Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 11
Movses Khorenatsi's History of the Armenians
(Translated by Robert Bedrosian)
Genealogy of Greater Armenia
About the war and death of Bel
Continuing his narration, [Mar Abas Catina] says that when the Titan Bel had established his dominion over everyone, he sent one of his sons, with trusted men, to the northern areas, to bring Hayk into obedience so that they would live in peace. "You have settled, [Bel] said, "in an icy cold [land]. Now warm and melt the freezing cold of your prideful nature and, submitting to me, live in peace wherever it pleases you to settle in my country." However, Hayk sent back Bel's envoys with a harsh response. The messenger [Bel's son] returned to Babylon.
Then the Titan Bel assembled troops against him, and came with a mass of foot soldiers, arriving in the north, in the country of Ararad, close to Cadmus' home. Cadmus fled to Hayk, sending swift runners before him [with this message]: "Know, O great one among the divine heroes, that Bel is coming against you with immortal braves, and with giants of combat whose stature reaches the sky. When I learned that they were close to my house, I fled and am coming in panic. Now hurry and think what you will do."
Meanwhile Bel advanced impetuously, like a strong torrent pouring down from a height, with the unstoppable and huge force of his entourage and reached the borders of Hayk's domain, placing confidence in the courage and physical strength of his mighty men. Here [Hayk], an intelligent and wise giant with curly hair and sparkling eyes, hurried and assembled his sons and grandsons, brave men and fine bowmen [but] extremely few in number, as well as others under his command. He came to the edge of a lake whose waters are salty and which contains small fish. Summoning his army, he said to them: "As we go against Bel's host, let us try to reach the spot where Bel is surrounded by his braves. Either we will die and our folk will go into the service of Bel, or else we will show him the dexterity of our fingers and, having dispersed the mob of them, we will achieve victory."
Advancing many stadia they came to a plain located between the highest mountains and halted in an elevated spot to the right of streams of water. Looking up they saw the disordered multitude of Bel's host scattered in brazen array and swarming over the face of the country. As for Bel [he stood] indifferent and unperturbed, like a watchtower, with his vast host [positioned] to the left of the water on a hill. Hayk recognized among this group the armed band with which Bel had advanced to the head of the troops, surrounded by a few chosen armed men—and there was a wide distance between [Bel] and his [main] forces. [Bel] wore an iron helmet with distinctive plumes and plates of bronze over his back and chest; armor covered his legs and arms; a belt circled his waist. From his left side [hanged] a double-edged sword. An enormous spear was in his right hand and in the left, a shield. Select troops were to his right and left. When Hayk saw the Titan [Bel], so strongly armed and with select men on his right and left sides, he deployed Aramaneak and his two brothers on his own right, and placed Cadmus with two other sons on his left, because they were very competent with bow and sword. [Hayk] himself was in the front. He arranged his troops to the rear in the shape of a triangle, and then slowly moved forward.
The giants from both sides approached each other and a terrible roar sounded over the earth when they clashed. By the fierceness of their assaults, the giants brought fear upon each other. It was there that some gigantic men on both sides met the edge of the sword and rolled to the ground, dead. Yet the [outcome of the] battle remained undecided. When [Bel,] king of the Titans, saw this unexpected development and doubtful state of affairs, he was terrified and, turning back, began to ascend the same hill which he had just descended. He hoped to fortify himself in the midst of his host until the entire army arrived and he could restore his battle line. Realizing this, Hayk the archer advanced toward the king, pulled tight the wide-arched bow, and let fly a three-pronged arrow which hit [Bel's] breast plate. That arrow, having passed through [Bel's] back, fell out onto the ground. And here the arrogant Titan, falling to the ground, breathed out his spirit. When the host witnessed such an awesome act of bravery, each man fled where he could. On this matter, let this much be enough.
On the site of the battle, [Hayk] established a settlement (dastakert, "estate, domain"), and named it Hayk', because of the victory in battle. For that reason, even the district to this day is called Valley of the Armenians (Hayots' dzor). As for the hill where Bel fell with his warriors, Hayk named that Gerezmans (Cemetary). Today it is called Gerezmanakk'. [Mar Abas Catina] says that Hayk ordered that Bel's corpse be embalmed with drugs, taken to Hark' and buried in an elevated spot, in the view of his wives and sons. Our land is called Hayk' after the name of our ancestor Hayk.
ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ
Ծննդաբանութիւն Հայոց Մեծաց
Գլուխ ԺԱ
Յաղագս պատերազմին եւ մահուանն Բելայ
Եւ յառաջ մատուցեալ զբանս իւր ասէ, թէ ի հաստատել Տիտանեանն Բելայ զթագաւորութիւն իւր առ ամենեսեան` առաքէ ի կողմն հիւսիսոյ զմի ոմն յորդւոց իւրոց առ Հայկ արամբք հաւատարմաւք, գալ նմա ի հնազանդութիւն եւ կեալ խաղաղութեամբ: Բնակեցեր, ասէ, ի մէջ ցրտութեան սառնամանեաց. այլ ջեռուցեալ մեղկեա՛ զցրտութիւն սառուցեալ քո հպարտացեալ բարուցդ, եւ հնազանդեալ ինձ` կեաց ի հանդարտութեան, ո՛ւր հաճոյ է քեզ յերկրիս իմում բնակութեան: Եւ ի բաց դարձուցեալ Հայկայ զպատգամաւորսն Բելայ` խստութեամբ պատասխանեաց: Դառնայ առաքեալն անդրէն ի Բաբելովն:
Ապա զաւրաժողով լինի ի վերայ նորա Տիտանեանն Բէլ ամբոխիւ հետեւակ զաւրաց. գայ հասանէ ի հիւսիսի, յերկիրն Արարադայ, մերձ ի տունն Կադմեայ: Փախստական լինի Կադմոս առ Հայկ, քաջընթացիկս առաջի իւր առաքէ. «Գիտեա՛, ասէ, ո՛վ մեծդ դիւցազանց, զի դիմեալ գայ ի վերայ քո Բէլ յաւերժիւք քաջաւք եւ երկնադիզաւք հասակաւք սկայիւք մրցողաւք: Եւ իմացեալ իմ զմերձ լինելն նորա ի տուն իմ` փախեայ, եւ գամ աւասիկ տագնապաւ: Արդ` աճապարեա՛ խորհել զոր ինչ գործելոց ես:»
Իսկ Բէլն, յանդուգն եւ անճոռնի զաւրութեամբ ամբոխին, որպէս յորձան ինչ սաստիկ ընդ զառ ի վայր հեղեղեալ` փութայր հասանել ի սահմանս բնակութեանն Հայկայ, ի սիրտ եւ ի մարմին վստահացեալ արանց զաւրաւորաց: Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ. հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս: Եւ կոչեցեալ զզաւրս իւր` ասէ ցնոսա. «Յելանելն մեր հանդէպ ամբոխին Բելայ` դիպել ջանասցուք տեղւոյն, ուր անցեալ կայցէ ի մէջ խռան քաջացն Բէլ: Զի կա՛մ մեռցուք, եւ աղխ մեր ի ծառայութիւն Բելայ կացցէ, կամ զաջողութիւն մատանց մերոց ի նա ցուցեալ` ցրուեսցի ամբոխն, եւ մեք եղիցուք յաղթութիւն ստացեալք:
Եւ յառաջ կոյս անցեալ բովանդակ ասպարէզս` հասանեն ի միջոց ինչ դաշտաձեւ` լերանց բարձրագունից: Եւ յաջմէ ջուրց հոսանաց ի բարձրաւանդակում կուռ կալով ի տեղւոջ, ի վեր զերեսս ամբարձեալ` երեւեցաւ նոցա բազմութիւն անկարգ հրոսակի ամբոխոյն Բելայ, ցան եւ ցիր յանդուգն յարձակմամբ ընդ երեսս երկրին սուրալով. իսկ Բէլ հեզ եւ հանդարտ ամբոխիւ մեծաւ ի ձախմէ ջուրցն ի վերայ ոստոյ միոյ, իբրեւ ի դիտանոցի: Ծանեաւ Հայկ զխումբ վառելոյ ջոկատին, յորում Բէլ առաջի ամբոխին եկեալ հասեալ ընտրիւք եւ վառելովք ոմամբք. եւ երկար միջոց ճանապարհի ընդ նա եւ ընդ ամբոխն: Եւ ինքն գլխանոց ագուցեալ երկաթի, նշանաւորաւք վերջիւք, եւ տախտակս պղնձիս թիկանց եւ լանջաց, եւ պահպանակս բարձից եւ բազկաց. գաւտեւորեալ զմէջսն, եւ յահեկէ զսուրն երկսայրի. եւ նիզակ անարի ի ձեռին իւրում աջոյ, եւ յահեկումն վահան, եւ ընտիրք յաջմէ եւ ի ձախմէ: Եւ տեսեալ Հայկին զՏիտանեանն կուռ վառեալ, եւ զարս ընտիրս ընդ նմա աջինս եւ ահեկինս` կարգէ զԱրամանեակն երկու եղբարբք ընդ աջմէ, եւ զԿադմոս եւ զայլս երկուս յորդւոց իւրոց ի ձախմէ, զի արք կորովիք էին յաղեղն եւ ի սուսեր. եւ ինքն առաջի, եւ զայլս հրոսակին զկնի իւր կարգեաց. երեքանկիւնի իմն կարգեաց ձեւով, հանդարտ յառաջ մատուցեալ:
Եւ հասեալ երկոցունց կողմանց սկայիցն ի միմեանս` ահագին դղրդմունս ի վերայ երկրի առնէին շահատակելով, եւ ահս պակուցանողս տարազուք յարձակմանցն սկայազունքն զմիմեամբք արկանէին: Անդ ոչ սակաւք յերկոցունց կողմանց արք յաղթանդամք բերանոյ սրոյ դիպեալք` տապալ յերկիր կործանէին, եւ մարտն յերկոցունց կողմանց մնայր անպարտելի: Զայսպիսի անակնունելի դիպուած տարակուսանաց տեսեալ արքայն Տիտանեան զարհուրեցաւ, եւ ի նոյն բլուր ուստի էջն` վերջոտնեալ ելանէր. քանզի խորհէր ի միջոցի ամբոխին ամրանալ, մինչեւ հասցէ բովանդակ զաւրն, զի միւսանգամ ճակատ յաւրինեսցէ: Զայս իմացեալ աղեղնաւորին Հայկայ` յառաջ վարէ զինքն, մաւտ հասանէ յարքայն, լի քարշէ զլայնալիճն, դիպեցուցանէ զերեքթեւեանն կրծից տախտակին, եւ շեշտ ընդ մէջ թիկանցն թափանցիկ լեալ` յերկիր հարստի սլաքն. եւ այսպէս ճոխացեալն Տիտանեան կործանի յերկիր զարկուցեալ, եւ փչէ զոգին: Իսկ ամբոխն տեսեալ զայսպիսի ահագին գործ քաջութեան` փախեան իւրաքանչիւր դէպ երեսաց իւրեանց: Եւ վասն այսորիկ այսչափ բաւական լիցի ասել:
Բայց զտեղի ճակատուն շինէ դաստակերտ, եւ անուն կոչէ Հայք, վասն յաղթութեան պատերազմին. այսորիկ աղագաւ եւ գաւառն այժմ անուանի Հայոց ձոր: Իսկ զբլուրն, ուր քաջամարտկաւքն անկաւ Բէլ` անուանեաց Հայկ Գերեզմանս. որ այժմ ասին Գերեզմանակք: Բայց զդիակն Բելայ պաճուճեալ դեղովք, ասէ, հրամայէ Հայկ տանել ի Հարք, եւ թաղել ի բարձրաւանդակ տեղւոջ, ի տեսիլ կանանց եւ որդւոց իւրոց: Իսկ աշխարհս մեր կոչի յանուն նախնւոյն մերոյ Հայկայ` Հայք:
—
Additional resources:
Abeghian, M. (1899-1900). Հայկի առասպելը. Ararat, 32-33.
—
Comments
Post a Comment