Yeghishe's History of the Vartanants Saints: Chapter 2 (Part B)

Եղիշէի
Պատմութիւն Սրբոցն Վարդանանցն

Yeghishe's
History of the Vartanants Saints

Translated by Beyon Miloyan

ԳԼՈՒԽ Բ. ԻՐԱՑՆ ՊԱՏԱՀՈՒՄՆ ՅԻՇԽԱՆԷՆ ԱՐԵՒԵԼԻՑ

CHAPTER II: WHAT TRANSPIRED BECAUSE OF THE RULER OF THE EAST

ԱՆՈՒԱՆՔ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՑՆ, որք ժողովեցան յԱյրարատեան գաւառն եւ արարին նամակին պատասխանի

These are the names of the bishops who gathered in the province of Ayrarat and responded to the letter:

ՅՈՎՍԷՓ եպիսկոպոս Այրարատոյ։ ՍԱՀԱԿ եպիսկոպոս Տարաւնոյ։ ՄԵՂԷՏ եպիսկոպոս Մանազկերտոյ։ ԵԶՆԻԿ եպիսկոպոս Բագրեւանդայ։ ՍՈՒՐՄԱԿ եպիսկոպոս Բզնունեաց։ ՏԱՃԱՏ եպիսկոպոս Տայոց։ ԹԱԹԻԿ եպիսկոպոս Բասենոյ։ ՔԱՍՈՒ եպիսկոպոս Տուրուբերանոյ։ ԵՐԵՄԻԱ եպիսկոպոս Մարդաստանի։ ԵՒՂԱՂ եպիսկոպոս Մարդոյաղւոյ։ ԱՆԱՆԻԱ եպիսկոպոս Սիւնեաց։ ՄՈՒՇԷ եպիսկոպոս Արծրունեաց։ ՍԱՀԱԿ եպիսկոպոս Ռըշտունեաց։ ԲԱՍԻԼ եպիսկոպոս Մոկաց։ ԳԱԴ եպիսկոպոս Վանանդայ։ ԵՂԻՇԱ եպիսկոպոս Ամատունեաց։ ԵՂԲԱՅՐ եպիսկոպոս Անձաւացեաց։ ԵՐԵՄԻԱ եպիսկոպոս Ապահունեաց։

Hovsep, Bishop of Ayrarat. Sahak, Bishop of Taron. Meghet, Bishop of Manazkert. Yeznik, Bishop of Bagrevand. Surmak, Bishop of Bznunik. Tachat, Bishop of Tayk. Tatik, Bishop of Basen. Kasu, Bishop of Turuberan. Yeremia, Bishop of Mardastan. Yevghagh, Bishop of Mardoyagh. Anania, Bishop of Syunik. Mushe, Bishop of the Artsrunik. Sahak, Bishop of the Reshtunik. Basil, Bishop of Mokk. Gad, Bishop of Vanand. Yeghisha, Bishop of the Amatunik. Yeghbayr, Bishop of the Antsawatsik. Yeremia, Bishop of the Apahunik.

Այս ամենայն եպիսկոպոսք եւ բազում քորեպիսկոպոսք եւ պատուական երիցունք ի տեղեաց տեղեաց հանդերձ սուրբ ուխտիւ եկեղեցւոյ՝ միաբանք եւ միահաւանք, միահամուռ ժողովեալք ի թագաւորանիստ տեղին յԱրտաշատ, հաւանութեամբ մեծամեծ նախարարացն եւ ամենայն բազմութեամբ աշխարհին արարին նամակին պատասխանի։

All these bishops and many chorbishops and venerable priests from various places, and the holy clergy of the church, collectively assembled at the royal residence in the city of Artashat, unanimously and of one accord, and at the desire of the most distinguished nakharars and of the whole multitude of the country, responded to the letter.

«ՅՈՎՍԷՓ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, հանդերձ ամենայն միաբանելովքս ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս, Միհրներսեհի մեծի հազարապետի Արեաց եւ Անարեաց ՝ բազում խաղաղասէր մտաւք բազմասցի ողջոյն առ քեզ եւ ամենայն մեծի սպահիդ Արեաց.

“Bishop Hovsep, in unison with all those who are in consent with us, both great and small, to Mihr Narseh, the great hazarbed of the Aryans and non-Aryans. Abundant greetings in peace to you and the entire great army of the Aryans.

«Ի նախնեաց ունիմք սովորութիւն աստուածատուր պատուիրանաւ՝ աղաւթս առնել ի վերայ կենաց թագաւորի, եւ անձանձրոյթ խնդրել յԱստուծոյ վասն երկայն ժամանակաց դորա, զի խաղաղութեամբ վարեսցէ զտիեզերական իշխանութիւնդ, զոր աւանդեալ է դմա յԱստուծոյ. զի ի դորա յերկար խաղաղութեանն եւ մեք առողջութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ կատարեսցուք զկեանս մեր։

“From our forefathers we have a custom, given by divine command, to pray for the life of the king, and to ceaselessly ask God to give him longevity so that he may peacefully conduct his universal dominion that has been conferred upon him by God, and so that in his long peace, we may fulfill our lives in health and in the worship of God.

«Վասն նամակին որ քո ի մեր աշխարհս տուեալ էր՝ առաջ ժամանակաւ մի ոմն ի մոգպետաց, որ կատարելագոյն էր ի դենիդ ձերում, եւ դուք առաւել քան զբնութիւն մարդկան ի վեր համարէիք զնա, հաւատաց նա յԱստուած կենդանի՝ յարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ բան առ բան ելոյծ եւ իմացոյց ձեզ զաւրէնս ձեր։

“Regarding the letter you sent to our country, in former times one of your mogbeds, who was perfect in your religion, and whom you held to be above a mortal nature, believed in the living God, the Creator of heaven and earth, and word by word he explained and informed you of your doctrine.

«Եւ իբրեւ ոչ կարացին բանիւ զդէմ ունել նորա, քարկոծեալ մեռաւ յՈրմզդէ արքայէ։ Եւ եթէ հաւատարիմ համարիցիս զմեր բանս լսել, ի բազում տեղիս այդր աշխարհիդ ձերոյ գտանին գիրք նորա. ընթերցիր, այտի տեղեկանաս։

“And since they could not refute him, he was stoned to death by Hormizd the king. And if you should be so faithful as to hear our words, his books are to be found in many places in that country of yours: read, and you will be informed.

«Այլ վասն աւրինացս մերոց, ոչ ինչ աներեւոյթ են, եւ ոչ յանկեան ուրեք աշխարհի քարոզի, այլ համատարած ընդ ամենայն երկիր, ընդ ծով եւ ընդ ցամաք եւ ընդ կղզիս. ոչ միայն ընդ արեւմուտս, այլ եւ ընդ արեւելս, այլ եւ ընդ հիւսիս եւ ընդ հարաւ եւ ի միջոցս լի է հոծութեամբ։

“As for our religion, however, nothing is unclear, nor is it preached in some obscure corner of the land, but is spread over the whole earth, throughout the sea, the land, and even the islands; not only in the West, but also in the East, the North and the South, and densely in between.

«Ոչ ի մարդ ապաստան՝ եթէ վերակացուաւ տարածեսցի ընդ աշխարհս. այլ ինքն յինքենէ ունի զհաստատութիւն։

“Not through the refuge of man did a protector spread Christianity through the land, but its firmness is in itself.

«Ոչ առ այլովք վատթարաւքն վեհ երեւի, այլ ի վերուստ յերկնուստ ունի զանսուտ աւրէնսդրութիւնն. ոչ միջնորդաւ, զի մի է Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց ի նմանէ, ոչ երիցագոյն եւ ոչ կրսերագոյն։

“It does not appear good by comparison with base things, but from the heavens above it has its unerring legislation, and not through any mediator, for God is one, and there is none other than Him, neither senior nor junior.

«Ոչ սկիզբն առեալ յումեքէ լինել Աստուած, այլ ինքն ինքեամբ մշտնջենաւոր. ոչ ի տեղւոջ ուրեք, այլ ինքն ինքեան տեղի. ոչ ի ժամանակի իմիք, այլ ժամանակք ի նմանէ գոյացան. եւ ոչ միայն քան զերկինս երիցագոյն, այլ եւ քան զկարծիս մտաց մարդկան եւ հրեշտակաց։

“God did not receive beginning from anyone, but He is of Himself eternal; not in some place, but in His own place; not from any time, but all time comes from Him; and He is not only older than the heavens, but older also than the thoughts in the minds of men and angels.

«Ոչ ձեւանայ ի տեսիլ տարրեղէն, եւ ոչ անկանի ընդ տեսլեամբ ական. եւ ոչ միայն ձեռին չզննի, այլեւ ոչ ընդ միտս ուրուք հարկանի, ոչ միայն ընդ մարմնականացս, այլ եւ ընդ անմարմին հրեշտակացն. բայց եթէ ինքն կամի, իւրոց արժանաւորացն մտաց իմանի, այլ ոչ աչաց տեսանի. եւ մտաց՝ ոչ երկրաւորացս, այլ որ յԱստուած են հաւատացեալ ճշմարտիւ։

“He does not take the form of the visible elements and is not perceptible to the eye; and not only can He not be felt by hand, but He also cannot be comprehended by the mind of any man—not only among corporeal [beings] but even among the bodiless angels; but if He wills, He will be known to the minds of the deserving, albeit not visibly to their eyes, and not to secular minds, but to those who truly believe in God.

«Եւ անուն նորա Արարիչ երկնի եւ երկրի. իսկ յառաջ քան զերկին եւ զերկիր, որպէս ինքնագոյ՝ ինքնանուն է։

“His name is the Creator of heaven and earth, and He was before heaven and earth, for he came into existence of Himself and is self-named.

«Ինքն անժամանակ է, իսկ արարածոցս յորժամ կամեցաւ՝ սկիզբն արար լինելոյ, ոչ յընչէ այլ յոչընչէ. Զի ինչ՝ նա միայն է, եւ այլս ամենայն ի նմանէ ընչացաւ։

“He is timeless, and gave beginning to existence when He willed it; not from something, but from nothing—for He alone is Being, and everything else came into being from Him.

«Ոչ եթէ իբրեւ յետոյ իմացաւ եւ արար, այլ մինչ չեւ արարեալ էր նորա՝ ի կանուխ գիտութեանն իւրում տեսանէր զարարածս. որպէս եւ այժմ մինչ չեւ է գործեալ մարդոյ բարի ինչ կամ չար, Աստուծոյ յայտնի են գործք մարդկան։

“It was not after He came to know and created them, but before creating them that He in his foreknowledge had beheld His creatures. Just as now, before something good or evil is undertaken by man, the works of men are already known to God.

«Սոյնպէս եւ յայնժամ մինչ չեւ էր արարեալ ոչ խառն ի խուռն ինչ ճանաչէր զանեղսն [...]

“So he also knew then, before he had created—and not as some mishmash—the uncreated beings [...]

«Եւ քանզի արարող զաւրութիւն է, ոչ կարէր խափանել զնորա բարերարութիւնն մեր չարութիւնս. որպէս եւ եղեւ իսկ, եւ ունիմք դատաւոր զաջն արարիչ։

“And because He is a creative force, His beneficence could not obstruct our [acts of] evil; but as it turns out, we have a Judge upon the right side of the Creator.

«Ձեռք որ զերկինս եւ զերկիր հաստատեցին, նոյն եւ տախտակս քարեղէնս փորագրեցին եւ ետուն մեզ դպրութիւն, որ ունի զաւրէնս խաղաղականս եւ փրկականս. զի գիտասցուք զմի Աստուած արարիչ երեւելեաց եւ աներեւութից. ոչ այլ եւ այլ, իբր թէ ոմն բարի եւ ոմն չար, այլ մի եւ նոյն համակ բարի։

“The hands that established heaven and earth are the same ones that inscribed the stone tablets and brought us books containing the laws of peace and redemption, that we may know the one God, Creator of things visible and invisible; not disparately, as though one were good and another evil, but one and the same, and entirely good.

«Բայց եթէ թուիցի քեզ չար ինչ գոլ յարարածս Աստուծոյ, ասա համարձակ, զի թերեւս ուսցիս զճշմարիտն բարի։

“But if it seems to you that there exists any evil within God’s creatures, say it boldly, for you may come to learn of the true good.

«Զդեւս չար ասացեր. գոն եւ դեւք բարի, զոր եւ դուք եւ մեք հրեշտակս անուանեմք. եթէ կամին՝ եւ դեւք բարի լինին, եւ եթէ կամին՝ եւ հրեշտակք չար լինին։

“You called the devs evil, but there are also good devs, which you and we call angels—if they so resolve, demons can be good, and if they so resolve, angels can be evil.

«Այդ եւ ի մարդիկ երեւի, եւ առաւել ի միոյ հաւր որդիս. է որ հնազանդ եւ հպատակ է հաւրն, եւ է որ չարագոյն քան զսատանայ։

“This appears also among people, and even among sons begotten by the same father when one is obedient and acquiescent to him, and the other more wicked than Satan.

«Նա եւ ինքն իսկ մարդն առանձին յերկուս բաժանեալ տեսանի, երբեմն չար եւ երբեմն բարի. եւ որ բարին էր՝ նոյն եւ չարացաւ, դէպ եղեւ, զի դարձեալ անդրէն ի բարին շրջեցաւ, եւ բնութիւն մի է։

“Also, each man himself appears to be divided in two, sometimes evil and sometimes good—he who is good turns evil, and when that happens, he returns again to good, yet his nature is one and the same.

«Բայց այն որ ասեսն, եթէ վասն թզոյ միոյ մահ արար Աստուած, վատթարագոյն է պատառ մի մագաղաթ քան զթուզ. ապա եթէ բան թագաւորին նկարի ի նմա, ո պատառէ զնա, մահու ընդունի զպատուհաս։

“But as for what you say about God having made death because of one fig, a piece of one parchment is even more worthless than a fig, yet if the words of the king are written on it, then the one who rips it is sentenced to death.

«Իսկ արդ չար արժա՞ն է ասել թագաւորին. քաւ, ես ոչ ասեմ, այլ խրատ ի գործ արկեալ զայլս ուսուցանեմ։ Յա՛յնժամ էր Աստուած նախանձոտ, թէ չէր պատուիրեալ չուտել ի ծառոյ անտի. ապա եթէ յառաջագոյն զգուշացաւ, զգութ բնական սիրոյն իւրոյ յայտնեաց ի նմա։ Իսկ արհամարհելով մարդ՝ ընկալաւ զպատիժ մահուան։

“Now, is it right to speak ill of the king? No, I say not; I only adduce this as an example with which to teach others. God would have only become jealous if He had not commanded them not to eat from that tree; in forewarning them, He showed His natural love and sympathy toward them. It is by scorning that, that man received the punishment of death.

«Բայց այն զոր ասացեր՝ եթէ Աստուած ի կնոջէ ծնաւ, յայդմ չէր արժան քեզ խորշել եւ փախչել. զի ահաւասիկ Արհմն եւ Որմիզդ ի հաւրէ ծնան եւ ոչ ի մաւրէ. որում եթէ քաջ միտ դնես, եւ ոչ դու յանձն առնուս։

“But regarding what you said, that God was born of a woman, it was not fitting for you to turn away from that point; for behold, Ahriman and Ormizd were born of a father and not of a mother, to which, if you apply all your mental acuity, you would still not be able to grasp.

«Եւ մեւս եւս այլ ծաղրագոյն քան զայդ, Միհր աստուած ի կնոջէ ծնանի, եթէ ոք ընդ իւրում ծնողին անկցի։

“And even more risible than that, the god Mihr was born of a woman, as though someone would lie with his own parent.

«Այլ սակաւիկ մի եթէ ի բաց թողացուցանէիր զփքումն տէրութեանդ, եւ ընկերաբար գայիր ի պայքար, գիտեմ զի իբրեւ այլովդ ամենայնիւ յոյժ իմաստուն ես, եւ վասն ծննդեան Տեառն մերոյ ի սուրբ Կուսէն՝ ոչ աւելաբանութիւն համարէիր, այլ առաւել քան զարարչութիւնն յոչընչէ զաշխարհս մեծագոյն զվերջին փրկութիւնն իմանայիր, ազատութեան մարդոյն զյանցաւորութիւնն դնէիր, եւ բարերարութեանն Աստուծոյ՝ զազատութիւնն ի ծառայութենէ։

“But if you would set aside the pride of your authority for a little while and engage in amicable debate, I know that you are very wise in other matters and did not consider the birth of our Lord from the Holy Virgin as superfluous, and that you understand the Last Judgment to be greater than the creation of the world out of nothing, and that you attribute the transgression to man’s liberty and his freedom from service to God’s beneficence.

«Վասն զի էր ի հողոյ, անձամբ անձին արարեալ՝ անդրէն ի նոյն բնութիւն դարձաւ. եւ իբրեւ ոչ եթէ յաւտար զաւրութենէ չարի ինչ ընկալաւ ուրուք զպատիժս պատուհասին, այլ ի յիւրմէ հեղգութենէն չլսել բարերար պատուիրանին, խրատեցաւ ծառայական մասնն մահուամբն, զոր կրեաց յանձն իւր։

“And being made of dust, he returned to the same nature—not through some remote evil power did they fall into the punishment of death, but through their own negligence, by not heeding the good commandment. Thus their servile part was punished with death, which each person bore in himself.

«Արդ եթէ զմահ չար աստուածն արար, զի՞նչ գոյացութիւն երեւի մահուի միջի. եւ ո՛չ ինչ։ Բայց զբարի Աստուծոյ զարարածսն խանգարեաց։ Եթէ այդ այդպէս է, նմա եւ բարի իսկ ասել ոչ մարթի, այլ կիսագործ ապականացու։ Եւ որոյ աստուծոյ արարածքն ապականելիք են եւ եղծանելիք՝ նմա անեղծ Աստուած չմարթի ասել։ Տի՛ աւն անդր թողէք զյիմարութեան զբարբանջմունսդ։

“Now if the evil god has created death, then what substance appears from death? None! For death destroys the creatures of the good God. Now if this is so, then these cannot be called good, but imperfect and corruptible, and the god whose creatures are corruptible and destructible cannot be called incorruptible God. Now, then, give up your blathering!

«Միոյ աշխարհի երկու դեհապետք ոչ լինին, եւ ոչ միոյ արարածոյ երկու աստուածք։ Եթէ ժպրհեսցին եւ լինիցին երկու թագաւորք միոյ աշխարհի, աշխարհն եղծանի եւ թագաւորութիւնքն խանգարին։

“One land does not have two rulers, nor does one creature have two gods. If two kings dared to rule over one land, their kingdoms would fall into disorder and the land would be ruined.

«Աշխարհս նիւթեղէն է, եւ նիւթքս որիշ որիշ են եւ ընդ միմեանս հակառակ. մի է արարիչ հակառակորդացս, որ ածէ զսոսա ի սիրելութիւն հաւանութեամբ.

“The world is material, and the material [elements] are distinct and in opposition to one another. The Creator of these opposing elements is One, who brings them into affection through harmony.

«որպէս մալեալ կակղէ զջերմութիւն հրոյն՝ աւդոյս հովութեամբ, եւ զապառումն բրտութիւն աւդոյն՝ հրոյն եռանդմամբ. սոյնպէս եւ զմանրամաղ փոշիացեալ հողս՝ ջրոյն խոնաւութեամբ զանգանէ, իսկ զ՚ի վայր ծորելի բնութիւն ջրոյն՝ սալայատակ տրտմացեալ հողոյն կափմամբ։

“As He crushes and softens the heat of the fire through the coolness of air and the harshness of the cold air with the warmth of fire, so too does He pulverize the earth into tiny pieces and cast the moisture of water down, and the nature of water flows downwards to be hardened by the binding of the earth.

«Զի եթէ միաբանէին տարերքս, գուցէ ոք ի կարճամտաց եւ Աստուած անապական զսոսա կարծէր, եւ թողեալ զարարիչն՝ արարածոցս զերկրպագութիւն մատուցանէր.

“For if these elements became united, perhaps some short-witted individual would think these formed an incorruptible god, and abandoning the Creator, would offer worship to His creatures instead.

«վասն այնորիկ որ արար զսա՝ զգուշացաւ յառաջագոյն, զի հայեցեալ մարդիկ ի յանդիմանութիւն ապականացու տարերցս՝ անապական միայն զկառավար սորա իմասցին, զմի եւ ոչ զերկուս. զնոյն արարիչ չորեքկին նիւթոցս, յորմէ ամենայնքս ծննդագործին հրամանաւ արարողին իւրեանց։

“Hence, He who made all this observed in advance, that when man would see the opposition of these corruptible elements, he would only understand the Driver as incorruptible, and that He is one and not two—the same Creator of these four elements, from whom all works of creation are made.

«Իսկ եթէ առ անբան աշխարհս այսպէս հոգ տանի Աստուած, ո՛րչափ եւս առաւել առ բանաւոր աշխարհս՝ մարդս։ Զոր եւ ձեր ոմն քաջ յիմաստնոցն ասաց, եթէ Միհրն աստուած մայրածին էր ի մարդկանէ, եւ թագաւոր աստուածազաւակ է, եւ համհարզ քաջ եւթներորդաց աստուածոց։

“Now if God takes such care of this irrational world, how much more so of the mortals of the rational world! As for what one of your wisest men said, namely that the god Mihr was born of a mortal mother, a king born of god, and a brave adjutant of the seven gods.

«Իսկ եթէ դու ի տգիտութեան վրիպեալ ես, ես որ հաստատունս գիտեմ, ոչ կարեմ գալ զկնի քո մոլորութեանդ։ Եթէ աշակերտիմ անուսումնութեանդ, երկոքինս յանգիւտ կորուստն մատնիմք, թերեւս ես չարագոյն քան զքեզ, քանզի վկայ ունիմ ինձ զինքնասաց ձայնն Աստուծոյ.

“Now if you have been misled out of ignorance, I, being firm in my knowledge, cannot follow your error. For if I became a student of your ignorance, we should both be delivered into irredeemable destruction, and perhaps I worse than you, for I have as witness God’s own voice:

«Ծառայ, ասէ, որ ոչ գիտէ զկամս տեառն իւրոյ, եւ արժանի գանի ինչ գործ գործէ, ըմպել ըմպէ գան, այլ սակաւագոյն» իսկ որ տեղեկագոյն է կամաց թագաւորին, եւ յանցանէ ինչ առաջի նորա, առանց բարեխաւսի բազմապատիկ տանջի։

‘A servant,’ He says, ‘who does not know his master’s will and is worthy of a beating, will be beaten less’ and he who is well-informed of the king’s will and does wrong before him is severely punished without intercession.’ [cf. Luke 12:47-48]

Արդ աղաչեմ զքեզ եւ զամենեսեան, որ ընդ քոյով իշխանութեամբ են. մի՛ դու ընդ իս բազմապատիկ տանջիր, եւ ոչ ես ընդ քեզ սակաւագոյն. այլ ես եւ դու եւ ամենայն բազմութիւնդ հանդերձ արի թագաւորաւդ այնպէս աշակերտեսցուք աստուածային գրոց, զի ի տանջանացն ապրեսցուք, եւ զդժոխս արհամարհեսցուք, եւ յանշէջ հրոյն զերծանիցիմք, եւ զարքայութիւնն ժառանգիցեմք, եւ անցաւոր կենաւքս զանանց մեծութիւնն անվախճան ունիցիմք։

“Thus, I pray to you and to all who are under your rule: do not be greatly tormented with me, nor I less so with you; but that you and I and all the people in your valiant kingdom become disciples of the Divine Scripture, that we may escape torments, scorn hell, deliver ourselves from the unquenchable fire, inherit the kingdom, and attain eternal greatness in this transitory life.

«Բայց յորմէ դուդ զարհուրեալ ես՝ դիւրահաւան լեր, եւ վաղվաղակի աշակերտիս ճշմարտութեանն։

“But as for that which troubles you, be willing to yield, and you will learn the truth immediately.

«Ոմն ի հրեշտակաց յանմահիցն գնդէն ստամբակեալ եւ ի բաց գնացեալ յերկնից, եւ ի մեր աշխարհս եկեալ՝ պատիր բանիւք եւ սուտ խոստմամբ զանլինելի յոյսն առաջի դնէր՝ իբրեւ տղայ մանկան՝ անփորձ եւ անկիրթ նորաթեք մարդոյն, ի վեր հայեցուցանելով զմիտս նորա, ուտելով ի պտղոյ ծառոյն, յոր հուպն չհրամայեաց երթալ, զի լիցի աստուած։

“One from the legion of immortal angels left heaven in rebellion and came to our earth, and with enticing words and false promises put forth impracticable hope to an inexperienced, uneducated and newly created man, as though to a boy, turning his attention upwards in rebellion, so that, by eating the fruit of the tree—which he was forbidden to approach—he would become god.

«Իսկ նորա մոռացեալ զպատուիրանն Աստուծոյ, խաբեցաւ զկնի մոլար խաբէութեանն, կորոյս զոր ունէր զփառս անմահութեանն, եւ չեհաս երազայոյս կարծեացն։

“Now having forgotten the command of God, he was deceived by that errant fraud, and lost the glory of immortality which he had possessed so that he did not attain the hope of his dreams.

«Վասն որոյ եւ մերժեալ ի կենաց տեղւոյն, ընկեցաւ յապականելի աշխարհս, յորում եւ դուք էք բնակեալ այժմ, եւ ցնորեալ մոլորիք զկնի նորին խրատտուի. ոչ եւս ուտելով ի պատուիրեալ ծառոյն, այլ զարարածս աստուած ասելով, եւ անխաւս տարերցս երկիր պագանելով, եւ անորովայն դիւաց կերակուր մատուցանելով, եւ յարարչէն բոլորեցունց ի բաց լինելով։

“Therefore, driven out of the place of life, he fell into this corruptible world, which you also now inhabit, and in which you now senselessly err following the same counselor: Not by eating of the forbidden tree, but by calling creatures god, worshipping voiceless elements, offering food to demons without bellies, and renouncing the Creator of everything.

«Ոչ յագի չար խրատտուն, այլ կամի, զի քան զինքն չարագոյնս արասցէ։ Քանզի դեւքն ոչ եթէ բռնաբար զոք վարեն ի կորուստ, այլ զմեղս քաղցրացուցանեն ի կամս մարդոյն, եւ ողոքանաւք որսան զանուսմունս ի խաբէութիւն, որպէս բազում մարդիկ զընկերս իւրեանց ի գողութիւն եւ յաւազակութիւն. իբր ոչ եթէ բռնի ինչ վարելով, այլ պատիր խաբէութեամբ տան գործել բազում չարիս, զոմանս ի կախարդութիւն, եւ զոմանս ի պոռնկութիւն, եւ զոմանս յանթիւ ի բազում յայլ իրս աղտեղութեան։

“The wicked counselor was not satisfied but resolved to do worse, for the demons cannot forcefully take anyone into destruction. So they sweeten sin to the will of man and capture the unlearned with flattery and artifice, in the same way that many people exhort their friends into theft and robbery: Not capturing them by force, but instead delivering them into working many kinds of evil by enticing trickery—some to sorcery, some to prostitution, and others into diverse impurities.

«Եւ արդար դատաւորաւք վրէժ առնուն մահու չափ. իբր ոչ եթէ բարի Աստուծոյ դատաւորք իցեն բարեգործ, եւ չարին չարագործ. զի բազում անգամ է՝ զի ի բարի մարդկանէ չարք լինին, եւ յետոյ ի չարագունից անտի կատարելագոյն բարիք։

“Through just judges they receive death as revenge, and not because the judges of the good God are good and those of the evil [god] are evil; for very frequently evil comes from good men, and then the greatest good from the most evil men.

«Եւ դատաւորք ստոյգ, որք դատին զչարագործս, ոչ եթէ չարք անուանին եւ չարչարիչք, այլ յոյժ բարիք եւ բարեգործք. եւ բնութիւն մի է, եւ ոչ երկու. իսկ ի միոջէ անտի գործք երկուութեան երեւին, ոմանց սատակիչք, եւ ոմանց պարգեւատուք։

“True judges who judge malefactors are not called evil and tormentors, but are called good and benefactors. Their nature is one, and not two-fold, yet from that one nature appear two types of deeds: for some, destructive, and for others, beneficial.

«Եւ եթէ առ մարդիկ այս պաշտի ի ձեռն թագաւորական վիճակին խրատուն խնամ տանել իւրում իշխանութեանն, ո՞րչափ եւս առաւել Աստուծոյ բոլոր աշխարհս, որ ընդ ամենեցուն կեանս կամի եւ ոչ զմահ։ Եւ ահա ուր բազմացաւ յանցաւորութիւն, տանջեաց զամենեսեան մահուամբ. իսկ ուր եղեւ ունկնդրութիւն հնազանդութեան, շնորհեաց զպարգեւս անմահութեան։

“And if mortal judges protect the kingdom by punishment through royal authority, how much more does God—who wills that all have life and not death—protect the whole world? Thus wherever transgressions multiplied, He tormented with death; and where there was earnest obedience, He granted the reward of immortality.

«Այն է ճշմարիտ Աստուած՝ բոլորեցունց մեր արարիչ, զոր դու աներասանակ արձակ բերանով անահ աներկիւղ համարձակութեամբ հայհոյես։ Թողեալ զՅիսուս Քրիստոս զփրկական անունն՝ Փանդուրակայ որդի անուանես, եւ մարդ մոլորեցուցիչ կարծես.

“That is the true God, Creator of us all, Whom you, with unrestrained and loose mouth, undauntedly and fearlessly revile. Abandoning the name of the Savior Jesus Christ, you call Him the son of Pantera, and a deceiver of men;

«եւ զերկնաւոր փրկութիւնն աղաւաղես եւ անարգես ի կորուստ անձին եւ բոլոր աշխարհիս։ Զոր տալոց եւ հատուցանելոց ես զանանցական վրէժ տանջանացն յանշէջ հուրն սպառնացեալ գեհենին, հանդերձ ամենայն գործակցաւք քովք, առաջնովք եւ միջնովք եւ վերջնովք։

“and you corrupt and dishonor heavenly redemption, destroying yourself and all the land, for which you will suffer endless revenge in the inextinguishable fire of hell with all your accomplices—the first, the middle and the last.

«Այլ մեք այսպէս գիտեմք զԱստուած, եւ ի սոյն հաւատամք յաներկբայս։ Աստուած, որ արար զաշխարհս, նոյն եկն եւ ծնաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, յառաջագոյն նկատելով մարգարէիցն, առանց իրիք պատճառանաց մարմնաւոր կարգի։

“But this is how we know God, and in the same we believe without question: God, who created the world, himself came and was born of the Holy Virgin Mary, as previously indicated by the prophets and without cause of mortal order.

«Որպէս յոչընչէ արար զայս մեծ մարմին աշխարհս, սոյնպէս առանց իրիք մարմնական միջնորդի առ զմարմինն յանփորձ կուսէն ճշմարտիւ, եւ ոչ ստուերագիր երեւմամբ։ Էր Աստուած ճշմարտիւ, եւ եղեւ մարդ ճշմարտիւ. ոչ ի լինելն մարդ՝ կորոյս զաստուածութիւնն, եւ ոչ ի կալ մնալն Աստուած՝ աղաւաղեաց զմարդկութիւնն, այլ նոյն եւ մի։

“Just as He created this great body of the world out of nothing, so without any physical mediator He became truly embodied from the chaste Virgin. Not as a shadowy appearance, for He was truly God and truly became man. Not by becoming man did He lose godliness, nor by becoming and remaining God did He corrupt His manhood; but He was the same, and one.

«Այլ քանզի ոչ կարէաք տեսանել զանտեսանելին եւ մերձենալ յանմերձենալին, եկն եմուտ ընդ մերով մարդկութեամբս, զի եւ մեք մտցուք ընդ նորա աստուածութեամբն։

“But because we could not see the invisible and approach the unapproachable, He entered our humanity, that we may enter His divinity.

«Ոչ անարգանս ինչ համարեցաւ զգենուլ զիւր ստեղծուած մարմինս, այլ մեծարեաց իբրեւ զաստուածաստեղծ զիւր գործ։ Ոչ առ սակաւ սակաւ շնորհեաց ինչ սմա զանմա-հութեան պատիւն՝ իբրեւ զանմարմին հրեշտակաց, այլ միանգամայն զբոլոր բնութիւնն մարմնով, շնչով եւ հոգւով զգեցաւ, եւ միաբանեաց ընդ աստուածութեանն. միութիւն, եւ ոչ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ մի գիտեմք զաստուածութիւնն, որ յառաջ էր քան զաշխարհս, նոյն եւ այսաւր։

“He did not consider it as shameful to don this created body, but glorified His creation as divine. Nor did He little by little bestow the honor of His immortality, as the bodiless angels, but He put on all nature at once with body, breath and spirit, and united it with His divinity—as One, and not two. Thus have we come to know the One divinity, Who preceded the world and is the same today.

Այս Յիսուս Քրիստոս, որ յիւր մարմինն փրկեաց զբոլոր աշխարհս, սա եկն կամաւ ի մահ. եւ որպէս ինքն աստուածութիւնն գիտէ՝ թանձրացաւ յանարատ կուսէն, եւ ծնաւ եւ պատեցաւ ի խանձարուրս եւ եդաւ ի մսուր, եւ շարժեաց էած զմոգսն յարեւելից յերկրպագութիւն.

“This Jesus Christ, who from His embodiment redeemed the whole world, came by His own will to die. Knowing divinity, He was formed from the unspotted virgin, was born, wrapped in swaddling clothes, laid in a manger, and drew the magi from the East to worship Him.

«սնաւ իբրեւ զտղայ կաթամբ, աճեաց եւ մեծացաւ ամս երեսուն մկրտեցաւ ի Յովհաննէ ի յամլորդւոյն ի Յորդանան գետ։

“He was nourished with milk as a boy, grew and came to age for thirty years and was baptized by John, the son of a barren woman, in the river Jordan.

«Արար նշանս մեծամեծս եւ արուեստս ի մէջ Հրէիցն. մատնեցաւ ի քահանայից, դատապարտեցաւ ի Պիղատոսէ Պոնտացւոյ։ Խաչեցաւ, մեռաւ, թաղեցաւ, յարեաւ յաւուր երրորդի. երեւեցաւ երկոտասան աշակերտացն եւ այլոց բազմաց աւելի քան զհինգ հարիւրոցն։

“He performed great signs and miracles among the Jews, was betrayed by the priests, and was condemned by Pontius Pilate. He was crucified, dead, buried, and arose on the third day; He appeared to the twelve disciples and to many others—more than five hundred.

«Եւ շրջելով ընդ նոսա զաւուրս քառասուն՝ վերացաւ ի լեռնէն Ձիթենեաց յերկինս յանդիման իւրոց աշակերտացն, ել եւ նստաւ ի հայրենի աթոռն։

“He spent among them forty days, and then ascended from the Mount of Olives to heaven in the presence of His disciples, and rose and sat upon the throne of His Father.

«Խոստացաւ երկրորդ անգամ գալ ահաւոր զաւրութեամբ յարուցանել զմեռեալս, նորոգել զբոլոր աշխարհս, առնել դատաստան արդար ի մէջ արդարոց եւ մեղաւորաց, տալ պարգեւս արժանաւորաց, եւ հատուցանել պատիժս չարագործաց, որ այսմ ամենայնի բարերարութեանց ոչ հաւատան։

“He promised to appear a second time with fearsome power and raise the dead, renew the world, execute true judgment among the righteous and sinful, to reward the worthy and punish the malefactors who believe not in all these benefactions.

«Յայսմ հաւատոց զմեզ ոչ ոք կարէ խախտել, ոչ հրեշտակք եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուր եւ ոչ հուր, ոչ ջուր, ոչ ամենայն զինչ եւ են դառն հարուածք։

“No one can remove us from this faith, neither angels nor men, neither sword nor fire, nor water, nor any cruel beatings.

«Ամենայն ինչք եւ ստացուածք մեր ի ձեռս քո, եւ մարմինք մեր առաջի քոկան. ըստ կամաց քոց արա զինչ եւ կամիս։ Եթէ սովին հաւատովք թողուս, ոչ յերկրի այլ տէր փոխանակեմք ընդ քեզ, եւ ոչ յերկինս այլ Աստուած փոխանակեմք ընդ Յիսուսի Քրիստոսի, որ չիք այլ Աստուած բաց ի նմանէ։

“All our goods and possessions are in your hands, and our bodies are before you. Do what you will. If you allow us our own faith, we shall not trade you for any other lord on earth, nor in heaven shall we exchange for another god Jesus Christ, for there is no other God except Him.

«Ապա եթէ յետ այսր մեծի վկայութեան այլ ինչ հարցանես, աւասիկ կամք զբոլոր մարմինս տուեալ ի ձեռս քո. վաղվաղակի արա զինչ եւ կամիս։ Ի քէն տանջանք եւ ի մէնջ յանձնառութիւնք. սուր քո՝ եւ պարանոցք մեր։ Չեմք ինչ լաւ մեք քան զառաջինսն, որ յայսր վկայութեան վերայ եդին զինչս եւ զստացուածս եւ զմարմինս իւրեանց։

“Now if you should have any questions following this great testimony, see here that we resolve to put our bodies in your hands, so do with them what you will: Torture by you, acceptance from us. The sword is yours, the neck is ours. We are nothing better than our forefathers, who upon this testimony surrendered their goods and possessions and bodies.

«Զի եթէ անմահք իսկ էաք, եւ մարթ էր մեզ մեռանել վասն սիրոյն Քրիստոսի, արժան էր. քանզի եւ նա անմահ էր, եւ ա՛յնչափ սիրեաց զմեզ, մինչեւ մահ ի յանձն էառ, զի եւ մեք նորա մահուամբն յաւիտենական մահուանէն ապրեսցուք։ Եւ եթէ նա յիւր անմահութիւնն ոչ խնայեաց, մեք զի կամաւք եղաք մահկանացուք, կամաւք մեռցուք վասն սիրոյ նորա, զի կամաւք յանձն առցէ զմեզ յիւր յանմահութիւնն. մեռցուք իբրեւ զմահկանացուս. զի ընկալցի զմեր մահն իբրեւ զանմահից։

“For even if we were immortal, it would be worthy to die for the love of Christ. For He Himself was immortal, and so loved us, that He took death upon Himself, that by His death we might be saved from eternal death. And since He did not spare His immortality, we too will willfully subject ourselves to death, for love of Him, so that He may willingly receive us in His immortality. We die as mortals, that He may accept our death as that of immortals.

«Այլ դու յետ այսր ամենայնի այլ զմեզ մի՛ հարցաներ. զի ոչ եթէ ընդ մարդոյ է ուխտ հաւատոց մերոց, եթէ պատրիցիմք իբրեւ զտղայս. Այլ անլուծութեամբ ընդ Աստուծոյ, որում չիք հնար քակտել եւ ի բաց ելանել, ոչ այժմ եւ ոչ յապա, եւ ոչ յաւիտեանս, եւ ոչ յաւիտենից յաւիտեանս»։

“But ask us no more of this, for the covenant of our faith is not with man so that we may stumble like children, but indivisibly with God, from whom we can be neither dissolved nor sundered, not now nor later, nor forever, nor forever and ever."

Ի սմին մեծի հաւանութեան ամենայն բազմութիւնն միաբանեաց ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս. անսուտ երդմամբ եդին վկայութիւն՝ կենաւք եւ մահու ի նմին կալ հաստատուն։

To this great testament of faith the whole multitude agreed, both great and small, and with an honest vow they swore to remain true to it in life and death.

Եւ իբրեւ եհաս նամակն յարքունիս, եւ ընթերցան ի մեծի խոնաստանի յանդիման ամենայն բազմութեան կարաւանին, բազումք այնոքիկ էին, որ իբրեւ լսէին՝ գովէին զպատասխանիսն։

When this letter arrived at the royal court and was read in the great hall before the whole multitude of the caravan, there were many who rejoiced at the response.

Թէպէտ եւ երկնչէին յահէ տէրութեանն, սակայն ի ծածուկ առ միմեանս զնոյն վկայութիւնս գովութեանց տային. առաւել քան ընդ ճարտարաբանութիւնն՝ ընդ համարձակութիւն աներկիւղութեանն զարմանային։

Although they cowered in fear from the king, they secretly attested their praise to each other; more so than at its eloquence, they were astonished at its fearlessness.

Եւ բազումք ահաբեկեալք սկսան զրահել պնդապէս, եւ զնոյն շշնջիւն լսէին յամենայն շրթանց։ Իսկ չարասէր մոգպետն հանդերձ մեծ հազարապետաւն շնչեաց չարախաւսութիւն, եւ բորբոքեաց զթագաւորն իբրեւ զհուր անշիջանելի։

Many of those who were awe-struck began to regain their strength and the same murmurings were heard from all lips. The malevolent mogbed, along with the great hazarbed [Mihr Narseh] breathed calumny, inflaming the king like an unquenchable fire.

Եւ սկսաւ կրճտել զատամունսն իբրեւ զաւրհասական վիրաւոր. եւ յայտ յանդիման ձայն արձակեաց առ մեծ հրապարակն եւ ասէ. «Գիտեմ ես զչարութիւն բազմութեան մարդկանս, որ թերահաւատ են ի մերոց աւրինացս, եւ զկնի կախարդութեան մոլորեալ են անդարձութեամբ։ Եւ իմ եդեալ է ի մտի, թէ ոչ ումեք թողացուցից ի մեծամեծ հարուածոցն, մինչեւ ակամայ ի բաց կացցեն յայնպիսի վրիպական աւրինաց. եթէ ոք կարի ի մերձաւորաց իցէ, զնոյն անցս եւ ընդ նա անցուցից»։

Then the king started gnashing his teeth as though mortally wounded and said with a loud voice before the great assembly: “I know the wickedness of all those men who do not believe in our religion, and who irredeemably err in sorcery. I have determined to spare no one from a great thrashing—not even my friends—until they reluctantly surrender their erroneous religion!”

Յայնժամ ծերն դառնացեալ բանս ի ներքս ընկէց, եւ ասէ ցթագաւորն. «Առ ի՞նչ է քո այդ մեծ տրտմութիւնդ. զի եթէ կայսր չելանէ ըստ քո հրաման, եւ Հոնք կան քեզ ի ծառայութեան, ո՞ր մարդ է յերկրի, եթէ կարող է ընդդէմ դառնալ քում հրամանիդ։ Տիրաբար հրաման տուր ի ներքս, եւ ամենայն որ ինչ եւ ասես՝ վաղվաղակի կատարի»։

Then the embittered old man [Mihr Narseh] interposed, and said to the King: “What is your great vexation for? For if the caesar does not abjure your command and the Huns are subject to your dominion, what man on earth can possibly turn against your command? Issue a royal decree, and whatever you say will be accomplished at once.”

Եւ անդէն թագաւորն ի ներքս կոչեցեալ զդպրապետն, հրամայէր գրել հրովարտակ. եւ ոչ եւս ըստ սովորութեանն, այլ բանս զայրագինս իբր առ ատելիս եւ անպիտանս, չյիշելով ամենեւին զմեծամեծ վաստակս տիրասէր մարդկանն. այլ միայն կոչոյ հրաման տուեալ յականէ յանուանէ զարս, զոր ինքն ճանաչէր, որոց անուանքն են այս։

The king then called in his scribe and commanded him to write an edict; not in the customary style, but with furious words, as though it were addressed to detestable and useless people, without remembering at all the great profits of these men who had been faithful to their master, but summoning name by name those whom he recognized, who were:

Ի տոհմէն Սիւնեաց ՎԱՍԱԿ անուն։ Ի տոհմէն Արծրունեաց ՆԵՐՇԱՊՈՒՀ անուն։ Ի տոհմէն Ռըշտունեաց ԱՐՏԱԿ անուն։ Ի տոհմէն Խորխոռունեաց ԳԱԴԵՇՈՅ անուն։ Ի տոհմէն Մամիկոնէից ՎԱՐԴԱՆ անուն։ Ի տոհմէն Մոկաց ԱՐՏԱԿ անուն։ Ի տոհմէն Ապահունեաց ՄԱՆԷՃ անուն։ Ի տոհմէն Ամատունեաց ՎԱՀԱՆ անուն։ Ի տոհմէն Վահեւունեաց ԳԻՒՏ անուն։ Ի տոհմէն Անձեւացեաց ՇՄԱՒՈՆ անուն։

Of the house of Syunik, Vasak; Of the house of Artsrunik, Nershapuh; Of the house of the Reshtunik, Artak; Of the house of the Khorkhorunik, Gadesho; Of the house of the Mamikonians, Vartan; Of the house of Mokk, Artak; Of the house of the Apahunik, Manech; Of the house of the Amatunik, Vahan; Of the house of the Vahunik, Giwt; Of the house of the Antsevatsik, Shmavon.

Զայս նախարարքս յականէ յանուանէ կոչեցին ի դուռն արքունի, եւ կէսքն առ նմա իսկ էին ի կարաւանին, եւ այլքն ի կողմանց հիւսիսոյ ի Հոնաց պահակին. թողեալ էր զոմանս ի նախարարացն անդէն յաշխարհին Հայոց։

These nakharars were summoned name by name to the royal court; half of them were already near the king in the caravan while others were in the northern regions in the garrison of the Huns. But he had not summoned some of the nakharars in Armenia.

Արդ թէպէտ եւ ոչ համագունդ ի միոջ վայրի դիպեցան ամենեքեան, սակայն յառաջագոյն գիտացեալ զխորհուրդս չարաբարոյ բռնաւորին, եւ զհեռաւորսն եւս իբրեւ զմերձաւորս ի միոջ վայրի առ միմեանս համարէին։

Now, although they were not all together in one place, they nevertheless recognized in advance the design of the evil despot, and those near and far alike considered themselves to be together in the same place.

Եւ ի ձեռն սրբոյն Յովսեփու եպիսկոպոսի նովին ուխտիւ հաստատեալ՝ խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր տեղեաց ի դուռն արքունի։

Being established in the same covenant with the aid of the holy bishop, Hovsep, they went forth, each from his place to the royal court.

Եւ յոյժ փութային վասն եղբարց եւ որդեաց եւ սիրելի դայեկասնունդ բնակացն, որ չարաչար կային ի մեծի նեղութեանն։ Վասն որոյ եւ նոքա զանձինս ի մահ մատնեցին՝ ոչ ինչ զանգիտելով իբրեւ զանարի վատասիրտս. այլ յոյժ քաջութեամբ պնդեցին զանձինս, զի թերեւս կարասցեն փրկել զնոսա ի մեծամեծ հարուածոցն։

They made great haste for the sakes of their brothers, sons and dear foster brothers, who were in great trouble. They thus prepared to deliver themselves to death, not as cowards who were faint of heart, but with great virtue they asserted themselves, that they might succeed in rescuing their loved ones from great afflictions.

Եւ իբրեւ հասին ի դուռն արքունի, ի մեծի շաբաթու զատկին յանդիման լինէին թագաւորին։ Բայց թէպէտ եւ տեսանէին զեղբարս իւրեանց ի մեծամեծ վիշտս տառապանաց, որ վասն անուանն Քրիստոսի ճգնեալք էին պընդապէս, ոչ ինչ տրտում եւ տխուր զերեսս ցուցանէին հրապարակին։

It was on the Great Sabbath before Easter that they arrived at the royal court and appeared before the king. Though they saw their brothers who for the sake of Christ’s name were in great danger and misery, they showed neither downcast nor sorrowful faces before the assembly.

Եւ որչափ նոքա զուարթագին երեւէին ամենեցուն, առաւել զարմանային չարասէրքն։

The more joyous they appeared to everyone, the more the malevolent ones were surprised.

Եւ զի աւրէնք էին յառաջ ժամանակաւ, յորժամ ի Հայոց այրուձի ի դուռն երթայր ի ձեռն պատուաւորի զաւրագլխի ուրուք, այր ընդ առաջ յղէր, եւ հարցանէր զողջոյն եւ զխաղաղութիւն Հայոց աշխարհին, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ զնոյն առնէր, եւ զհանդէս գնդին ինքնին տեսանէր եւ յառաջ քան ի գործ պատերազմին հասանել զգալն իսկ առ նա՝ մեծ շնորհակալութիւն համարէր, եւ առաջի աթոռակցացն իւրոց եւ ամենայն մեծամեծացն՝ գովութիւն մատուցանէր ամենեցուն, եւ յիշէր զնախնեացն զվաստակս, եւ զառն առն քաջութիւն պատմէր նոցա։

In former times it was customary that when the Armenian cavalry went to the royal court headed by a distinguished general, the king would send a man to greet them, and ask how things fared and about the peace of Armenia, twice and three times, and would inspect the troops himself. He would express great appreciation for their arrival before war and praise them all before his colleagues and all the grandees, recalling the service of their ancestors and relating the valiance of each man.

Իսկ այն աւր եւ ոչ մի ինչ յայսցանէ ամենեւին ինչ ոչ յիշեաց. այլ իբրեւ զչարադեւ մի՝ ոչ դադարէր յուզել եւ շարժել զբուք ձմերայնւոյ։ Որպէս եւ նմանեալ իսկ էր ծովածուփ ալէկոծ խռովութեան, ոչ դուզնաքեայ վերի վերոյ, այլ անդստին յանդնդոց բարձրանայր փրփրեալ կուտակեալ, վիշապաձայն որոտալով, գազանաբար գոչելով առհասարակ դողացուցանէր զտիեզերական զիւր իշխանութիւնն, որպէս զի փլեալ տարածանից ի համատարած ամենայն ի վերայ լերանց, խորոց, ձորոց՝ ապականել միանգամայն զլայնութիւն դաշտացն վայելչութեան։

But on that day, no one remembered this at all; rather, he did not hesitate to unleash a blizzard, like an evil demon. He resembled the uproar of a stormy and tempestuous sea that, not merely on the surface, but rising from its depths, foamed, crashed and thundered like the sound of a dragon, shouted like a beast, and filled his entire kingdom with general alarm, as though it would collapse upon all the mountains and valleys, and destroy at once the expanse of the beautiful plains.

Մռնչելով բարբառ արձակեալ եւ ասէ. «Երդուեալ իմ յարեգակն, ի մեծնաստուած, որ ճառագայթիւքն իւրովք լուսաւորէ զամենայն տիեզերս, եւ ջերմութեամբն կենդանածնէ զամենայն գոյացեալսն, եթէ ոչ վաղիւ ընդ առաւաւտն, ընդ երեւումն սքանչելւոյն, ընդ իս իւրաքանչիւր ծունր նմա ոչ կրկնեսջիք՝ խոստովանելով զնա աստուած, ոչ ինչ թողացուցից ձեզ՝ զամենայն նեղութիւնս չարչարանացն ի վերայ ածելով, մինչեւ ակամայ կատարիցէք զկամս հրամանաց իմոց»։

With a roar he called out and said, “I have sworn by the Sun, the great god, who with its rays shines upon the entire world and by its warmth animates all existence; that if tomorrow morning every knee does not bow before its marvelous appearance and confess it as god, I shall not cease to bring upon you all manner of troubles and suffering, until you conform yourselves to the desire of my command, willingly or unwillingly.”

Իսկ հաւատացեալքն հաստատեալք ի Քրիստոս՝ ոչ ի սառնամանեաց ձմերայնւոյն հովանային, եւ ոչ ի տապոյ խորշակին ջեռնուին, եւ ոչ յահագին ձայնէն սարսէին, եւ ոչ ի սպառնալեաց տանջանացն զանգիտէին. այլ ի վերհայեցեալք՝ զզաւրութիւնն Քրիստոսի յաւգնութիւն եկեալ տեսանէին, եւ զուարթագին դիմաւք եւ համեստ բանիւք յառաջ մատուցեալ՝ տային պատասխանի թագաւորին.

But the faithful of Christ were not cooled by the icy windstorm, nor scorched by these hot winds, nor shaken by his formidable voice, nor did they turn away from the threat of torture; instead, they looked up and saw that the strength of Christ had come to their help, and with joyful faces and modest words, they answered the king:

«Խնդրեմք ի քէն, արքայ քաջ, ունկն դիր սակաւ բանից մերոց, եւ քաղցրութեամբ լուր զոր ասելոցս եմք։ «Քանզի յիշեցուցանեմք քեզ զժամանակն Շապհոյ արքայից արքայի, որ էր հայր հաւուն քո Յազկերտի, եւ ետ նմա Աստուած զերկիրն Հայոց ի ծառայութիւն սովին աւրինաւք, որով եւ մեք իսկ վարիմք այժմ. եւ հարքն մեր եւ հաւք հարցն մերոց կացին նմա ի ծառայութեան վաստակս, եւ սիրով կատարէին զամենայն հրաման բանի նորա, եւ բազում անգամ ի նմանէ մեծապարգեւք լինէին։ Եւ յայնց ժամանակաց մինչեւ ի քո հայրենի աթոռդ՝ եւ մեք զնոյն ծառայութիւն ծառայեցաք. բայց թերեւս քեզ լաւագոյն քան զառաջնոցն»։

“Pray, excellent King, listen to our few words, listen sweetly to what we have to say. “We remind you of the time of Shapur, king of kings, who was the father of your grandfather Yazdegerd, and to whom God gave Armenia in servitude with the same religion by which we now yet live. Our fathers and great grandfathers obediently served him, and courteously fulfilled all his commands, and were frequently much distinguished by him. And from that time until your accession to the throne of your fathers, we have performed the same service, and perhaps better for you than for your predecessors.”

Զայս ասելով ցուցանէին զքաջութիւն արութեանցն լաւագոյն քան զառաջնոցն ըստ զինուորութեան կարգի։ Իսկ զմտից եւ զսակից, եւ որ այլեւս էին հարկ աշխարհին, բազմագոյն քան առ հարբն նորա երթայր յարքունիս։

In saying this, they showed their courage and valor in military rank to be greater than that of their ancestors, and their tributes and dues, combined with all other taxes on the country that flowed into the court, was now greater than in the days of his father.

«Նա եւ ի սուրբ եկեղեցւոյն, որ էր ազատ ի Քրիստոս ըստ կարգի նախնեացն մերոց ի սկզբանէ, եւ դու ընդ հարկաւ եդիր. եւ մեք առ սէր քոյոյ տէրութեանդ ոչ ինչ ընդդիմացաք քեզ։ Արդ վասն է՞ր յուզեալ իցէ ցասումնս այս ի վերայ մեր. ասա դու մեզ զպատճառս վնասուն. եթէ աւրէ՞նքն մեր պատճառք իցեն անվաստակ լինելոյ առաջի քո»։

“And you levied taxes upon the holy church, which had liberty in Christ from the beginning according to the arrangement of our ancestors—and we, out of love for your lordship, did not resist you at all. Now, why has this anger been provoked against us? Tell us why we have been accused. Does our religion make us appear unprofitable to you?”

Իսկ չարադեւն լի ամենայն նենգութեամբ՝ զերեսս ի մի կոյս դարձուցեալ եւ ասէ. «Վնաս համարիմ ընդունել ի գանձ արքունի զհարկս աշխարհին ձերոյ, եւ անաւգուտ զքաջութիւն արութեան ձերոյ. քանզի տգիտաբար մոլորեալ էք ի ճշմարիտ աւրինացս մերոց, եւ զաստուածս անարգէք եւ զկրակ սպանանէք եւ զջուրս պղծէք, եւ զմեռեալս ի հող թաղելով զերկիր ապականէք, եւ քրպիկար չառնելով ոյժ տայք Հարամանոյ.

Then that evil demon, full of every guile, turned his face to one side and said: “I consider it a detriment to accept the tributes of your land into the royal treasury, and your valor of no benefit; for you ignorantly err from the truth of our religion and dishonor our god and kill the fire and defile the water, and by burying your dead you corrupt the earth, and by not fulfilling good works, you render assistance to Ahriman.

եւ որ մեծ քան զամենայն, զի հանապազ ի կանայս ոչ մերձենայք. եւ մեծապէս լինի դիւաց խնդութիւն, չխրատելով ձեր եւ չպահելով զամենայն կարգս մոգաց։

Above all, you do not always approach women, and great is the joy of the demons when you fail to correct your ways and follow all the institutions of the magi.

Տեսանեմ զձեզ իբրեւ զխաշինս ցրուեալս եւ վայրատեալս յանապատի, եւ յոյժ զեղջ է մտաց իմոց, թէ գուցէ աստուածքն բարկացեալ վասն ձեր՝ ի մէնջ վրէժս առնուցուն։ Այլ դուք եթէ կամիք կեալ եւ կեցուցանել զանձինս ձեր եւ մեծարանաւք անդրէն յուղարկիլ, զոր ասացի՝ վաղիւ վաղվաղակի կատարեցէք»։

I view you as a flock that is scattered and forsaken in the wilderness and I fear greatly that the gods may become angry because of you and take their revenge upon us. But if you wish to live and save yourselves and be respected again, then do as I said right away.

Յայնժամ երանելի նախարարքն առ հասարակ զձայնս իւրեանց բարձին եւ ասեն յանդիման ամենեցուն.

Then the venerable nakharars raised their voices and declared before all:

«Մի՛ դու, արքայ, եւ մի՛ զայդ այլ առ մեզ ասեր. քանզի ոչ է եկեղեցի շինուած մարդոյ, եւ ոչ տուրք արեգական, որպէս դուդ այլ ընդ այլոյ կարծես՝ թէ աստուած իցէ. ոչ միայն զի աստուած չէ, այլ եւ կենդանի չէ։ Այլ եկեղեցիք ոչ են պարգեւք թագաւորաց, եւ ոչ արուեստ ճարտարութեանց, եւ ոչ գիւտք իմաստնոց, եւ ոչ աւար քաջութեան զինուորաց, եւ ոչ պատիր խաբէութիւնք դիւաց.

“Speak no more, king! For the church is not made by men, nor given by the sun, which you and others take for a god. Not only is the sun not a god, it is not even animate. And churches are not gifts of kings, nor are they constructed by skill, nor are they discoveries of wise men, nor the spoil of valiant armies, nor the deception of demons.

«նա եւ բնաւ իսկ ամենեւին զինչ եւ ասասցես յերկրաւորացս, կամ ի վեհից կամ ի վատթարաց, բնաւ ուրեք եկեղեցի ի նոցանէ ոչ գտցի։ Այլ շնորհք են մեծին Աստուծոյ, ոչ միում ումեք ի մարդկանէ տուեալ, այլ ամենայն բանաւոր ազգաց, որք վիճակեալք են ի բնակութիւն ի ներքոյ արեգականս։

“Whatever you have to say of us worldly beings, whether grand or ill, none of us have ever founded a church. Churches are a blessing from the great God, which He has not granted to one man, but to all rational nations who were made to live beneath the sun.

«Հիմունք նորա եդեալ են ի վերայ հաստատուն վիմի. ոչ ներքինք շարժել կարեն. եւ ոչ վերինք դրդուեցուցանել։ Եւ զոր երկինք եւ երկիր ոչ դողացուցանէ, մի՛ ոք ի մարդկանէ խրոխտասցի յաղթել նմա։

“Its foundation is established on firm stone, which neither those above nor those below can move. And that which heaven and earth cannot shake, let no man boast of conquering.

«Հա՛պա, որով աւրինակաւ զինչ կամիս առնել, կատարեա. պատրաստ եմք ամենեքեան առ ամենայն մեքենայս հարուածոցն տանջանաց, զոր սպառնացար. ոչ միայն ի չարչարել, այլ եւ ի մեռանել։

“Do therefore as you wish; we are prepared for all machinations of torments and sufferings with which you threaten us—and not only torture, but also death.

«Եւ եթէ դարձեալեւս զնոյն բանս հարցանես, ի միոջէ միոջէ լուիցես առաւել քան զդոյն պատասխանի»։

“Now should you repeat the same question, so often will you hear more of the same from each of us.”

Յայնժամ դառնացեալ քան զլեղի թագաւորն՝ փլուզանէր անդէն իփորին զծով կամաւոր մաղձոյն իւրոյ. եւ ընդ քիթսն եւ ընդ բերանն առ հասարակգոլոշի ջերմախառն ելանէր, իբրեւ ի սաստիկ հնոցէ ծուխ թանձրացեալ։

Then the king, turning more bitter than gall, poured forth the sea of bile from his stomach and warm vapor emanated from his nose and mouth, like thick smoke from a furnace.

Եւ առ չհանդուրժել սրտին իւրոյ՝ կոտորէր զզաւրութիւն մարմնոյն, եւ ծակոտէր զբազմամթեր աման խորհրդոցն, ցրուէր եւ վատնէր զամենայն խորհումն նենգութեան։ Եւ զոր ոչ երբէք կամէր իւրոց սիրելեացն յայտնել, ակամայ առաջի ծառայիցն Քրիստոսի մերկանայր եւ դնէր զամենայն կարգաւ։

His heart could not bear it and the strength of his body was zapped, piercing the brimming vessel of his deceitful plans, scattering and dissipating them all. Yet that which he did not resolve to reveal even to his friends, he involuntarily revealed in detail before the servants of Christ.

Երեքկնէր եւ չորեքկնէր զանսուտ երդումն յարեգակն, եւ ասէր այսպէս. «Ոչ կարէք աւերել զանխաբ ամուրս իմ. եւ ոչ որում ցանկացեալդ էք՝ վաղվաղակի տամ գտանել ձեզ. այլ զամենեսեան զձեզ եւ որ ի գնդիս են՝ չարաչար կապանաւք ի Սագաստան տամ անցուցանել ընդ անճանապարհ տեղիս, որ եւ բազումք ի ձէնջ ի խորշակէ յերթալն սատակիցին, եւ մնացեալքն անկցին ի բերդս ամուրս եւ ի բանդս անելս։

Three or four times he swore an undisguised oath to the sun, and said [to the Christians]: “You cannot ruin my inviolable fortresses, nor will I allow you to acquire that which you desire so easily. But I will take all of you together with those who are in my army with crushing chains to Sagastan through impassable places, where the greater part of you will die on the way from the heat, and the remainder will be thrown into a strong fortress and inescapable prison.

Եւ ի ձեր աշխարհն առաքեցից զաւրս անթիւս հանդերձ փղաւք, եւ զկին եւ զորդիս ի Խուժաստան տամ խաղացուցանել. եւ զեկեղեցիս եւ զոր անուանէք վկայարանս՝ քակեցից, քանդեցից եւ յապականութիւն դարձուցից. եւ եթէ ոք ընդդէմ դարձեալ գտցի, կոխանեղեալ գազանաց՝ անողորմ մեռանիցի։ Եւ զամենայն ասացեալս արարից եւ կատարեցից առ մնացորդս աշխարհին»։

I will send into your country an innumerable force with many elephants. Your wives and children will be driven to Khuzestan, and your churches and what you call martyria I shall demolish, destroy and ruin. Should anyone resist, he will be trampled by wild beasts and die a merciless death, and I will gather and effect all that I have said upon those who remain in your land.”

Եւ վաղվաղակի հրամայէր զպատուական նախարարսն հանել մեծաւ անարգանաւք յերեսաց իւրոց. եւ զգուշութեամբ հրաման տուեալ դահճապետին՝ առանց կապանաց յիւրաքանչիւր վանս պահել, եւ ինքն զառածեալ անդրէն դառնայր անմխիթար տրտմութեամբ զաւթեւանս ագանէր։

Then he immediately ordered the distinguished nakharars to be led away from his sight in shame, and carefully commanded the captain of the guard to lodge each of them separately, unbound, and he himself returned again to inconsolable despair in his quarters.

Իսկ հաւատացեալքն ճշմարտութեամբ ի Քրիստոս՝ ոչ ինչ երկմտութեամբ թերահաւատէին յառաջին խրատուէ սուրբ վարդապետացն իւրեանց. այլ տակաւին ի խնդիր էին հնարիցն, թէ ո՛րպէս զանձինս եւ զսիրելիս հանցեն ի մեծ նեղութենէն։

But the true believers in Christ did not at all draw back and doubt the initial advice of their holy vardapets; yet still they were devising means to remove themselves and their friends from this great trouble.

Եւ բազում անգամ ջանալով, եւ մեծամեծացն՝ որ աւգնականք էին նոցա ի Դրանն արքունի՝ խոստմունս մեծամեծս առաջի դնէին նոցա առ ի այս կարասւոյ, եւ ոչ սակաւ գանձս առժամայն ծախէին նոցա։

And trying many times, the grandees who had helped them in the royal court were enticed with great promises and bought off no small amount of riches.

Եւ իբրեւ յամենայն կողմանց եկն փակեցաւ անել արգելան նոցա, յայնժամ զխորհուրդն Աբրահամու ի մէջ առեալ՝ աղաղակէին եւ ասէին ի սիրտս իւրեանց.

When their ineluctable prison was locked on all sides, the thought of Abraham occurred to them and they cried and said in their hearts:

«Ամենեցուն մեր նուիրեալ եւ եդեալ զեղբարս եւ զորդիս եւ զամենայն սիրելիս ընդ կապանաւք իբրեւ զԻսահակ ի վերայ սուրբ սեղանոյն, ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս մեր, եւ մի՛ տար զեկեղեցի քո յայպն կատականաց անաւրէն իշխանիս այսորիկ»։

“We have all offered our brothers and sons and all our loved ones, bound like Isaac on the holy altar. Receive, O Lord, our voluntary oblation, and do not deliver your Church to the ridicule and mockery of this depraved ruler.”

Մի ոմն ի ներքին խորհրդակցացն արքայի ի ծածուկ ունէր զանքակ սէրն ի Քրիստոս, քանզի մկրտեալ իսկ էր յաւազանն կենդանի, եւ մեծապէս հոգտանէր հնարից կենաց վշտացելոցն։

One of the king’s advisors secretly had an indestructible love of Christ, for he had been baptized in the font of life, and took great care to save the lives of those who were afflicted.

Եւ իբրեւ ստուգեաց ճշմարտիւ, եթէ զոր սպառնացաւ թագաւորն զամենայն չարիսն՝ կամի անցուցանել ընդ աշխարհն Հայոց, թէպէտ եւ ոչ ամենեցուն՝ այլ սակաւուց ի նոցանէ ուսոյց զխրատ հնարից` զի առ անգամ մի ի նեղութենէ անտի զանձինս ապրեցուսցեն։

And when he confirmed that the king threatened to take out all his malice upon Armenia, he advised some of them about the means by which to extricate themselves from their trouble for a while.

Եւ մինչդեռ գունդ կազմէին, որ զնոսա շկաւթակ արասցեն յանդարձ աւտարութիւն, որպէս զբազում նախարարսն ի Վրաց աշխարհէն արարին, ի նմին ժամանակի գուժկան հասանէր ի կողմանցն Քուշանաց, եթէ գունդ հատաւ ի թշնամեացն, որ ելին աւերեցին զգաւառս բազումս արքունի։

And while they were gathering an army to send them into exile without return, as they had done with many nakharars in Iberia, at the same time a messenger arrived bearing unhappy news from the land of the Kushans that a detachment of the enemy had broken loose and destroyed many royal districts.

Եւ այս լինէր մեծ աւգնականութիւն նոցա յերկնից։ Եւ անաւրէնն ճեպեալ տագնապէր զայրուձին յառաջ արձակել, եւ ինքն փութով ստէպ զհետ երթայր. եւ ի խոր խոցեալ զխորհուրդսն՝ ցրուէր զառաջին հաստատուն երդումն։

This turned out to be a great boon for the Armenians from heaven, for in a panic the abominable king hastily sent forth his cavalry, and himself diligently followed them. His plans being foiled, he broke his firm oath.

Իսկ երկիւղածացն Տեառն զայս տեսեալ՝ մեծաւ յուսով աղաւթս առնէին եւ ասէին միաբան. «Դու Տէ՜ր ամենայնի, որ գիտես զծածկեալս սրտից մարդկան, եւ յայտնի են առաջի քո ամենայն աներեւոյթք խորհրդոց, եւ ոչ ինչ խնդրես վկայութիւն յերեւելեացս, որպէս զի եւ զանգործս մեր տեսանեն աչք քո, արդ առաջի քո հեղումք զխնդրուածս մեր։

When those who feared the Lord saw this, they became filled with hope, and said in prayer all together: “O Lord of all, Who knows the hidden things in men’s hearts, and before Whom all invisible thoughts are evident, Who demand no testimony to that which is perceptible, for Your eyes see that which is latent, now before you we pour forth our prayers!

Ընկալ, Տէր, զծածկութիւն աղաւթից մերոց, եւ կատարեա զմեզ ի հաճոյս պատուիրանաց քոց, զի ամաչեսցէ չարն, որ խրոխտացեալ մարտնչի մեզ իշխանութեամբ անաւրինին։ Շարժեա, Տէր, զկամակոր խորհուրդս նենգաւորին, եւ խափանեցո զկամս ամբարշտութեան նորա, եւ դարձո զմեզ խաղաղական խորհրդով անդրէն ի սուրբ եկեղեցին. զի մի՛ յանկարծակի յափշտակեալ աւերեսցի չարաչար ի թշնամեաց»։

Receive, Lord, our secret prayers, and make us take favor in your commandments, and humble the evil one, who arrogantly combats us with his lawless rule. Shake, Lord, the crooked plan of the deceiver, encumber his impious will, and lead us with peaceful thoughts back to the holy Church, so that it may not be suddenly attacked and ruined by the wicked enemy.”

Եւ անձամբք իւրեանց զայս ուխտ եդեալ անքակութեամբ ընդ Աստուծոյ, զի հաստատուն կացցեն ըստ առաջին խորհրդոցն, պատգամ ի ներքս յղէին զնոյն խրատտուն իւրեանց, իբր թէ կատարեսցին կամք անաւրէնութեան նորա։

Having made this vow of indissolubility with God to remain firm in their former resolve, they sent a message with their same advisor pretending that they would conform to the king’s impious will.

Զայն իբրեւ լուաւ թագաւորն՝ յոյժ ցնծացեալ բերկրեցաւ, կարծեցեալ զդիսն հասանել նմա յաւգնականութիւն, շրջեալ եւ աւերեալ զհաստատուն խորհուրդս ծառայիցն Աստուծոյ. եւ ահա մատուցանեն երկրպագութիւն արեգական, պատուեալ զնա զոհիւք եւ ամենայն աւրինաւք մոգութեանն։

When the king heard this, he rejoiced exceedingly, supposing that the gods had arrived to assist him, and had overturned and destroyed the firm resolution of the servants of God; and behold, they offered to worship the sun, honoring it with offerings and all the customs of the magi.

Եւ զայն ոչ կարաց իմանալ ցնորեալն, եթէ անստուեր լոյսն արեգականն արդարութեան սպառէր եւ մաշէր զխաւարային խորհուրդս նորա, եւ եղծեալ ապականէին զամենայն խեղաթիւր կամս նորա։ Եւ կուրացեալ ի ճշմարիտ յայտնութենէն՝ ոչ ինչ իմացաւ զպատրանս խաբէութեանն, որով վրիպեացն։

But the deranged one could not understand that the undimmed light of the Sun of Righteousness was consuming his dark intentions and corrupting his depraved will. Blinded by the true revelation, he did not at all understand the deceitful trickery with which they caused him to err.

Հեղոյր արկանէր առաջի նոցա զպարգեւս երկրաւորս, եւ վերստին ամենեցուն զպատիւս եւ զգահս նորոգէր, յառաջ մատուցանելով եւ երեւելի առնելով ընդ ամենայն տիեզերական իշխանութիւնն։

He poured out before them earthly gifts and renewed their honors and distinctions, elevating them and distinguishing them throughout his worldly dominion.

Եւ անբաւ առատութեամբ ագարակս եւ աւանս միում միում նոցա յարքունուստ շնորհէր. սիրելիս եւ բարեկամս կարդայր զնոսա, եւ առ հպարտ յանդգնութեան մտացն կամակորութեան՝ կարծէր եթէ փոխանակիցի ճշմարտութիւնն ընդ ստութեան։ Եւ զայս արարեալ, բազում այրուձի գումարէր ընդ նոսա, եւ ի մոգուցն ոչ սակաւս, աւելի քան զեւթն հարիւր վարդապետս յղէր ընդ նոսա, եւ զմեծ ոմն իշխան մոգպետ կացուցանէր ի վերայ նոցա։

And to each of them he bestowed an immense abundance of farms and villages from the royal land; he called them dear friends, and in the rashness of his perverse mind, he thought that truth could be exchanged for a lie. Having done this, he assembled a large cavalry unit for them, and many magi, and sent more than 700 teachers with them, and appointed over them a great prince as mogbed.

Խոնարհէր եւ աղաչէր պատուիրելով, թէ մինչ ես ի պատերազմէս դարձեալ գայցեմ խաղաղութեամբ, ձեր արարեալ եւ կատարեալ իցէ զամենայն ըստ կամաց իմոց։ Եւ այսպէս շքով եւ պատուով առաջնորդէր նոցա զերկայնութիւն ճանապարհին անդրէն յերկիրն Հայոց։ Եւ ինքն աւետիս խնդալիս առաքէր յատրուշանս բազումս, գրէր եւ ցուցանէր մոգաց եւ մոգպետաց եւ ամենայն մեծամեծաց կողմանց կողմանց աշխարհաց՝ ո՛րպէս դիցն աւգնականութեամբ զգործ քաջութեան իմոյ յառաջ մատուցեալ։

Humbly and pleadingly, he ordered, “You shall have carried out everything according to my will by the time I return in peace from this war.” With honor and esteem he sent them on their journey to Armenia, sent joyful tidings to many fire temples, and wrote and announced to all the magi, mogbeds, and all the magnates in all quarters of the land about how he had accomplished his valiant work with the help of the gods.”

Իսկ խոհերականքն այնուհետեւ յարուցեալ յիւրաքանչիւր խաւարային դարանաց՝ իղձք լինէին վաղվաղակի զհրամանն կատարել. ձայն արարեալ յաշխարհս հեռաւորս՝ միանգամայն խաղալ գնալ յերկիրն արեւմտից։ Եւ մինչ չեւ հասեալ էին ի մեծ աշխարհն Հայոց, փայտ ընկենուին եւ վիճակս արկանէին, թէ ո՛ր լեզու որո՛ւմ դասու հասցէ յաշակերտութիւն։

The unclean ones then broke from their dark ambushes, eager to quickly fulfill the king’s command. They called out to distant lands, to go at once into the West, and before they had reached the land of Greater Armenia, they threw wood to cast lots to decide on who would instruct the students.

Զի առհասարակ հրաման առեալ էր յարքունուստ, որպէս Հայոց աշխարհին, նոյնպէս եւ Վրաց եւ Աղուանից եւ Լփնաց, Աղձնեաց եւ Կորդուաց եւ Ծաւդէից եւ Դասն եւ որ այլ եւս ուրեք ուրեք ի ծածուկ յիշխանութեանն Պարսից ունէին զքրիստոնէութիւն։

For they had taken general orders from the royal court to instruct not only the land of Armenia, but also Georgia, Aghuank, Lpink, Aghdznik, Korduk, Tsodik, Dasn, and all those who secretly followed Christianity in the dominions of the Persians.

Եւ անզգայ յարձակմամբ յաւարի առնուլ փութային զգանձս սուրբ եկեղեցեացն, եւ իբրեւ զդեւս այնուհետեւ միմեանց պատահէին։ Եւ լինէր գունդ զաւրաց բազմաց, եւ չարասէրն սատանայ իբրեւ զաւրավար ի մէջ նոցա երեւէր, եւ անդադար յորդորելով զամենեսեան ճեպեալ փութացուցանէր։ Կէտ եդեալ զԺամանակն՝ զամիսն վեցերորդ, տագնապէին եւ ստիպէին արքունի հրամանաւ։

And with a senseless attack they hurriedly robbed the treasures of the holy churches and gathered together like demons, forming a great force. The malicious Satan appeared among them like a general, incessantly inciting them all to hurry. They strained and hastened to execute the royal ordinance by the sixth month.

«Մինչեւ ի նաւասարդէ ի նաւասարդ, ասէ, յամենայն տեղիս՝ որ իցեն ընդ իշխանութեամբ թագաւորին մեծի, բարձցին կարգք եկեղեցւոյ, փակեսցին եւ կնքեսցին դրունք սուրբ տաճարացն, գրով համարով առցին նուիրեալ սպասքն յարքունիս, լռեսցեն ձայնք սաղմոսացն եւ դադարեսցեն ընթերցուածք անսուտ մարգարէիցն։

“From Navasard to Navasard”, he said, “in all places that are in the dominion of the great king, the services of the Church shall be stopped, the doors of the holy temples closed and sealed, the holy vessels accounted for and taken to the royal court, the singing of the Psalms silenced, and the reading of the true prophets discontinued.

«Քահանայք մի՛ իշխեսցեն ի տունս իւրեանց ուսուցանել զժողովուրդս, եւ հաւատացեալքն ի Քրիստոս՝ արք եւ կանայք, որ բնակեալ են յիւրաքանչիւր մենանոցս, փոխեսցեն զհանդերձս իւրեանց ըստ աշխարհական կարգաց։

“The priests shall not be at liberty to teach people in their houses, and the believers of Christ who dwell in their own hermitages shall be forced to exchange their clothing to the worldly type, both men and women alike.

«Դարձեալ եւ կանայք նախարարացն կալցին զուսումն վարդապետութեան մոգացն։

“Similarly, the nakharars’ wives must accept the teaching and doctrine of the magi.

«Ուստերք եւ դստերք ազատաց եւ շինականաց կրթեսցին ի հրահանգս նոցուն մոգաց։

“The sons and daughters of the azats and peasants shall be educated by the instruction of the same magi.

«Կարճեսցին եւ արգելցին աւրէնք սուրբ ամուսնութեան, զոր ունէին ի նախնեաց ըստ կարգի քրիստոնէութեանն. այլ փոխանակ ընդ կնոջ միոյ՝ բազում կանայս արասցեն. զի աճեցեալ բազմասցին ազգք Հայոց։

“They shall cancel and abolish the customs of holy matrimony, which they had from their forefathers according to Christian rites; and instead of one wife they shall take many, to increase and multiply the Armenian people.

«Դստերք հարանց լինիցին, եւ քորք՝ եղբարց. մարք մի՛ ելցեն յորդւոց, այլ եւ թոռունք ելցեն յանկողինս հաւուց։

“The daughters shall be wives for their fathers, and the sisters for their brothers; but mothers not for sons, although grandchildren shall ascend the couch with their grandparents.

«Պատրուճակք մի՛ մեռցին անյազ, եթէ յաւդեաց իցէ եւ եթէ յայծեաց եւ եթէ յարջառոց եւ եթէ ի հաւուց եւ եթէ ի խոզաց։

“Sacrificial animals should not be slaughtered without being offered to the gods, whether they be sheep, goats, cattle, fowl, or pigs.

«Հայսք առանց փանդամի մի՛ զանգցին. ծիւք եւ քակորք ի կրակ մի՛ եկեսցեն. ձեռք առանց գումիզոյ մի՛ լուասցին. շնջրիք եւ աղուէսք եւ նապաստակք մի՛ մեռցին։

“Dough shall not be kneaded without a veil; excrements and dung shall not be thrown into the fire; hands shall not be washed without bull’s urine; beavers, foxes and hares shall not be killed.

«Աւձք եւ մողէսք, գորտք եւ մրջմունք, եւ որ այլ եւս խառնափնդոր բազմաճճիք են, մի՛ կայցեն, այլ վաղ թուով համարով ի մէջ բերցեն ըստ արքունի չափոյն։ Եւ որ այլ եւս ինչ սպասք իցեն, կամ զոհից կամ սպանդից, ըստ տաւնական կարգին՝ տարեւորթուականին, եւ ըստ կապճաթիւ մոխրաչափ կարգին։

“Snakes, lizards, frogs, ants, and various other kinds of worms shall not be left to stand, but immediately accounted for and collected according to the royal order. And what further services there be, either of sacrificial offerings or slaughters, shall be performed according to the yearly calendar of festivals and measure of ashes due.

«Զայս ամենայն զոր ասացաք՝ առ ժամանակ մի մինչեւ ի գլուխ տարւոյ կատարեսցեն ամենեքեան. եւ զայլն ամենայն առ յապա պատրաստեսցեն»։

“All this shall be carried out by everyone until the end of the year; and all else they shall prepare later.”

Իսկ զայս ամենայն հրաման պատուիրանաց առեալ մոգաց եւ մոգպետաց, զտիւ եւ զգիշեր փութային հասանել յաշխարհն Հայոց. եւ առ յոյժ խնդութեանն ոչ երբէք յագէին երկայնութեամբ ճանապարհին։

When the magi and mogbeds received all these orders, day and night they hastened to reach Armenia, and from their great joy, they did not at all tire from the length of their journey.

—
Index