Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 6
Movses Khorenatsi's History of the Armenians
(Translated by Robert Bedrosian)
Genealogy of Greater Armenia
Regarding the fact that the accounts of other antiquarians sometimes agree with [patriarch and prophet] Moses [i.e., with the Old Testament accounts] and sometimes disagree, and about the ancient unwritten stories of the philosopher Olympiodorus.
We have presented the genealogy of the three sons of Noah down to Abraham, Ninus, and Aram—selecting, as far as possible, what is reliable from many narratives. I believe that no thinking person will object to this, except someone who, intending to violate the correct order, would prefer fables to the true accounts. In such cases, everyone is free to amuse himself as he pleases.
But if you are grateful for our labors and efforts, O you lover of knowledge and patron of our labors, in a few words I shall briefly recapitulate what I set out above: how the first storytellers were pleased to write on this matter as romances, although I am not now able to say whether such materials were found in this [fabulous] form in the archives of the kings or whether each one [of the authors] enjoyed changing the names and the stories and the times as he chose, or if there were some other reasons [for the discrepancies]. But as for [accounts about] the beginning [i.e., Creation] sometimes they tell the truth, sometimes they lie. For example, just as they call the first created [being] not the first man but [the first] king, so they give him a barbarous name, attributing to him a life of thirty-six thousand years. Yet when it comes to the number of the patriarchs and the mention of the Flood, they concur and agree with Moses. Similarly, when [describing events] after the Flood they [erroneously] list three famous men before the building of the Tower, yet after the voyage of Xisut'ra to Armenia, they are correct; but in changing the names and in many other things they lie.
But now, I shall be happy to begin my account [based on] the words of my Sibyl, Berosus, who was more accurate than most of the other [antiquarians]. [Berosus] says that "Before [construction of] the Tower and before the human race became multilingual and also following the sea voyage of Xisut'ra to Armenia, the rulers of the world were Zruan, Titan, and Yapetost'e'." These, it seems to me, correspond to Sem, Ham, and Japheth.
[Berosus continues] "When they had divided up the world under their rule, Zruan grew stronger and ruled over the other two." Zradasht, a magus, and king of the Bactrians—who are the Medes—said that [Zruan] is the father of the gods. [Zradasht] said many other things about him of a fabulous nature, which would be inappropriate for us to repeat now.
[Berosus] says: "When Zruan had become a tyrant, Titan and Yapetost'e' opposed him in battle, since he planned to establish his sons as kings over everyone. In this confusion, Titan seized a part of the territory allotted to Zruan. Then their sister, Astghik, convinced [them] to stop the conflict. [Titan and Yapetost'e'] consented to Zruan reigning as king, but made a sworn treaty between them to kill all the sons born to Zruan, so that they would not rule over them as a [hereditary] family. Thus, they designated strong men from the Titans to observe the births of the [children of Zruan's] women. They had slain two [of the children] to keep the sworn agreement in force, when their sister, Astghik with Zruan's women, convinced some of the Titans to let the other offspring live, [and, instead of killing them] sending them to the West, to the mountain once called Diwts'e"nke'ts', and now called Olympus.
Now, whether some consider these [accounts] to be fables, or to be the truth, I myself am convinced that there is much truth here. It is for this
reason, also, that Epiphanus, bishop of Constantia [Salamis] of Cyprus says, in
his Panarion, when attempting to demonstrate the true and equitable God and
regarding the destruction of the seven nations by the Israelites [Deuteronomy
7:1-2], that “God equitably destroyed these seven nations before the
Israelites, for in the division of the earth these lands had fallen to the
Semites, and the Hamites invaded the land and came to rule it by force. But God
preserved their rights according to their sworn oath and requited the Hamites
by returning the inheritance of the Semites to them. As for the Titans and Rephaites,
they are recalled in the Divine Scripture.”
We must repeat, though in an extremely abbreviated manner, certain old unwritten narratives which were told in the old days among the Greek sages and which have come down to us through [the writings of persons] named Gorgias and Banan and another, a third [writer], a certain David. One of them, versed in philosophy, said this: "O elders, when I was in Greece and was studying philosophy, it once happened that among wise and experienced men, the discussion had turned to [matters of historical] geography and the division of peoples [into nations]. Stories found in books were interpreted—some in one way, others, in a different way. But the most accomplished man among them, who was named Olympiodorus, said this: 'I will narrate to you, unwritten tales that have come down to us by tradition and that many villagers repeat to this day. There is a book about Xisut'ra and his [g25] sons—which now cannot be found anywhere—in which, they say, the following account appears. After the voyage of Xisut'ra to Armenia, and after he encountered dry land, one of his sons, named Sem, went to examine the land to the northwest. Finding a small plain near a mountain with an elongated base, with a river crossing it, which flowed towards Assyria, [Sem] remained there for two lunar months. He named the mountain Sim, after his own name, and then returned to the southeast from where he had come. One of [Sem's] youngest sons, named Tarban, with thirty of his brothers and fifteen sisters along with their husbands, left his father and settled by the same riverbank, from whose name he called the district Tarawn. He called the name of the place where he had dwelled Tsro'nk', since it was there that the initial separation of [Sem's] sons from him had occurred. They also say that he resided for a few days on the borders of Bactria, leaving one of his sons there. The eastern areas of Sim, they call Zruan, and to this day the district is called Zaruand.
Very often the old [descendants] of Aram mention such things in fabulous songs, ballads [sung] to the accompaniment of the p'andir [stringed instrument], with performances and dances. Whether these tales are true or false does not concern us. After all, in this book I will cite everything in full—both what is oral and what is written in books, so that you will know everything and will be convinced of my sincerity towards you.
ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ
Ծննդաբանութիւն Հայոց Մեծաց
Գլուխ Զ
Յաղագս թէ ինչ որ հաւասար, եւ է ինչ որ աւտար ի Մովսիսէ պատմեն այլքն հնախաւսք, եւ յաղագս Ոլիմպիոդորայ փիլիսոփայի անգիր հին զրուցացն:
Զհաւաստին որչափ կարացեալ ի բազմացն ընտրեալ բանից` կարգեցաք զծնունդս երից որդւոցն Նոյի ցԱբրահամ եւ ցՆինոս եւ ցԱրամ. որում ոչ զոք ընդդիմանալ կարծեմ ի միտս ունողացն. բայց եթէ զճշմարտութեանն ոք խորհելով քակել զոճ` յառասպելս զճշմարիտ բանս ախորժելով փոփոխել փութասցէ: Եւ յայսոսիկ իւրաքանչիւր միտք որպէս կամին` ուրախասցին:
Այլ եթէ շնորհակալ եւ մերոցս տքնութեանց եւ ջանից լինիցիս, ո՛վ ուսումնասէր դու եւ յայսոսիկ զմեզ աշխատեցուցանաւղ, անցից սակաւ բանիւք յիշատակաց յաղագս որոյ վերագոյնդ կարգեցաք, թէ ո՛րպէս առաջինքն ի վիպասանացն յաղագս այսորիկ հաճեցան շարագրել. թէպէտ եւ ոչ ունիմ այժմ ասել, յամբարանոցս մատենից թագաւորա՞ցն այսպէս արդեաւք գտեալ, եթէ ըստ ախորժելոյ որպէս կամեցան իւրաքանչիւրքն փոփոխել զանուանս եւ զզրոյցս եւ զժամանակս, եւ կամ վասն այլ զինչ եւ իցէ պատճառանաց: Բայց որպէս ի սկզբանն երբեմն ճշմարտեն, երբեմն ստեն - որպէս յաղագս նախաստեղծին, ոչ առաջին մարդ ասելով զնա, այլ թագաւոր, սոյնպէս անուն խժական նմա եւ աննշանակ կոչելով, եւ ամս տալով երեսուն եւ վեց հազար. իսկ թուով նահապետացն եւ ջրհեղեղին յիշատակաւ` զոյգ եւ հաւասար Մովսիսի, - նոյնպէս եւ յետ ջրհեղեղին երիս կարգելով արս անուանիս յառաջ քան զաշտարակաշինութիւնն, զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս` ճշմարտեն. իսկ անուանցն փոփոխմամբ եւ բազմաւք այլովք ստեն:
Բայց ես այժմ ուրախացայց, հաւ առնելով առաջիկայիցս իմոց բանից ի սիրելւոյն իմմէ եւ քան զշատս արդարախաւսողէ, ի Բերոսեանն Սիբիլլայ: Յառաջ քան զբուրգն, ասէ, եւ զբազմաբարբառն լինել ձայն ազգի մարդկան, եւ զկնի նաւարկութեանն Քսիսութրեայ ի Հայս` Զրուանն եւ Տիտանն եւ Յապետոսթէ լինէին իշխանք երկրի: Որ ինձ թուին Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ:
«Եւ ի բաժանել սոցա, ասէ, զամենայն տիեզերս ընդ իւրեանց իշխանութեամբ` հարստացեալ տիրէ ի վերայ երկոցունցն եւս Զրուանն: Զոր աստ ուրեմն Զրադաշտ մոգ, արքայ Բակտրիացւոց, որ է Մեդաց, սկիզբն եւ հայր աստուածոցն ասաց լինել. եւ բազում այլ ինչ զնմանէ առասպելեաց, զոր անտեղի է մեզ այժմ երկրորդել:
«Արդ` ի բռնանալն, ասէ, Զրուանայ` ընդդիմացան նմա Տիտանն եւ Յապետոսթէ, ի մարտ պատերազմի ընդ նմա գրգռելով, վասն զի թագաւորեցուցանել զորդիս իւր ի վերայ ամենեցուն խորհէր: Եւ յայսպիսում խռան յափշտակեաց, ասէ, Տիտանն զմասն ինչ ի ժառանգութենէ սահմանացն Զրուանայ: Աստ ի մէջ անցեալ քոյր նոցա Աստղիկ` համոզեալ դադարեցուցանէ զաղմուկն. եւ յանձն առնուն թագաւորել Զրուանայ. բայց դաշինս ուխտից եւ երդմանց ի միջի հաստատեն, սպանանել զամենայն արու` որ ծնանիցի Զրուանայ. զի մի ազգաւ ի վերայ նոցա թագաւորեսցէ: Ուստի եւ արս հզաւրս ի Տիտանացն ի վերայ ծննդոց կանանց նորա կարգէին: Եւ սպանեալ զերկուս ոմանս վասն երդմանն եւ ուխտին հաստատուն կալոյ` խորհի այնուհետեւ քոյր նոցա Աստղիկ հանդերձ կանամբք Զրուանայ, հաւանեցուցանել զոմանս ի Տիտանացն` ապրեցուցանել զայլ մանկունս, եւ յարեւմուտս կոյս յուղարկել ի լեառնն, որ անուանեալ կարդային Դիւցընկէց, իսկ այժմ կոչի Ոլիմպոս:»
Արդ` զայսոսիկ այլ ոք թէպէտ առասպելս, թէպէտ ճշմարտութիւն հաշուեալ համարեսցի` բայց որպէս ես հաւանեալ եմ, բազում ինչ ճշմարիտ է: Քանզի եւ որ Կիպրացւոց Կոստանդեայ եպիսկոպոս Եպիփանոս ի Հերձուածոցն Յանդիմանութեան, յորժամ ճշմարիտ եւ արդարադատ զԱստուած ձեռնարկէ ցուցանել, եւ վասն ջնջելոյ որդւոցն Իսրայէլի զեաւթն ազգսն ասէ այսպէս, եթէ արդարադատապէս Աստուած զազգսն զայնոսիկ ջնջեաց յերեսաց որդւոցն Իսրայէլի. զի ի բաժին որդւոցն Սեմայ հասեալ էր երկիր կալուածոցս այսոցիկ, եւ բռնութեամբ Քամայ ի վերայ եկեալ յափշտակեաց զերկիրն: Իսկ Աստուծոյ իրաւունս պահեալ զերդման ուխտին` վրէժ հատուցանէ ազգին Քամայ, ի բաց դարձուցանելով զժառանգութիւնն` որդւոցն Սեմայ: Այլ զՏիտանսն եւ զՌափայիմսն յիշեն աստուածային Գիրք:
Բայց պարտ է մեզ զոմանց անգիր հին զրոյցս, որ պատմեալ եղեն վաղ ուրեմն ի մէջ իմաստնոցն Յունաց, եւ հասին մինչեւ ի մեզ այս զրոյցք ի Գորգի եւ ի Բանան անուն կոչեցելոց, եւս երրորդ ոմն Դաւիթ, թէպէտ եւ յոյժ սակաւուք` երկրորդել: Յորոց մի ոմն ի նոցանէ, վարժեալ փիլիսոփայութեամբ, ասէր այսպէս, թէ «Ո՛վ ծերք, յորժամ էի ի մէջ Յունաց զիմաստութիւն վարժելով` դէպ եղեւ ի միում աւուր, զի վասն աշխարհագրութեանց եւ բաժանմանց ազգաց ի մէջ արանց իմաստնոց եւ հմտագունից բան ճառիւր. ոմանք այլազգաբար եւ ոմանք այլաբանաբար զրոյցս մատենից տային. իսկ որ կատարելագոյնն էր ի նոսա, Ոլիմպիոդորոս անուն, այսպէս ասաց. «Պատմեցից ձեզ, ասէ, եւ զրոյցս անգիրս յաւանդութենէ ի մեզ հասեալ, զորս եւ բազումք ի գեղջկաց զրուցեն մինչեւ ցայժմ: Մատեան լեալ զՔսիսութրեայ եւ զորդւոց նորա, որ այժմ ոչ ուրեք երեւի, յորում, ասեն, կարգ լեալ բանից այսպիսի: Յետ նաւելոյն Քսիսութրեայ ի Հայս եւ դիպելոյ ցամաքի, գնայ, ասէ, մի յորդւոց նորա կոչեցեալն Սեմ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ դիտել զերկիրն, եւ դիպեալ դաշտի միում փոքու առ երկայնանստիւ միով լերամբ, գետոյ ընդ մէջ նորա անցանելով, ի կողմանս Ասորեստանի, դադարէ առ գետովն երկլուսնեայ աւուրս, եւ անուանէ յանուն իւր զլեառնն Սիմ, եւ դառնայ անդրէն յարեւելս հարաւոյ, ուստի եկն: Իսկ ի կրտսերագունից որդւոցն նորա Տարբան անուն, երեսուն ուստերաւք եւ հնգետասան դստերաւք եւ նոցին արամբք մեկնեալ ի հաւրէն` բնակէ անդէն ի նոյն գետեզեր, յորոյ անուն եւ զգաւառն անուանէ Տարաւն, եւ զանուն տեղւոյն ուր բնակեցաւն` կոչէ Ցրաւնս. զի անդ զառաջինն սկիզբն եղեւ բաժանելոյ որդւոց նորա ի նմանէ: Նորին դարձեալ եւ առ եզերբ սահմանացն Բակտրիացւոց ասէին բնակել սակաւ աւուրս, մնացեալ եւ մի ոմն յորդւոց նորա անդ: Քանզի կողմանք արեւելից Զրուան զՍեմ կոչեն, եւ Զարուանդ զգաւառն անուանեալ ասեն մինչեւ ցայժմ:
Բայց առաւել յաճախագոյն հինքն Արամազնեայց ի նուագս փանդռան եւ յերգս ցցոց եւ պարուց զայսոսիկ ասեն յիշատակաւ: Եւ այսոքիկ զրոյցք սուտ եւ կամ թէ արդարեւ լեալ` մեզ չէ ինչ փոյթ: Այլ վասն գիտելոյ քեզ զամենայն, որ ինչ ի լրոյ եւ որ ինչ ի գրոց` անցանեմ ընդ բնաւն ի գիրսս յայսոսիկ, զի իմասցիս զառ քեզ պարզմտութիւն իմոց խորհրդոցս:
—
Additional resources:
Abeghian, M. (1901). Երգք ցցոց եւ պարուց. Սանասարի առասպելը եւ գուսականն [Ergk῾ c῾c῾oc῾ ew parowc῾. Sanasari arraspele ew gowsakann]. Ararat, 34, 250-257.
Map of Taron (left) and Zarevand (right). Taron is in modern Muš, west of Lake Van, and Zarevand is in modern Iran, northwest of Lake Urmia.
—
Comments
Post a Comment