Movses Khorenatsi's History of the Armenians: Chapter 3

 Movses Khorenatsi's History of the Armenians
(Translated by Robert Bedrosian)

Book I

Genealogy of Greater Armenia

Chapter III

About the unlearned ways of our first kings and princes

 

I do not want to leave the unlearned behavior of our first ancestors without a reproachful comment. Instead, at the very start of our work, [we want to] describe the reason for blaming them. Truly worthy of praise are the [foreign] kings who, in writing and through histories, set forth and put in order [events of] their own times, recording the deeds of wisdom and bravery of each one in stories and histories. Similarly deserving of praise from us are those who, with painstaking labor, compiled books from archives. I say that it was through these accounts, when we read them, that we became informed about [historical] world events. [From them] we learned about the order of the [different] polities, when we read such wise discourses and narratives—those of the Chaldeans, Assyrians, Egyptians, and Hellenes. Truly, it is to the wisdom of such men who so zealously undertook such matters, that we aspire. It is clear to all of us that our own [Armenian] and other [foreign] first kings lacked such interest because of their ignorance, and the lack of development of their rational faculties. Although we are a small nation, and very limited regarding numbers [of people], lacking in [military] strength, and often conquered by others and subjected to their rule, nonetheless many deeds of valor were wrought in our land, worthy of being remembered in writing—[deeds] which not a single one of them [our rulers] took the initiative to have written down. As for those [rulers] who did not think to do a good thing for their own [reputations] and leave some name [about themselves] as a memorial for the world, should we reproach them further, demanding from them [information] about what preceded them in antiquity?

Now some might say that [the absence of histories] was the result of [the Armenians] not having writing or literature at the time, or due to the different wars which came one after the other. But this view is not correct, since there were intervals [of peace] between the wars, and [there existed] writing [or, scripts] of the Persians and Greeks—which are used today among us in the many books which record information about property in the villages and districts, and each House [has written accounts] of their individual controversies and pacts, especially those that concern the succession of the noble families. Rather, it seems to me that the people of Armenia today, just as in the past, had a dislike of [abstract] wisdom and [a dislike of] collections of wisdom songs. Therefore, it is superfluous to continue our narration about unreasonable, stupid and savage people.

But I marvel at the fertility of your mind, that from the beginning of our nation to the present, you turned out to be the only one able to undertake such an important task and invite us to investigate, in a large and useful work, and reliably set forth the history of our people, [to write] about kings and naxarars (lords), azgs ("clans"), and tohms ("Houses"), about their origins, about the deeds of each of them, about which of the noted clans are local and our own, and which of them were immigrants who settled here and merged with us, [in other words] to describe in writing the deeds and times of each of them, from the time of confusion at the building of the Tower [of Babel] to the present, regarding this as a lovely tribute to you, for your glory and untiring pleasure.

Now, then, I conclude with this: “Is there a book near me?” as is said in Job [37:20 LXX], or does your homeland have a literature that I can, like the Hebrew historians, bring down to your time from the beginning without fault (or, if you prefer, take up to the beginning, starting with you and your contemporaries)? So I shall set out on this task, albeit effortfully, [in the hopes that] just one single person from among us will be found who will be grateful for these labors. I will begin at the same place that the others did, those [historians] who were in the Church and were Christians, considering it superfluous to repeat the legends of secular writers about the beginning—though I shall mention some of the later times and the famous men where the Divine Scriptures concur. [Then I shall] advance necessarily to pagan narratives, from which I will take what I consider reliable.

 

— 

ԳԻՐՔ ԱՌԱՋԻՆ

 

Ծննդաբանութիւն Հայոց Մեծաց

 

Գլուխ Գ.

 

Յաղագս անիմաստասէր բարուց առաջնոցն մերոց թագաւորաց եւ իշխանաց:

 

Կամիմ զանիմաստասէր բարս առաջնոցն մերոց նախնեացն ոչ առանց յիշատակի բամբասանաց թողուլ, այլ աստէն իսկ, ի սկզբան մերոյ գործառնութեանս, զվասն նոցա կշտամբութեան յարմարել զբանս: Զի թէ արդարեւ արժանի գովութեան այնք ի թագաւորաց իցեն, որք գրով եւ պատմութեամբ զիւրեանցն հաստատեալ կարգեցին զժամանակս, եւ զգործս իմաստութեան եւ զքաջութիւն իւրաքանչիւր արձանացուցին ի վէպս եւ ի պատմութիւնս` ըստ նոցանէ եւ պարապեալքն այսպիսում ճգնութեան դիւանագիրք մատենից` ներբողականաց ի մէնջ արժանի եղեն ասից. ի ձեռն որոց եւ մեք յընթեռնուլն զառ ի նոցանէ շարածս բանից` ըստ աշխարհաւրէն կարգաց իմաստնանալ ասիմք, եւ քաղաքականս ուսանել կարգս, յորժամ զայսպիսիս ընթերցասիրիցեմք իմաստութեան ճառս եւ զրուցատրութիւնս, որք են Քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց, Եգիպտացւոց եւ Հելլենացւոց. առ այսոքիւք եւ փափագիցեմք եւս արդեաւք իմաստութեան արանցն այնոցիկ, որ զայսպիսի փոյթ յանձին կալան. - ապա ուրեմն ամենեցուն մեզ յայտնի է թագաւորացն մերոց եւ այլոց առաջնոցն առ ի յիմաստն տխմարութիւն, եւ անկատարութիւն ոգւոյն բանականի: Զի թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զաւրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորութեամբ` սակայն բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի, զոր եւ ոչ մի ոք ի նոցանէ պէտ յանձին կալաւ մատենագրել: Արդ` այնոքիկ, որ եւ ոչ անձանց խորհեցան բարի առնել, եւ անուն յիշատակի յաշխարհի թողուլ, զի՞ արդեաւք եւ մեղադրութիւն մեր այնպիսեացն ի ճահ պատահիցէ, զեւս մեծագոյնս ի նոցանէ պահանջել եւ որ ինչ հնագոյն քան զնոսա:

Այլ ասիցէ ոք արդեաւք. վասն ոչ լինելոյ գիր եւ դպրութիւն ի ժամանակին, կամ վասն պէս պէս պատերազմացն, որ կուռ զմիմեանց զկնի ի վերայ գային: Այլ ոչ արդարեւ այսոքիկ կարծեցեալ լինի. քանզի գտանին եւ միջոցք լեալ պատերազմացն, եւ գիր Պարսից եւ Յունաց, որովք այժմ գիւղից եւ գաւառաց, եւս եւ իւրաքանչիւր տանց առանձնականութեանց, եւ հանուրց հակառակութեանց եւ դաշանց այժմ առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք, մանաւանդ որ ի սեպհական ազատութեան պայազատութիւն: Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ` եւ առ հինսն Հայաստանեայցս լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց: Վասն որոյ աւելորդ է մեզ եւ այլ յաղագս արանց անբանից, թուլամտաց, վայրենեաց ճառել:

Բայց ընդ քո յոյժ զարմացեալ եմ ընդ մտացդ ծննդականութիւն, որ ի սկզբանցն մերոց ազգաց մինչեւ ցայժմուսս միայն գտար զայսպիսւոյ մեծէ իրէ բուռն հարկանել, եւ մեզ խոյզ խնդրոյ առաջի արկանել - երկար եւ շահաւոր գործով զազգիս մերոյ կարգել զպատմութիւնն ճշդիւ` զթագաւորացն եւ զնախարարականաց ազգաց եւ տոհմից, թէ ո՛վ յումմէ, եւ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց, եւ ո՛վ ոք ի ցեղիցս որոշելոց ընտանի եւ մերազնեայ, եւ ո՛յք ոմանք եկք ընտանեցեալք եւ մերազնացեալք. եւ զգործս եւ զժամանակս իւրաքանչիւր գրով դրոշմել, ի ժամանակէ անկարգ ամբարտակին շինուածոյ մինչեւ ցայժմ. գեղեցիկ զայս քեզ համարեալ ի փառս եւ անջան հեշտութիւն:

Առ որ այսչափ միայն ասացից. միթէ մատեա՞ն մերձ կայցէ ինձ, որպէս ասի ի Յովբ, կամ դպրութիւն քոց հայրենեացն, որով նմանագոյնս արդեաւք Եբրայեցւոցն պատմագրաց` ի վերուստ ի քեզ իջուցանիցեմ անսխալ, կամ ի քէն եւ յայլոց սկսեալ` անդր ի վեր հանիցեմ ի սկիզբն: Բայց սակայն սկսայց, թէպէտ եւ ջանիւ. միայն թէ շնորհակալ ոք մերոցս գտանիցի աշխատութեանցս: Եւ սկսայց` յորոց եւ այլքն, որք յեկեղեցւոջ եւ ոյք ըստ Քրիստոսի, աւելորդ համարելով զարտաքնոցն երկրորդել յաղագս սկզբանն առասպելս, բայց եթէ զկնիսն` ժամանակս ինչ արդեաւք եւ զարս յայտնիս, որում եւ աստուածայինքն ի ճահ գայցեն պատմութիւնք բանից. մինչեւ ի հարկէ երթեալ հասանիցեմք ի հեթանոսականսն զրուցատրութիւնս. սակայն եւ ի նոցանէ` զոր ինչ հաւաստին կարծեմք, առնուլ:

 

—

Index