Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 14

 Movses Khorenatsi's History of the Armenians
(Translated by Robert Bedrosian)

Book I

Genealogy of Greater Armenia

 

Chapter XIV

 

About fighting against the Assyrians and [the Armenians'] victory; and also regarding Payapis K'aagheay, and Caesarea, and [the geographical designations] First [Armenia] and [the] other Armenias.

Let us set out in a few words what is narrated after that in the same book about [Aram's] deeds of bravery in the West and about the war with the Assyrians, explaining only the causes and significance of events and presenting a concise [account] of the lengthy work [of Mar Abas Catina].

This same Aram, on the conclusion of his war with the inhabitants of the East, advanced to the borders of Assyria with the same force. He found there a certain Barsham, from the race of giants, who was ruining his land with forty thousand armed infantry and five thousand cavalry—[an individual] who was oppressing [the inhabitants] by the severity of his taxes, and turning the surrounding areas into a desert. Aram defeated him in battle and chased him through Korduk to the Assyrian plain, killing many of his troops. Barsham himself died, overtaken by [Aram's] warriors. Barsham, because of his many deeds of valor, was deified and worshipped by the Assyrians for a long time. Aram put much of the Assyrian plain under taxation, for many years.

Before us now is the work of describing his deeds of valor against the Titans in the West. [Aram] had gone to the West with [an addition] to his former [military force of] 40,000 infantry and 2,000 cavalry, to a place now called Caesarea in Cappadocia. He no longer had any doubts about [the security of] the [eastern and southern areas] which might result from conflicts, since the eastern and southern areas had already been conquered and he had entrusted [their rule] to two clans—the east to the Sisakans and [the south,] Assyria, to House of Cadmus. So as he was spending a long time in the West, he encountered in battle the Titan Payapis Kaagheay who had seized the territory between the two great seas—the Pontus and the Ocean. [Aram] fought him and put him to flight, expelling him to an island in the Asian sea. Then [Aram] returned to Armenia, leaving over that land a certain member of his clan named Mshak, with 10,000 troops.

[Aram] issued an order to the inhabitants of the land to learn the Armenian speech and language. Therefore to this day the Greeks call that area Prote Armenia, which translated means "First Armenia." And the estate which Mshak, Aram's lieutenant, had built in his own name and fortified with low walls was called Mazhak by the old inhabitants of the land, since they were unable to pronounce it correctly, until it was later enlarged by some people and called Caesarea. In the same manner, he filled many uninhabited areas with residents, from that place up to his own borders, [areas] which were called Second and Third Armenia, and also Fourth. This is the primary and true reason for the naming of the western areas First and Second as well as Third and Fourth [Armenia]. Whatever else is said by some in the Greek areas does not please us; others [may think] as they wish.

Now [Aram] became so mighty and renowned that the peoples around us to this day, as everyone knows, call our land by his name. He performed many other deeds of bravery, but we will confine ourselves to those mentioned above.

But regarding why such [accounts] were not written in the original books of the [Mesopotamian] kings, or in the [Mesopotamian] temple histories, let no one doubt or hesitate. [This happened] first, because [Aram lived] prior to the time of the reign of Ninus, [in a period] when no one bothered about such things. Second, because they saw no need or urgent necessity to write down in the books of their own kings or temples the ancient reports and ancestral stories of foreign peoples and remote lands. This was especially the case since, for them, the valor and brave deeds of foreign peoples were not objects of boasting or glorifying. But although they were not [recorded] in their original books, nonetheless, as Mar Abas Catina relates, they were collected by some lesser and obscure men from the ballads of gusans and are found in the royal divan. This same man mentions another reason, namely, that, as I have heard, Ninus was proud and self-centered, and so he wanted to show that he alone was the origin of empire and of all bravery and everything good. Consequently, he ordered that many books and stories of the ancients concerning deeds of valor performed in various places and by various people be burned. As for what was [recorded] in his own time [Ninus ordered that the writing of it] should be suspended, and only things concerning himself should be written down. But it is superfluous for us to repeat this.

As for Aram, after some years he became the father of Ara, and after many more years of life, he died.

—

 

ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ

 

Ծննդաբանութիւն Հայոց Մեծաց 

 

Գլուխ ԺԴ

Յաղագս ընդ Ասորեստանեայս կռուոյն եւ յաղթութեանն, եւ Պայապայն Քաաղեայն, եւ Կեսարու, եւ առաջին եւ այլոց անուանեալ Հայոց:

 

Կարգեսցուք դոյզն յիշատակաւք բանից եւ որ ինչ զկնի այսորիկ յարեւմուտս սորա գործք քաջութեան պատմին ի նոյն մատենի, եւ որ ընդ Ասորեստանեայս կռիւն. զպատճառս եւ զզաւրութիւն իրացն միայն յայտնելով, եւ զերկարութիւն գործոյն համառաւտ բանիւ յանդիման կացուցանելով: 

        Նոյն այս Արամ, յետ վճարելոյ ճակատուն որ ընդ արեւելեայս` խաղայ նոյն զաւրութեամբ զկողմամբք Ասորեստանի. գտանէ եւ անդ զոմն ապականիչ երկրին իւրոյ, չորիւք բիւրովք վառելովք հետեւակաւք եւ հինգ հազար հեծելազաւրու, Բարշամ անուն, յազգէ սկայիցն. որոյ սաստկագոյնս նեղեալ հարկաց խստութեամբ` անապատ զբովանդակ շրջակայն իւր առնէր: Սմա ճակատու պատերազմի ի դիմի հարեալ Արամ, հալածական ընդ մէջ Կորդուաց ի դաշտն Ասորեստանի արկանէ, զբազումս ի նոցանէ սատակելով. իսկ Բարշամ առաջի զինակրաց նորա պատահեալ` մեռանի: Եւ զայս Բարշամ վասն իւրոց արութեան բազում գործոց աստուածացուցեալ պաշտեցին Ասորիք ժամանակս յոլովս: Իսկ զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի Արամ բազում ժամանակս: 

        Այլ որ ինչ յարեւմուտս կոյս ընդ Տիտանեանսն է սորա գործ քաջութեան` ասել կայ մեզ առաջի: Աստ յարեւմուտս շարժեալ ի վերայ առաջնոյն չորիւք բիւրովք հետեւակազաւրու եւ երկու հազար հեծելովք` հասանէ ի կողմանս Կապադովկացւոց, ի տեղի մի, որ այժմ ասի Կեսարիա: Եւ քանզի զարեւելեանն եւ զհարաւայինն նուաճեալ, յանձնեալ էր ի ձեռն երկուց ցեղիցս այսոցիկ, Սիսակեանցն զարեւելս, եւ որք ի Կադմեայ տանէն` զԱսորեստանին` ոչ ինչ այնուհետեւ կասկած շփոթից ուստեք ունէր: Վասն որոյ յերկարեալ ժամանակս լինել յարեւմուտս` պատահէ նմա Պայապիս Քաաղեայն Տիտանեան պատերազմաւ, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց մեծամեծաց, զՊոնտուն եւ զՈվկիանու: Որում ի դիմի հարեալ վանէ, փախստական արկանելով ի կղզի ինչ ասիական ծովուն: Եւ իւր թողեալ զոմն Մշակ անուն յազգէ իւրմէ եւ բիւր մի ի զաւրացն ի վերայ աշխարհին` եւ ինքն դառնայ ի Հայս: 

        Բայց հրաման տայ բնակչաց աշխարհին` ուսանել զխաւսս եւ զլեզուս հայկական. վասն որոյ մինչեւ ցայսաւր ժամանակի անուանեն Յոյնք զկղիմայն զայն Պռոտին Արմենիան, որ թարգմանի Առաջին Հայք: Եւ զդաստակերտն, զոր շինեաց յանուն իւր Մշակ կողմնապետն Արամայ, փոքրագունիւք պարսպեալ որմովք, անուանէին հինք աշխարհին` Մաժաք, որպէս ոչ կարելով ուղղախաւսել. մինչեւ յետոյ յոմանց ընդարձակագոյն շինեալ` անուանեցաւ Կեսարի: Ըստ նմին աւրինակի ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն, զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչաւք, որք Երկրորդ եւ Երրորդ անուանեցան Հայք, այլ եւ Չորրորդ: Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեան մեր կողմն Առաջին եւ Երկրորդ, այլ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք: Իսկ որ այլ ի յոմանց ասի ի յունական կողմանսն` մեզ ոչ է հաճոյ. այլոց որչափ կամք իցեն: 

        Արդ սա այսպէս հզաւր եւ անուանի եղեալ` յանուն սորա մինչեւ ցայսաւր, որպէս ամենեցուն յայտնի է, որ շուրջ զմեաւք ազգք զաշխարհս մեր անուանեն: Բազում եւ այլ գործք քաջութեան ի սմանէ գտանին կատարեալ, այլ մեզ բաւական լիցի ասացեալս: 

        Բայց թէ ընդէ՛ր այսոքիկ ի բուն մատեանս թագաւորացն կամ ի մեհենիցն պատմութիւնս ոչ յիշատակեցան, մի՛ ոք ընդ այս երկբայացեալ տարակուսեսցի: Մի` զի յառաջ քան զՆինոսի ժամանակ թագաւորութեանն է, յորում ոչ ոք այսպիսի իրաց փոյթ յանձին ունէր. երկրորդ` զի ոչ հարկ ինչ եւ ոչ պէտք կարեւորք էին նոցա` զազգաց աւտարաց եւ զաշխարհաց ի բացեայ եւ զհամբաւս հինս եւ զզրոյցս նախնականս յիւրեանց թագաւորաց կամ մեհենից մատեանս գրել. մանաւանդ զի եւ ոչ պարծանք ինչ նոցա եւ ոչ բարգաւաճանք` աւտար ազգաց քաջութիւն եւ գործք արութեան: Բայց թէպէտ եւ ոչ ի բուն մատեանսն, սակայն որպէս Մար Աբաս Կատինայ պատմէ` ի փոքունց ոմանց եւ յաննշանից արանց, ի գուսանականէն այս գտանի ժողովեալ ի դիւանի արքունեաց: Ասէ եւ այլ իմն պատճառս նոյն այր, թէ, որպէս ուսայ` հպարտ եւ անձնասէր գոլով Նինոս, եւ կամելով զինքն միայն աշխարհակալութեան եւ ամենայն քաջութեան եւ լաւութեան ցուցանել սկիզբն` հրամայէ զբազում մատեանս եւ զզրոյցս առաջնոցն, տեղեաց տեղեաց եւ ուրուք ուրուք գործոց քաջութեան, այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակաւք` դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ` գրել: Այլ զայս աւելորդ եղեւ մեզ երկրորդել: 

        Բայց Արամ յետ ամաց կենաց իւրոց ծնաւ զԱրայն. յետ որոյ եւ այլս բազումս կեցեալ ամս` մեռաւ: 

 

—

Index