own diocese, sent the chorbishops to the villages and estates and to the many strongholds of the mountainous districts.

Դրդեցին ժողովեցին զբազմութիւն արանց եւ կանանց, շինականաց եւ ազատաց, զքահանայից եւ զմենակեցաց. խրատ եդին, պնդեցին եւ արարին զամենեսեան զինուորս Քրիստոսի։

They urged an assembly of all the men and women, peasants and nobles, priests and monks. They advised and strengthened them, and rendered them all soldiers of Christ.

Եւ յառաջին բան խորհրդին այս հաստատեցաւ. «Ձեռն եղբաւր հարազատի ի մերձաւոր իւր լիցի, որ անցեալ իցէ ըստ ուխտ պատուիրանին Աստուծոյ. եւ մի՛ խնայեսցէ հայր յորդի, եւ մի՛ ակն առնուցու որդի հաւր պատուոյն։ Կին կռուեսցի ընդ առն ամուսնոյ, եւ ծառայ դարձցի ընդդէմ տեառն իւրոյ։ Աւրէնք աստուածայինք կացցեն թագաւոր ի վերայ ամենայնի, եւ ի նմին աւրինաց ընկալցին յանցաւորք զպատիժս դատապարտութեան»։

The first thing the assembly established was this: ‘Let the hand of the blood-brother rise against his neighbor who should transgress the covenant of God’s commandment—and let father spare not son, nor let son accept a father’s honor. [Matthew 10:21] Let wife fight against husband and servant turn against master. Divine law shall reign over all, and by the same law shall transgressors receive the punishment of condemnation.’

Եւ իբրեւ այս այսպէս հաստատեցաւ կազմեցաւ, երեւեցան ամենեքեան զինեալք եւ սաղաւարտեալք, սուր ընդ մէջ եւ վահան ի ձեռին՝ ոչ միայն արանց քաջաց, այլ եւ կանանց առնականաց։

When this was thus established, they appeared armed and helmeted, swords at waists and shields in hand—not only valiant men, but manly women also.

Իսկ գունդն Հայոց ամենայն աւգնականաւքն հանդերձ եւ մոգացն բազմութեամբ յամսեանն չորրորդի եկին հասին յաշխարհն Հայոց, ի գիւղաքաղաք մի մեծ՝ որում անուն էր Անգղ։ Բանակեցան, բոլորեցան, զետեղեցան, եւ յամենայն կողմանց անդր ժողովեցան, եւ էին անթիւ բազմութիւն։

The army of the Armenians, with all its auxiliary troops and a crowd of magi, came to Armenia in the fourth month, to a large spot called Ang’gh, where they set up camp, settled and gathered from all sides to form a vast force.

Եւ եղեւ յետ աւուրց քսան եւ հնգից մոգպետն ինքնին մոգաւքն հանդերձ հասանէր մեծաւ զաւրութեամբ՝ քակել զդրունս եկեղեցւոյն յաւուր միաշաբաթուն. զփորձ առնուլ կամէր զառաջարկութեան գործոյն։

And it happened after twenty-five days that the mogbed himself arrived with the magi and a great force to break open the doors of the church one Sunday, resolving to try the proposed deed.

Իսկ սուրբն Ղեւոնդ երէց միաբանութեամբ առաջին խորհրդակցաւքն եւ բազում ուխտիւ ի տեղւոջ անդ պատրաստական դիպեցաւ։ Թէպէտ եւ ոչ էր տեղեկագոյն մտաց ամենեցուն նախարարացն, եւ ոչ զաւրութեան ուժոյ մոգպետին, ոչ ինչ եկաց մնաց ամենայն եպիսկոպոսացն, եւ ոչ առ սակաւ մի համբեր անաւրէն իշխանին թողացուցանել. այլ բազում ամբոխ աղաղակի զաւրացն եւ մոգացն հասուցանէր։

But the holy presbyter Ghevond, in brotherhood with his associates and many clergy, was present and ready. Although he was not informed about the intentions of all the nakharars, nor of the power of the mogbed’s forces, he did not wait for all the bishops, nor did he suffer the impious ruler, but brought a huge uproar upon the troops and magi.

Քանզի վիրգս ի ձեռն առեալ՝ զկառափունս մոգացն եւ մոգպետին ջարդեցին. փախստական յիւրաքանչիւր վանս արկանէին, եւ ինքեանք զպաշտաւնն բարձրացուցեալ յեկեղեցւոջն՝ զտէրունական կանոնն կատարէին, մինչեւ ի նոյն միաշաբաթին անդադար լինելով։

For with staves in their hands they broke the skulls of the magi and mogbeds, causing everyone to flee their stations, and they resumed the Divine Liturgy at church for the rest of the Sunday.

Եւ յետ այսր տագնապի խռովութեան՝ յամենայն կողմանց յաշխարհէն Հայոց բազմութիւն արանց եւ կանանց ի տեղին հասանէին։

After this tumultuous disorder, a multitude of men and women arrived at that place from Armenia.

Եւ անդ էր տեսանել զմեծ աղէտ տարակուսին. ոմանք զդեր արտաւսր արձակելով իբր յաղբերականց հոսէին յաչաց իւրեանց. այլքն բարձրաճիչ աղաղակաւ՝ իբր այն թէ զերկինս դողացուցանէին, իսկ կէսքն խիզախելով եւ ի զէնս ընթանալով` զմահ քան զկեանս ընտրէին։

There was seen a great calamity of doubt; some burst into tears that flowed like fountains from their eyes, others cried loudly as though they would shake the heavens, and others braved, bearing arms, seeking death over life.

Իսկ ոմանք ի սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյն՝ զաւետարանն ի ձեռն առեալ, աղաւթիւք առ Աստուած կարդային. եւ այլք ըղձանային զպատառումն երկրին, զի անձանց լիցի գերեզման։ Եւ այսպէս շտապ տագնապի ի վերայ մոգպետին հասուցանէին։

Some among the holy faithful of the church took up the Gospel in their hands and prayed to God, while others wished that the earth would split open to become their grave. All this quickly brought torment upon the mogbed.

Բազում անգամ աղաչէր զաւգնականսն իւր, զի ի մահուանէ կարասցեն զնա ապրեցուցանել, եւ ողջանդամ անդէն յարքունիսհասուցանել։ Այլ վասն գործոյն յոր եկեալն էր՝ ստիպէր զնոսա եւ ասէր.

Many times he begged his auxiliaries to rescue him from death and safely escort him back to the royal court. But regarding the work for which he came, he pressed them and said:

«Թող գրեմ եւ ցուցանեմ մեծ թագաւորին, զի ի բաց թողցէ զայսպիսի իրաց առաջարկութիւն. զի եթէ եւ ինքեանք աստուածքն եկեսցեն մեզ յաւգնութիւն, չէ հնար աւրինացս մոգութեան ի Հայս առնուլ զհաստատութիւն. որպէս զփորձ առի զմիաբանութեան ուխտին եկեղեցւոյ։

“Let me write and demonstrate to the great king that he should relinquish such an undertaking, for even if our gods themselves come to our assistance, there is no way for the customs of the magi to be established in Armenia, as I have tested the brotherhood of the faithful of the church.

«Զի թէ էին զաւրք աշխարհիս մոգք, ոչինչ խնայէին սոքա ի նոսա սատակմամբ՝ ոչ միայն զարտաքինսն, այլ եւ յեղբարս եւ յորդիս եւ յամենայն մերձաւորս իւրեանց, նաեւ ոչ յանձինս իւրեանց։

“Even if the soldiers in the land were magians, [the Armenians] would not spare their destruction—not only foreigners, but also their brothers, sons and all their relatives, and even themselves.

«Մարդք, որ ոչ ի կապանաց զանգիտեն, եւ ոչ ի տանջանաց երկնչին, եւ ոչ ի ստացուածոց պատկառին, եւ որ յետին չար է քան զամենայն չարիս՝ զմահ քան զկեանս ընտրեն, ո՞վ է, որ կարէ նոցա դիմակաց լինել։

“Who can oppose men who do not frighten of arrest, do not fear suffering, do not revere material gains, and eviler than all other evils, prefer death to life?

«Լուեալ իսկ էր իմ ի նախնեաց մերոց, եթէ յաւուրս Շապհոյ արքայից արքայի, իբրեւ սկսաւ ուսումնդ այդ աճել եւ բազմանալ եւ լնուլ զամենայն երկիրն Պարսից, եւ եւս անդր յարեւելս հասանել, իսկ որ վարդապետքն էին աւրինացն մերոց՝ յորդորեցին զթագաւորն, զի մի՛ բնաւ ամենեւին բարձցին աւրէնք մոգութեան յաշխարհէն, ետ հրաման սաստիկ, զի լռեալ դադարեսցէ քրիստոնէութիւն։

“I had heard from our ancestors that, in the days of Shapur [II], king of kings, when this doctrine began to spread and multiply throughout the whole land of the Persians, and also beyond to the East, the teachers of our doctrine provoked the king to issue a rigorous order lest the rites of Magianism be wholly extinguished from the land, and he gave a strong command that Christianity be silenced and abolished.

«Եւ որչափ նա կարճելով արգելուլ կամեցաւ, նոքա եւս քան զեւս աճեցին եւ բազմացան, եւ հասին մինչեւ յաշխարհն Քուշանաց, եւ անտի ի հարաւակողմն մինչեւ ի Հնդիկս տարածեցաւ։ Եւ այնպէս աներկիւղ եւ համարձակք էին յաշխարհին Պարսից, մինչեւ յամենայն քաղաքս աշխարհին եկեղեցիս շինեցին, որ զանցուցանէր պայծառութեամբ զթագաւորաբնակ արքունեաւքն։

“Yet the more he resolved to forbid it, that much more did it spread and multiply, reaching into the land of the Kushans and to the south, and even to India. [The Christians] in the land of the Persians were so fearless and bold that in all the cities of the land they built churches that surpassed the splendor of the royal palace.

«Շինէին եւ վկայարանս իմն անուանեալս, եւ զնոյն զարդ եկեղեցեաց զարդարէին, եւ յամենայն տեղիս անապատս միայնանոցս շինէին։ Եւ իբրեւ ոչ ինչ երեւէր յայտնի աւգնութիւն ուստեք, աճելով աճէին եւ բազմանալով բազմանային, եւ մարմնաւոր մեծութեամբք մեծանային։

“They built martyr shrines and adorned them in the same fashion as the churches, and in all secluded places they built hermitages. And with no apparent help from anywhere, they increased and multiplied and prospered materially.

«Զպատճառս հարստութեանն մեք ինչ ոչ գիտէաք, բայց այսչափ ինչ ճշգրտիւ իմանայաք, զի տիեզերք ամենայն զկնի ուսմանց նոցա գնային։

“The cause of this prosperity we know not; but this much we did know well: that the whole world was following their teaching.

«Թէպէտ եւ էարկ ի նոսա թագաւորն զձեռն իւր խստութեամբ, եւ զբազումս կալաւ եւ չարչարեաց ի նոցանէ, եւ զեւս բազումս մահուամբ սատակեաց, դառնացաւ եւ ձանձրացաւ յանձն իւր, եւ զնոսա ոչ կարաց նուազեցուցանել ի բազմութենէն։ Դարձեալ թէպէտ փակեաց եւ կնքեաց զդրունս եկեղեցեացն ընդ ամենայն աշխարհն Պարսից, նոքա զամենայն տուն եկեղեցի արարին, եւ յամենայն տեղւոջ զիւրեանց աւրէնսն կատարէին,

“Although the king harshly extended his hand against them, seizing and torturing many of them, and exterminating many more, he became embittered and dejected, and could not diminish their growth. Although he closed and sealed the doors of the churches throughout the whole land of the Persians, they turned every house into a church and carried out their rites everywhere.

«եւ զանձինս իւրաքանչիւր վկայարանս համարէին, եւ լաւագոյն զշինուածս մարդկեղէնս քան զհողեղէնսն հաշուէին։ Սուրք սպանողացն բթեցան, եւ նոցա պարանոցքն ոչ ձանձրացան. աւարառուք ստացուածոց նոցա աշխատեցան, եւ աւարն աւր քան զաւր աճեցեալ բազմացաւ։

“Each person considered himself a martyr shrine and considered human buildings better than earthly ones. Their swords of their murders became blunted but their necks did not become weary; the plunderers toiled for their plunder but day by day the plunder multiplied.

«Սրտմտեալ էր թագաւորն, եւ յոյժ դառնացեալ դահիճք բարկութեանն. իսկ նոքա արթունք եւ զուարթունք, եւ խնդալից ընդունէին զամենայն հարուածս տանջանացն, եւ սիրով տանէին զամենայն յափշտակութիւն ընչից իւրեանց։

“The king was furious and the executioners became much embittered with anger, but [the Christians] were watchful and sober, happily accepting all tortures, and gladly bearing all the plundering of their goods.

«Իբրեւ ետես թագաւորն, եթէ գռոհ տուեալ դիմեցին ի մահ իբրեւ խաշինք սուրբք յաղն երկնաւոր, արգել եւ կարճեաց ի նոցանէ զհարուածս տանջանացն. եւ հրաման ետ մոգաց եւ մոգպետաց, զի մի՛ ամենեւին ոք խուեսցէ զնոսա, այլ հաստատեալ կայցեն աներկիւղութեամբ յիւրաքանչիւր ուսմունս, մոգն եւ զանդիկն եւ հրեայն եւ քրիստոնեայն, եւ որ այլ բազում կեշտք են ի կողմանս կողմանս աշխարհին Պարսից։

“When the king saw that the multitude approached death like a holy flock of the heavenly salt, he prohibited and cut short their tortures and commanded the magi and mogbeds to no longer mistreat them, but for each to firmly and fearlessly follow his own doctrine—magus and zandik [Manichean], Jew and Christian, and the many other sects all over the Persian empire.

«Եւ ապա էառ երկիրն զխաղաղութիւն հաստատութեամբ, եւ լռեալ դադարեցին ամենայն խռովութիւնք յուզմանց։ Քանզի ընդ մերոյ աշխարհին շարժման՝ եւ արեւմուտք եւս մեծապէս շարժեցան, եւ ամենայն Տաճկաստան ընդ նոսին խռովեցան։

“The land was established in peace and all disturbances and agitation ceased. For at the convulsion of our land, the land to the West was also greatly disturbed, and all of Assyria with it.

«Զայն ահա ի լսելոյ գիտեմք. բայց այս որ ես ինձէն աչաւք տեսի, թուի ինձ՝ թէ մեծագոյն եւս լինի քան զառաջինն։ Արդ դու որ մարզպանդ ես աշխարհիս, պարտ է քեզ փոյթ յանձին ունել, գրել եւ ցուցանել յարքունիս զմիաբանութիւն բռնութեանս, ո՛րպէս աներկիւղութեամբ առ ոչինչ համարեցան զհրամանս արքունի։

“This we know from having heard it; but that which I have seen with my own eyes I reckon to be greater than hearsay. You [Vasak of Syunik], who are now the marzban of this land, are bound to write to the royal court regarding the strength of their brotherhood and how they fearlessly disregarded the royal command.

«Եւ եթէ չէր մեր աճապարեալ եւ ի փախուստ դարձեալ, միում ի մէնջ ոչ տային ապրել։ Եւ եթէ անզէն մարդիկ այդպէս բռնացան, եթէ յանկարծ զինուորս եւս ընդ ինքեանս միաբանեսցեն, ո՞ կարիցէ կալ առաջի դոցա յանդուգն յարձակմանդ։

“Had we not hurried and fled, they would not have allowed any of us to survive, and if [these] unarmed people rose up like that, then who would be able to oppose their destructive assault if they suddenly were to unite with soldiers?

«Ես ահա անտեղեակ էի անքակ ուխտի եկեղեցւոյդ ի միմեանց. զի ա՛յլ է՝ զոր լսէ մարդ, եւ այլ է՝ զոր տեսանէ հաստատուն իւրովք աչաւք։

“I was ignorant of the indissoluble brotherhood of your church, for what a man hears is one thing, and what he sees with his own eyes is another.

«Դու որ ի մանկութենէ յայդմ աւրէնս սնեալ էիր, եւ ճշմարտեալ գիտէիր զպնդութիւն մարդկանդ, եթէ առանց բազում արիւն հեղլոյ դոքա մեզ ոչ տան ձեռն արկանել յեկեղեցիսդ, ընդէ՞ր զայդ ամենայն հաւաստեաւ յանդիման չասացեր ցթագաւորն։

“But you, who were nourished with these rites from childhood and truthfully knew the resolve of your people, that without much bloodshed they would not allow us to extend a hand upon their church, why have you not represented all this faithfully to the king?

«Քանզի ամենայն նախարարացն աւագ դու էիր, եւ զբոլոր աշխարհս քեզ յանձն արարեալ էր մարզպանութեամբ. ընդէ՞ր ոչ մեծապէս հոգ տարար յանձն քո։ Զի յայլ ժամս իմաստուն էիր, եւ ես գիտէի. զայս գործ ոչ իմաստութեամբ գործեցեր։

“For you were senior among all the nakharars and the whole land had been given to you in your marzbanate—why didn’t you take heed? At other times, you were wise, and I knew it, but in this, you acted without wisdom.

«Ապա եթէ ոչ, յայտ է եթէ եւ դու ի նոցա բանի ես, եւ քոյով խորհրդով անցուցին զայս անցս ընդ իս եւ ընդ զաւրս։

“If not, then it is clear that you are of their persuasion, and with your advice they brought these events to pass upon me and my soldiers.

«Արդ եթէ այդ այդպէս է, եւ քեզ կամք չէ ունել զմոգութիւն, մի՛ ինչ պատկառեր դու երկիւղիւ յարքայէ. ես գրեմ եւ ցուցանեմ ի դուռն մովպետան մովպետի եւ դարանդարձապետի եւ մեծ հազարապետին, զի ածցեն զարքայ ի հաւանութիւն, որպէս զի ի բաց թողացուսցէ ըստ առաջին հրամանին, եւ ի կամս մարդկան ապաստան արասցեն, զի առ սակաւ սակաւ ընդելցին ընդ աւրէնս մոգութեանս. զի որք կալցին՝ սիրով երեւեսցին կատարեալ զհրամանն արքունի։

“‘Now if this be so, and if you do not resolve to hold to Magiansm, do not be ashamed of the king out of fear. I will write to the court, to the Movpetan Movpet, the darandardzapet, and to the great hazarbed [Mihr Narseh], to convince the king to free them from his former command and to let them act according to their will, so that they gradually make themselves acquainted with the Magian customs and so that those who come of their own accord will have fulfilled the royal command.

«Քանզի մարզ է աշխարհս. գուցէ յորժամ վնաս ինչ առնիցեն, եւ ինքեանք ցրուեալ վատնեսցին յաւտարութիւն։ Իսկ յորժամ աշխարհս թափուրլ ինիցի ի մարդկանէս, յայնժամ եւ քեզ գլխովին մեծապէս վիշտ հասանէ յարքունուստ»։

“For this land is a border province, and perhaps when they cause harm, they themselves will be scattered and lost to a foreign power. But if the country is deprived of its inhabitants, then great trouble will befall your head from the court.”

Ետ պատասխանի մարզպանն մոգպետին, եւ ասէ. «Ամենայն բանք խրատուդ զոր ասացեր՝ ճշմարիտ են. բայց զառաջինն զոր չիմացաք ՝ տեսեր, եւ մեծապէս զղջացաք այժմ։

The marzban answered the mogbed and said: “All the words of advice you spoke are true. You noticed that which we initially failed to perceive, and now we much regret it.

«Բայց դու արդ զոր ասեմս արա, եւ բարիոք թուեսցի քեզ. սակաւիկ մի երկայնամիտ լեր եւ զխորհուրդս քո արգել ի բազմաց. բայց արանց՝ որոց ես ասեմ՝ նոցա յայտնեա, մինչեւ ես ինձ ոյժ ժողովեցից՝ զաւր ի թիկունս ածելոյ, եւ զուխտ եկեղեցւոյդ թերեւս կարացից երկփեղկել։ Եւ եթէ զայդ այդպէս արարից, գիտեմ ապա թէ եւ զհրամանն արքունի կարող եմ կատարել»։

“But do as I say and it will seem good to you; have a little patience and keep your thoughts from the multitude, except for those to whom I tell you to reveal them, until I assemble a force for backup. Then perhaps I shall be able to break apart the clergy of the church. And if I can do that, I know that I can carry out the royal command.”

Եւ անդէն հրոս հանեալ ի Սիւնեաց աշխարհէն, զիւր գունդն ստուարացոյց ի թիկունս աւգնականութեան մոգաց եւ մոգպետին։ Եւ ապա սկսաւ ասել.

Then taking troops from the province of Syunik, he increased the numbers of his own forces for the support of the magi and the mogbed. And he began to say:

«Աղէ դու անգամ մի հրովարտակ ի դուռն տուր վասն այրուձիոյն՝ որ յԱղուանսն է տասն հազար, զի ի ձմերոց ի Հայս եկեսցեն. եւ յորժամ զնոսա ի ձեռին ունիցիմք, չիք ոք որ եղծանել կարէ զհրամանն արքունի»։

“Now send an order to the court that the horsemen in Aghuank, who number ten thousand, shall come to spend the winter in Armenia, and when we have them at hand, there shall be no one to fail the king’s command.”

Պատասխանի ետ մոգպետն եւ ասէ ցմարզպանն. «Այդ խորհուրդ դարձեալ իմոց բանիցս ընդդէմ է. քանզի մեք յորժամ բռնութեամբ կռուեսցուք ընդ աշխարհիս, աշխարհս ի բաց քանդի, եւ մեք ի պատուհասէ չապրիմք. անձանց վնաս, եւ արքունի մեծապէս զեան»։

The mogbed answered and said to the marzban: “This advice is contrary to my word, for by using force in this land we shall destroy it, and neither shall we survive the calamity, which will result in harm to ourselves, and especially detriment to the sovereign.”

Եւ ոչ ինչ կամեցաւ ամենեւին ունկն դնել նմա մարզպանն, զի սրտիմտաւք կալեալ էր զպարսկական աւրէնսն։

But the marzban would not hearken to all this, for he had heartily accepted Persian customs.

Սկսաւ այնուհետեւ պատրել զոմանս կարասեաւ եւ զոմանս ողոքական բանիւք. զռամիկն ամենայն՝ ահեղ բանիւք սպառնացեալ սրտաթափ առնէր։

He then began to deceive some with presents and others with flattering words, and he disheartened all the commoners by terrifying them with threats.

Հանապազորդ առատացոյց զռոճիկսն տաճարին, եւ յերկարէր զնուագսն ուրախութեան, մաշելով զերկայնութիւն գիշերացն յերգս արբեցութեան եւ ի կաքաւս լկտութեան, քաղցրացուցանէր ոմանց զկարգս երաժշտական եւ զերգս հեթանոսականս. մեծապէս գովութիւն մատուցանէր աւրինաց թագաւորին։

He continually increased the budget of the temples, lengthened the songs of jubilation, extended the nights with drunken songs, licentious dances, music and heathen songs, and greatly praised the customs of the king.

Բերեալ էր եւ յարքունուստ բազմութիւն կարասւոյ, եւ միում միում կաշառ գաղտ խթէր ի պատճառս պարգեւի եւ պատուոյ. եւ բազում նենգութեամբ զանմեղ մարդիկ հրապուրէր եւ յինքն արկանէր։

He had brought from the court much treasure, and one by one, he secretly bribed people on the pretext of bestowing gifts and honors. And with much cunning, he attracted innocent people to himself.

Իսկ զայս ամենայն իբրեւ տեսին սուրբ եպիսկոպոսունքն, եւս քաջ դրդեալ յորդորեցան ի նոյն միաբանութիւն. եւ հնարագէտ իմաստութեամբ ընդ երկուս բաժանեցին զբանակն։

But when the holy bishops saw all this, they were all the more inspired and encouraged in their brotherhood, and wisely divided the army into two.

Մանաւանդ իբրեւ հաստատեալ գիտացին ի միտս իւրեանց, եթէ անաւրէն իշխանն Սիւնեաց զաւրհասական վէրսն ի յոգիսն ընկալեալ էր, խորշեցան մերժեցան եւ ի բաց փախեան ի նմանէ։

Above all, when they figured out that the impious prince [Vasak] of Syunik had inflicted fatal wounds upon his own soul, they abhorrently turned away and fled from him.

Խորհուրդ արարեալ ի գիշերի միում ամենայն ուխտին բազմութեամբ՝ կոչեցին եւ զսպարապետն զաւրուն ի խորհուրդն, հարցին եւ քննեցին եւ ի վերայ հասին մտացն անշարժութեան, որոյ ոչ եւ առ սակաւ մի թերացեալ էր ի սիրոյն Քրիստոսի։

Taking council one night all the clergy summoned the sparapet of the army [Vartan]. They questioned and examined him and learned of his firmness of mind, in which he had not in the slightest failed in his love of Christ.

Եւ միաբան աղաւթս արարեալ ի վերայ նորա, վերստին ընկալան զնա յառաքինութիւն։ Եւ նովաւ որսացան զբազումս ի նոյն միաբանութիւն, որք ոչ էին քակեալ յառաջին միաբանութենէն. եկին եւ ժողովեցան գունդ զաւրաց բազմաց։

Having prayed for him together, again they received him in virtue, and through him attracted many into the same union, and those who had not forsaken the former union came and assembled, forming an army of many forces.

Եւ եւս առաւել հեռագոյն զատան ի մոգացն եւ ի մոգպետէն եւ յանաւրինէն Վասակայ։ Իսկ նա այնչափ յիմարեցոյց ափշեցոյց զմիտս մոգպետին, մինչեւ չետ նմա իմանալ զելս իրացն։

Then they further distanced themselves from the magi, the mogbed and the impious Vasak. But Vasak had so incited and stupefied the mogbed that he could not find a way to extricate himself.

Սկսաւ բաշխել մոգս ի տունս նախարարացն եւ մեծամեծ ռոճիկս կարգել, զոհել պատրուճակս, եւ բռնաբար կնքաւոր մարդկանն տալ ուտել միս յազածոյ, եւ երկիր պագանել արեգականն։

He began to distribute the magi among the nakharars’ houses, to arrange great wages for them, to sacrifice animals, and to force those [who had been] baptized to eat sacrificial meat and to worship the sun.

Իբրեւ սկսաւ բազմանալ ընդ ամենայն աշխարհն այնպիսի պղծագործ խառնակութիւն, յանդգնեցան եւ եւս կանայք փշտիպանացն յաւուր կիւրակէի անցուցանել զճրագունս եկեղեցւոյն եւ պատառել զհանդերձս հաւատաւոր կանանցն։

When such foul disturbances began to multiply throughout all the land, even the wives of the pshtipans dared to extinguish the church lights on Sunday and tear the clothes of the pious women.

Զայս գուժկան աղմկի իբրեւ տեսին միաբան սուրբ եպիսկոպոսունքն, զաւետարանն ի ձեռն առեալ հասին եւ անկան առանց հարցանելոյ ի վանս սպարապետին ուր ժողովեալ էին զաւրքն Հայոց։ Համբարձին զձայնս իւրեանց եւ ասեն.

When the brotherhood of the holy bishops saw this deplorable outrage, they took the Gospel in their hands and went uninvited to the sparapet’s base, where the army of the Armenians had assembled. They raised their voices and said:

«Աղաչեմք զձեզ զամենեսեան սուրբ աւետարանաւս. եթէ ձերով խորհրդիւ գործեն զայն անաւրէնութեան չարիս մարզպանն եւ մոգպետն, նախ զմեր պարանոցս հատէք, եւ ապա յեկեղեցին ձեռնարկեցէք։ Ապա թէ առանց ձեր կամաց նոքա զայն չարիսն գործեն, այսաւր խնդրեսցի վրէժդ այդ ի նոցանէ»։

“We all beg, by the Holy Gospel, that if by your counsel the marzban and mogbed have done this impious deed, you would first behead us and then undertake to destroy the church. But if they have wrought this evil without your will, then we ask you to call them to account today.”

Իսկ որք էին ի ներքս ի վանս սպարապետին՝ յոտն կացին, միաբան համբարձին զձայնս իւրեանց առ Աստուած եւ ասեն.

And those who were inside the sparapet’s base stood up, concordantly raised their voices to God, and said:

«Դու Տէր սրտագէտ ամենեցուն, ոչ ինչ պիտի քեզ վկայութիւն ի մարդկանէ. եթէ խոտորեալ իցեմք իքէն սրտի մտաւք, զայն դու ինքնին քաջ գիտես. այսաւր իսկ դատեա զմեզ ըստ մեղաց մերոց։ Ապա եթէ հաստատուն կամք յուխտի սուրբ աւետարանիս, դո՛ւ Տէր, լեր մեր աւգնական այսաւր, եւ տուր զթշնամիսն ճշմարտութեան ի ձեռս մեր, զի արասցուք ընդ նոսա ըստ կամաց մերոց»։

“O Lord, knower of all hearts! You require no testimony from men. If we stray from you in our hearts, you know it well. Judge us today according to our sins. But if we stand firm in the covenant of the Holy Gospel, O Lord, be our helper today, and deliver the enemy of truth into our hand, so that we may deal with them according to our will.”

Զայս իբրեւ ասացին, ամենեքեան զգլուխ զգետնի հարկանէին, եւ ողջունեցան յաւետարանէն եւ յեպիսկոպոսացն։ Իսկ մի ոմն ի նախարարացն որ անդր դիպեցաւ, էր ի նոցա խորհրդի, եւ ոչ միաբանեաց ընդ նոսա ի մեծ վկայութիւնն. եւ անդէն առ ժամայն ի նոցունց ի տեղւոջն քարկոծեցաւ, եւ ահ մեծ անկաւ ի վերայ ամենեցուն։

When they had said this, they put their heads down to the earth and were blessed with the Gospel by the bishops. But one of the nakharars who was there in their council did not agree with their great oath and was stoned to death by them at that very place, alarming everyone.

Յայնժամ ամենեքեան ի նախանձ բարկութեան բրդեցան, մինչեւ ամենայն տեսողացն երիկամունքն դողային, որք առ ոչ ինչ համարեցանզպարգեւս արքունի, եւ առ ոտն հարին զհրամանս ահագինս։

At that point, everyone became inflamed with zeal and all the spectators’ kidneys trembled. They considered the king’s presents to be nothing and they stomped upon his frightful orders.

Ընթացան վաղվաղակի ի զէնս իւրեանց, վառեցան կազմեցան զգիշերն ամենայն, եւ ընդ ծագել արեգականն զգունդն յերիս մասունս բաժանեալ ի բանակն արկանէին։

They immediately ran to their weapons, organized themselves throughout the night, and at dawn they split their forces into three divisions and advanced upon the enemy’s army:

Գունդն առաջին յարեւելից կուսէ, եւ գունդն երկրորդ յարեւմտից կողմանէ, եւ գունդն երրորդ ի հիւսիսոյ կողմանէ, շուրջանակի ի մէջ առեալ փակեցին զբազմութիւն բանակին. եւ զբազումս կոտորեցին, եւ զեւս բազմագոյնս կապեցին զերեւելի մարդիկ, եւ արկին ի բերդս ամուրս ընդ իւրեանց իշխանութեամբ։

They surrounded and enclosed the multitude of the [king's] army, with the first division from the east, the second from the west, and the third from the north. They killed many, and seized most of the prominent men among them and imprisoned them in forts of their own command.

Եւ զառ եւ զապուռ եւ զաւար բանակին ի մի վայր ժողովեալ պահէին իբր հրամանաւ արքունի։ Իսկ զմարզպանն ձերբակալ արարեալ, եւ միաբանէր ընդ նոսա երդմամբ՝ հաստատուն կալ յուխտին, զղջանայր զառաջին քակումն ի նոցանէ։

They gathered the plunder and booty of the army in one spot and guarded it as though by the king’s command. When they arrested the marzban, he agreed with their oath to remain firm in the covenant and repented for having previously separated from them.

Անկանէր ապաշխարութեամբ յոտս սուրբ եպիսկոպոսացն, եւ աղաչէր խաղապատելով՝ զի մի՛ մերժեալ ընկեսցի առ ի նոցանէ։ Կրկնէր եւ երեքկնէր զանսուտ երդումն առաջի բազմութեանն ի սուրբ աւետարանն, գրէր եւ կնքէր զերդումն եւ կապէր զաւետարանէն. եւ աղաչէր՝ զի յԱստուծոյ խնդրեսցի վրէժխնդրութիւնն, եւ մի՛ նոքա մարդկաբար սատակեսցեն զնա։

He fell at the feet of the holy bishops in repentance and pled and wept to not be cast aside from them. He repeated twice and three times an unbreakable oath upon the Holy Gospel before the multitude; he wrote and sealed the oath and tied it to the Gospel and begged that they ask God to take revenge, and not to kill him as a man.

Իսկ նոքա թէպէտ եւ հաստատեալ գիտէին զնենգաւոր կեղծաւորութիւն նորա, եթէ խաբէութեամբ դառնայ անդրէն ի հին մոլորութիւնն, ոչ ինչ փոյթ առնէին ձեռն արկանել ի նա վասն առաջին յանցանացն, այլ սուրբ աւետարանին թողին ի դատապարտութիւն։

And although they firmly knew of his cunning hypocrisy, and that he would deceitfully return to his former aberrance, they did not hurry to their hands on him on account of his former faults, and left his sentence to the Holy Gospel.

Իսկ որք եկեալ էին յաւարի առնուլ զսուրբ գանձս եկեղեցւոյն, ակամայ եդին զանձինս եւ զաւար իւրեանց առաջի սուրբ եպիսկոպոսացն եւ ամենայն զաւրացն. եւ եղծաւ ապականեցաւ հրաման թագաւորին։

Those who had plundered the sacred treasures of the church were forced to surrender themselves and their spoils before the holy bishops and the whole army, and the royal order was nullified.

Եւ յաջողեալք զաւրութեամբն Աստուծոյ՝ աղաղակէին եւ ասէին գոհանալով արք եւ կանայք եւ ամենայն ռամիկ բազմութիւնն.

Succeeding with the strength of God, the men, women, and the whole multitude of commoners cried out with gratitude and said:

«Պատրաստ եմք ի հալածանս եւ ի մահ եւ յամենայն նեղութիւնս եւ ի չարչարանս վասն սուրբ եկեղեցեաց, զոր աւանդեցին հարքն մեր առաջինք՝ զաւրութեամբ գալստեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որով վերստին ծնաք ի մի յոյս հաւատոցն մկրտութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս. ըստ նմին նմանութեան կամիմք չարչարանաւք եւ արեամբ նորոգել զանձինս։ Քանզի հայր մեր զսուրբ աւետարանն գիտեմք, եւ մայր՝ զառաքելական եկեղեցի կաթողիկէ. մի՛ ոք չար անջրպետ ի մէջ անկեալ՝ զմեզ քակեսցէ ի սմանէ»։

“We are ready for persecution and death and all troubles and torments for [the sake of] the holy churches, which were passed down to us from our forefathers by the power of the coming of our Lord Jesus Christ, through whom we were born again by the one hope of faith in the baptism of Christ Jesus. Likewise, we resolve to renew ourselves through torture and blood. For we acknowledge as our father the Holy Gospel, and as our mother the Apostolic Catholic Church. Let no evil separation come between us to detach us from her.”

Ոչ երեւէր այնուհետեւ առաւել տէր քան զծառայ, եւ ոչ ազատ փափկացեալ քան զգեղջուկ վշտացեալ, եւ ոչ ոք քան զոք նուաղեալ ի յարութենէ։

Thereafter, lord seemed no greater than servant, nor softened noble greater than hardened peasant, nor was anyone weaker in courage than anyone else.

Մի սիրտ յաւժարութեան ամենեցուն արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց եւ ամենայն միաբանելոց ի Քրիստոս։ Քանզի առ հասարակ զմի զինուորութիւն զինուորեցան եւ զմի ագան զրահս հաւատոց պատուիրանին Քրիստոսի. միով գաւտեաւ ճշմարտութեան պնդեցին զմէջս արք եւ կանայք։

One willing heart for all—men and women, old and young, and all those united in Christ. For they all become soldiers [of Christ] together and wore the same armor of faith in Christ’s command, and with the same belt of truth, both men and women girded their waists.

Ընկեցեալ կայր այնուհետեւ ոսկի, եւ ոչ ոք առնոյր իւր առանձինն արծաթ, եւ արհամարհեալ առանց ագահութեան, անարգեալ պատուական հանդերձք առ ի զարդս մեծարանաց։ Նա՝ իւրաքանչիւր ստացուածք ոչ ինչ համարէին յաչս ստացողաց իւրեանց։

Then gold was then cast away, and no one took up silver for himself, and without avarice they rejected precious clothing worn for fashion and honor because of their disdain for these things. Likewise, all possessions were considered as nothing in the eyes of the owners.

Տեսանէին զանձինս իւրեանց իբրեւ զմեռեալ դիակունս, եւ զիւրաքանչիւր գերեզմանս ինքեանք փորէին, եւ կեանք իւրեանց ի մահ համարեալ էին, եւ մահք իւրեանց անշուշտ կեանք։ Բայց այս բարբառ ստէպ ստէպ ընթանայր.

They saw themselves as dead corpses, with each one was digging his own grave; they considered that their lives were death, and that their deaths were assured life. But these words quickly proceeded:

«Քաջութեամբ միայն մեռցուք, զանուն եւ զոգիս եւեթ ժառանգեսցուք, զի կենդանի իցէ ի մեզ Քրիստոս, որում դիւրին է միւսանգամ նորոգել զմեզ ի հողոյ եւ զամենայն զյառաջագոյն զննջեցեալսն, եւ հատուցանել իւրաքանչիւր ըստ գործս իւրեանց»։

“Let us only die courageously, let us only inherit name and spirit, so that within us may live Christ, for whom it is easy to renew again out of dust, both ourselves and all those who expired before us, and to repay each according to his deeds.”

—
Index